Бүтіннің мағынасының бөлшекке көшуі

 
Қол  –  иықтан  бастап  саусақ  басына  дейінгі  адам  мүшесінің  аты.  Шынтақ, 
білек, қар, саусақ бұрын қол болған. Монғол тілінде осы күнге шейін  қол дегенді 
қар  дейді  (қош=қой,  қар=еркек;  қошқар=еркек  қой;  бұрын  қошқар,  қозы  сөздері 
қой мағынасында болған). 
Түрікпенде  қойды  қож  дейді  ж=и;  жоқ=йоқ;  қож=қар;  =ж  өзгеріп,  =ш 
дыбысына  айналуы  –  ассимиляция  заңы;  қошақан=қоша+қан  (қан  –  кішірейту); 
қоша=қозы. Қой шаруашылығының өсуі қой атын көбейткен. Өгіз=өк, әукім=менің 
өгізім. Мошка – мысық; маңыз=мағыз; мән=мағына; (ң=қ, ң=ғ). Өкімет – власть; 
үкімет – правительство. 
 
Бөлшектің мағынасы бүтінге көшеді 
 
Силхи = «жал»; бұл шуваштың сөзі (жилхи). Мүйіз бен сиыр деген бір сөз; 
үш тұяқ = үш мал; бес бас = бес адам («жал» бұрын жылқы деген сөз, қазір «жал» 
шуваш тілінде жылқы). 
 
Сөз өзгешелігі мен сөз қызметі 
 
Сөйлеу  –  хабар  беру,  коллективтік  көрініс.  Бұған  ең  азы  екі  адам  қатысуы 
керек.  Ұжым  болып  қатынасудың  (хабарласудың)  басқа  да  амалдары  бар. 
Тіліміздің олардан айырмасы не? Хабар қалайша, қай жолмен беріледі? – мәселенің 
түйінді жері міне осы екеуі. 
Біздің  жоғарыда  «басқа  да  амалдар  бар»  дегеніміздің  мәнісі  мынау:  сүгрет 
арқылы да көп оқиғаны білдіруге болады; операның алдындағы увертюрасы да сол 
операда  не  болатындығын  білдіреді;  белгілі  бір  сюжетті  музыкамен  сүйемелдеу 
арқылы  да,  үлкен  ғимараттардың,  мәселен  кеңестер  сарайының,  Мысырдағы 
мұнаралардың (пирамида) әшекейлері де сол құрылыстардың не екендігінен хабар 
береді.  Өйткені  ұлы  ғимараттар  мен  пирамидалар  –  құр  үйінді  тас  емес,  мақсат-
тілекке  қарай  салынған  нәрселер.  Әр  алуан  дабылдар  да  (сигнал)  мезгілді,  келе 
жатқан жақсылық, жамандық (жаугершілік) жайларынан жұртты хабардар етеді. 
Сонау  Аристотельден  бастап,  көпке  аян  болған,  осы  күнге  дейін  буржуазия 
ғалымдары  қайталап  айтып  келе  жатқан  қисын  бойынша  тіл  дегеніміз  шартты 
таңба  ғана  болып  табылады.  Олай  болса,  біз  айтып  отырған  табиғи  тілден  басқа 
хабарласу амалдарының бәрін де тіл ретінде тануымыз керек болмай ма?!  
Біз  сөз  етіп  отырған  қарым-қатынастың  алдыңғы  (бірінші)  түрі  мен  соңғы 
(екінші) түрінің арасында хабарласу амалынан басқа ұқсастық бар ма? Иә, бар: 1) 
екеуінде  де  психологиялық  қиялдаудан  туған  жорамал  бар;  біреудің  өзін  көрмей 
тұрып,  бөркінен  тану  сықылды,  енді  ғана  сөйлей бастаған  адамға:  –Білдім-білдім, 
қоя  ғой!  –  десек,  әңгіме  түгел  айтылмай  тоқтап  қалады,  бірақ  осы  түгелсіздіктен 
қызықтаушылық  туады.  Оның  қызық  болатындығы  ізденуді  қажет  ететіндіктен. 
Бұл  фактор    мәселенің  дұрыс-бұрысын,  қайшылығын  ашуға  себеп  болады.  Оның 
нәтиежелері, яғни хабардың екі жақты мазмұны достың да, дұшпанның да кәдесіне 
жарауы әбден ықтимал. ҚазПИ деген маңдайшадағы жазу «осы алдыңда тұрған үй 
– ҚазПИ-дің үйі» дегенді білдіреді. Демек, бұндағы сөз зат арқылы айғақталып тұр. 
Кітап  аттары  да  солай.  Сөйтіп  тілде  де  (оны  жұмсауда)  шалалық  болады.  Ол  – 

әңгіменің  мазмұнын  түгел  айтпай,  шала  айту.  Мұның  аты  –  берілуге  тиісті 
хабардың  керегін  ғана  айтып,  керек  емесін  ішке  бүгіп  қалу.  Осы  шала  айтылған 
формалар  да  айтушының  негізгі  ойымен,  мақсатымен  астарлас.  2)  Хабарласудың 
осы  екі  амалында  да  образдылық  бар.  Cол  тәсіл  ұқсастығының  өзі  хабарласудың 
екі  жақты  қасиетінің  арасындағы  ұқсастық  болып  табылады  (шошқа  тұмсығын 
тығып көрсінші....). 
Сөйте тұра, бұл екі амалдың бірқатары санғатқа (басқаша оқылмады) жақын 
жағы болса, бірқатары – сөзге жақын жағы болмақ.  
Бір замандарда сөз бен ым қатар жүрген кезі де болған. Есіктен қарап тұрып, 
біреудің атын атап алып ымдап шақырамыз ғой. Мұның заттық жағы – сөз, етістік 
жағы – ым, – дейді Марр. Демек, сөз+ым=сөйлем. Сөйлем болудың шарты – сөйлеу 
(речь) емес. Адам сөйлегенде біртүрлі айтып, негізгі ойы басқа болуы да  мүмкін. 
Ақылсыз  адамды  да  «осы  кісі  ақылды!»  дейтініміз  де  содан;  үндемей  сөйлесетін 
тәсіл де бар. Тілдің осындай табиғаты болмаса, буржуазияшыл оқымыстылар сөзді 
біртүрлі сөйлеп, істі екінші түрлі істей алмас еді (сталиндік конституция жөнінде 
шет мемлекеттердің үндемей қалуы – сынаудың бір түрі).  
Сонымен  тіл  арқылы  хабарласудың  екі  түрінің  арасында  қандай 
айырмашылық бар? Алдыңғы тәсіл бойынша хабарды тұтас күйінде емес, бөлшек 
күйінде білдіреді, ал соңғы жол мен хабарды бөлшек күйінде емес, тұтас күйінде 
білдіреді.  Тілдің  тыңдаушыны  адастыру  амалы  осы  бөлшектеу  табиғатына 
қатысты. Л. Фейербах: «Құдайлар сын есімдердің жинағы» – деген.  
Біз  хабарласудың  екі  амалының  хабарласу  қасиетін  алып  басқа  жақтарын 
қоя  тұрдық;  олар  (біз  атамағандар):  көркемдік,  таптық,  әлеуметтік  мақсаттар;  біз 
бұл мәселелерді қоя тұрып, хабарласудың тілге ғана тән жағын сөз етіп отырмыз. 
Тілдің  өзіндік  өзгешелігі  –  затқа  ат  қою,  ол  аттарды  бір-бірінен  айыру. 
Мысалы: жылқы – түйе емес, қой – сиыр емес, сиыр – жылқы емес. Атаулардың 
мағынасын  осылайша  айыруды  –  сигнификация  дейміз.  Әр  нәрсенің  өзін  жеке 
көрсету, даралап айту қасиетіне ие болған сөз – зат, сипат, құбылыс аттары болып 
қалыптасқан. Бұл аталғандар – тілдің негізгі өзгешеліктері. Тілдегі осы айтылған ат 
қою мүмкіншілігін номинация дейміз. Тілдің бұдан басқа тағы бір негізгі қызметі 
–  хабар  беру.  Оның  бұл  өзгешелігін  коммуникация  дейміз.  Оның  мағынасы 
орысша – общение, қазақша – қауымдасу, хабарласу дегенді білдіреді. Номинация 
–  атау,  номинат  –  ат,  номинатив  –  атаушылық.  Номинатив  функциясы  –  стабил 
(тұрақтылық).  Мысалы,  өсіп  тұрған  ағашқа  күн  сайын  жаңа  ат  қойып  отырсақ, 
номинатив функциясына қайшы келер еді.  
Қағаз деген сөз – әрі заттың аты, әрі оны басқа заттың атынан айырып атауға 
қажетті  амалы.  Демек,  бұл  жерде  номинатив  бар;  сондай-ақ  бұнда 
коммуникациялық та бар (хабарлылықтың мүшесі, яғни бөлшек). Солай бола тұра, 
мұны қағаз сөзі біресе бүтін (номинация), екінші ретте бөлшек (коммуникация) деп 
бөлу  қайшылық  болар  еді.  Бұл  жердегі  ерекшелік  мынада:  тіл  элементі  атау 
қызметін өтесе, сөз болғаны; егер хабар беру қызметін өтесе, сөйлем болғаны. Бұл 
келтірілген  екі  түрлі  өзгеше  қасиет  барлық  сөздерге  де  тән,  өйткені  олар  әрі 
номинативтік,  әрі  коммуникациялық  қызмет  атқарады.  Сөздің  бір  басында  екі 
функция  (қызмет)  болады:  бірінші  –  хабар  беру  қызметі,  коммуникация 
функциясы; екінші – таңбалау қызметі, номинатив функция не сигнификация.  

Сөз хабарласу үшін керек, егер осы керекке жарамаса, ол – сөз емес. Сөйлеп 
хабарласқанда  әр  нәрсенің  аттарын  (номинативтерді)  құрап,  хабар  беріледі. 
Осылайша  номинативтерден  құралмай  жасалған  хабар  жоқ.  Ат  болмаса,  сөз  де 
болмайды.  
Номинатив  сөзді  бірінен-бірін  айыру  үшін  ат  қоямыз.  Атты  неге  қоямыз? 
Оны заттардың өздері жоқ жерде сөз қылу үшін қоямыз. Нәрсенің, сипаттың бәрі 
түгел  қасымызда  болса,  онда  сөзді  шығын  қылмай-ақ  ымдап  өте  шығар  едік, 
сонымен  де  бірталай  хабар  берер  едік  (алқашқы  адамдар,  осы  күнгі  мылқаулар 
солай сөйлеседі ғой). 
Зат  пен  оған  қойылған  атты  тексерейік:  столдың  төрт  аяғы  бар,  үсті,  асты, 
түсі,  ұзындық,  қысқалығы  бар;  ал  оған  қойылған  ат  та  ондай  белгілердің  бірі  де 
жоқ,  тек  ұғым  ғана  бар.  Демек,  сөз  оймен  байланысты,  ал  басқа  белгілер  жоқ. 
Сондай-ақ  тілде  заттың  ұғымы  бар,  мәні  (сущность)  жоқ.  Ойымызбен  бір  заттың 
өзін быт-шыт қыламыз. Сондықтан заттың саны, сипаты, аты тағы басқалары бөлек 
айтылып талданады;  ол  заттың  өзінде оның  бөлшектік белгілері  талданса,  ол  зат-
зат  болудан  қалады.  Өйткені  столдың  төрт  аяғы,  биіктігі,  ұзындығы  сол  затпен 
бірге жүр.  
Сөз белгілі тәртіппен тізіліп барып, хабар болады. Сөздер жеке-жеке  жүреді, 
бірақ олар жекелік үшін жасалған емес, басқаға жанасым тауып, үйлесерлік болып 
жасалған. Өз басы атау болуға жаралаған сөзді бүтін дейміз. Бүтін, әрине, бөлшек 
емес.  Сөйте  тұра  олар  құрамды  бөлшек  болып  барып  материал  болып,  тұтас  ой 
туғызатындықтан, жеке сөздерді үйлесім табушылар тобының бір бөлшегі дейміз. 
Бұл  айтылған  бүтіндік  пен  бөлшектілік  бірінісіз  бірі  өмір  сүре  алмайды 
(семасиология  мен  лексика  бір  зат,  бірақ  ілім  ол  екеуін  бір-бірінен  айырып 
қарайды; лексика – сөздің денесі болса, семасиология – мағынасы).  
 

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: