Кейбір мәселелері

дыбыстарының бір фонема екендігін білдіреді. Чуваштар  ат дегенді  ұт деп; ата 
дегенді (ат+а) ұт+а, уда деуінде де көп мән бар.  
Чуваш  етікті  ад+ы  дейді,  тәуелденгенде  адысы  дейді.  Ай-ақ  –  кішкене  ат 
деген сөз. Өзінен басқаны біліп келіп, кейін өзін білген адам.  Ат пен итті  бұрын 
білген, аяқты кейін білген: ат-ад; атта – ат бол, ад+ын; ыдыс – ыд-ад. Аяқ: ай – 
ат (ад, ай); ақ – ыдыс. Аяқ ыдыс демек. Татарлар итік дейді. Демек а-е-и бәрі бір 
фонема болғандығы байқалады. Ыдыс-тың да ат-қа байланысы бар. Өйткені ыдыс 
бұрын  малдың  (аттың)  тұяғынан  жасалуы  керек.  Ол  заман  ат  пен  оның  тұяғын 
айырған ба: (бүтін мен бөлшек аралас жүрген заман ғой). Осы күнге дейін  қой-ға 
оның  барлық  бөлшектері  кіреді.  Біздің  құдық  деген  сөзімізді  татарлардың  құйы 
деуі,  кейбір  елдердің  құйығы  деуі,  біздің  аяқ  деген  сөзімізді  олардың  азақ  (cабақ 
азағында)  деуі  (татарлар),  якутта  атақ  деуі;  айғыр  сөзін  ай  –  ат;  ғыр  –  басқа 
мағынадағы  сөз  болуы  ел  адақта  дегендегі  адақ-аяқ  болуы  ит-ат-ай-ад-аз 
түбірлерінің  бір  болып  шығатындығын  білдіреді.  Суық  сөзінің  сұлық  болуы, 
адарғы  сөзінің  айырғы  мағынасында  екендігі  де  бұған  дәлел.  Татардың  әтеш 
сөзіндегі әт – ат, еш – кішірейту екендігін еске алу керек. Өз тіліміздегі қада деген 
сөздің барлығы татардағы қадақ (шеге), қадақша (шегеле) деген сөзі; қи, қай+шы, 
қаз деген сөздерді ескерсек, бұлардың мағыналарының жақындығын мойындасақ, 
з, д, и дыбыстарының өзара жақындығы да ашыла береді. Бір жағынан жоғарыдағы 
сөздердің  бұрынғы  кезде  бір  сөз  болғанын  білдіреді.  Бүгінгідей  сөздердің 
бұтақталып болмаған кезін танытады.  
«Артымнан  ер»  дегендегі  ер  –  із;  ізертте  –  ізер+ле;  ізер  –  ід+ер  (Бұл  .....

 
халқынша  .....  деген  сөз).  Кес  түбірінен  кездік  тууы,  кезе,  керт  деген  сөздердің 
алғашқы мысалдарымен түбірлес болуы, бізде түрлі тілдің нормасы болғандығын, 
ашық айтқанда Орал-Алтай тілдерінің нормасы барлығын білдіреді. Сөйтіп ешбір 
тілдің «таза» болмайтындығы дәлелденеді. Біздегі з дыбысын олар (монғолдар) р 
қылып айтады. Мысалы, өгіз, өкір. 
Біз  жақын  тілдерді  жоғарыдағыша  бір-бірімен  салыстыра  отырып, 
жақындығы  жоқ  тілдермен  де  байланысын  айтамыз:  араптың  .........  дегені, 
парсының .......... дегені, қазақтың ес деген сөзі; арабтың .......... дегені, қазақтың мен 
дегені,  орыстың  меня  дегені,  араптың  кітабы  дегендердің  жақындығы  барлығын 
білеміз. 
Буржуазия тіл ғалымдары қан жақын болса ғана тіл жақын болады дейді, тілі 
бір болса, қандас болады дейді. Бұл дұрыс емес. Бірақ әлгі ғалымдар Европадағы 
халықтар үндіден көшіп келген, бұл екеуі қандас, нәсілдес дейді. Олар мама, папа, 
фадар  (арабша),  фаша,  мадры,  муттер  (неміс)  cөздері  түрлі  ұлттікі  бола  тұрып, 
бір-біріне жақын екендігін елемейді.  
Бүгіндегі  бір-біріне  қарсы  мағынадағы  құт-құтар  сияқты  (жындану) 
мағынасындағы  екі сөз бұрын  бір  мағынада  болған.  Мысалы,  ес (сознание),  есей: 
ес+е+й=ес=ақыл, Е – болу; и – өзі; бәрі жиылып үлкен болу, естияр болу дегенді 
білдіреді. Енді осы сөздің аяғына -ір қосымшасын жалғағанда ес деген сөзге мүлде 
қарсы мағына туатындығы табиғи нәрсе. Бұрын ес сөзін сыйлы деп түсінген. Жын, 
жан – бұл екеуі бір сөз. ........... – есірік деген сөз. 
                                                           

 Көп нүкте (
...........) 
– анықталмаған сөздер. 

Ол  заманда  көз  –  жарық,  қараңғы;  «жүзің  айдай  болсын  –  әрі  алғыс,  әрі 
қарғыс». Якутта көз дегенді қарақ дейді, біз көздің қарашығы дейміз, демек, қарақ 
(көзі қарақты адам, қара, қарашық, көз, көр – бәрі бір сөз болған). Ол күнде екі ..... 
(ұғымның)  бір  сөз  аталуын  еске  алсақ,    «су  қарағы  (қараңғы)»  дегеннің  де  сыры 
ашылады.  
Айта кету керек, Маррдың бұрын сөз дауысты дыбыстан басталмаған дегенін 
еске алсақ, еңкей мен тоңқай-дың да сыры ашылады (айда-һайда, арыды-һарыды, 
қорық-үрік...). 
Тіл  тарихында  сөздің  дамуы  үшін  ескі  сөзге  жаңа  мағына  (атқаратын 
қызметіне қарап) берушілік бар. Орыстың  перо – дегені қалам, Алтайдың  түндік 
дегені терезе екендігі – бұған дәлел.  
Сөз мағынасын жекеден жалпыға, жалпыдан жекеге тарту да тіл тарихында 
көп  кездеседі  (бұрын  «үй  ауданындай»  деп  ауданға  нақты  конкрет  бермей 
сөйлесек, қазір районды аудан дейміз (яғни әкімшілік жер бөлінісі). 
Жаңа мағына демекші, бірқатар айуан, аң – бұрынғы құдайымыз. Қасқырбай, 
Түйебай,  Құлыншақ  деп  ат  қоюымыз  –  соларды  ардақтап,  қастерлегенімізден. 
Мұндай қылық орыстарда да бар – Cобакеевич, Волков т. б. Мұндай сөздердің өзі 
қалғанымен  мазмұны  жаңарып,  өзгеріп  отырады.  Өйткені  адамның  өмірге 
көзқарасы,  ұғымы  үнемі  өзгеріп  отырады.  Америка  елінде  кесірткеге  тимейтін 
халық  әлі  бар.  Адам  табиғаттағы  танып,  білген  нәрсесін  актив,  пассив  деп 
жорамалдаған. Орыстардың түрлі заттарды, жан-жануарларды кім, не деп түрліше 
сұрайтын себебі сол ескі көзқарастардың өзгергендігінен. Ал бүгінгідегі заттардың 
міндеті  сөйлемдегі  сөздерді  бір-біріне  байланыстыратын  грамматикалық  амал 
болып қана қалған. 
Кейбір елдерде құлды кім? демей, не? деп сұрайды екен. Бұл оларды пассив 
нәрсе ретінде қарап, кемсітуден туған.  
Тіл  адам  баласының  барлық  табыстарын  білдіреді.  Адам  баласының    өрлеу 
жолындағы ізінің тілге беделі түскен. Бұл жоғарыдағы айтылғандардан да белгілі. 
Қазақтың «балам» деуі – патриархат замананың қалдығы, өйткені бұл сөз ру деген 
сөзге  байланысты:  ұру-ұрық-ұрығ-ұру;  Бұл  хасыл  (асыл)  –  тек.  Көрінген  баланы 
«балам» деуі – некесіз заманнан қалған мұра. Ол заманда әйелдің жасы үлкені ана, 
апа болған. Бұлар да ру аты  сияқты аталған. Еркектің үлкені  ата болып аталған, 
қыз – кішкене әйел дегенді білдіретін сөз, оны монғолша – кеукім.  
Айтты деген сөздің тарихы. Айтты: ай+т+ты. Айт түбіріндегі т – өзгелік 
етістің  көрсеткіші.  Айт!  –  «аузыңды  сөйлет»  деген  сөз.  Ескілікті  кітаптарда  ол 
айды деп беріледі, сөйледі деген сөз. Мұндағы -ды -ұ болған; ұ – «болу» деген сөз. 
Бұл сөз қазіргі тілімізден шығып қалған.  
Қайтар: қай+т+ар; қай=кейін дегенді білдіреді. 
Қазақ  тілі  бұрын  зерттелмеді.  Оның  жазба  мұрасы  болмады.  Буржуазия  тіл 
ғалымдарының  жолымен  кетсек,  қазақ  тілінің  тарихы  болмас  еді.  Себебі  олар 
тарихты тек жазудан ғана іздестіреді. 
Қап ыдыс мағынасында болуы керек. Бұрынғы кездегі  а мен е дыбысының, 

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: