Марсымұлы Сатыбай батыр

 
7 
Марсымұлы Сатыбай батыр (1578-1603) 
 
                                                    Қан жусандай егілсе,  
                                                                             Аққан судай төгілсе, 
                                                                           Бетегелі сары белдің бойында 
                                                          Соғысып өлген өкінбес. 
                          
                                                                                       Доспанбет жырау 
 
Садыбай  Марсымұлы  1578  жылы  Мыңбұлақаймағында  дүниеге  келген. 
Оның өмір  сүрген кезеңі Есім хан  ел билеген  уақытқа тұстас келеді. Халық 
аузындағы Садыбай батыр Есім ханның бас батырларының бірі болған. 
Жоңғарлармен соғысқа қол жинап аттанып бара жатқанда ол жиырма бес 
жастағы жігіт екен. Анасы: 
- Кейінірек  аттансаңшы,  келіннің  айы  -  күні  жақын  қалған  жоқ  па?!  -деп 
шырылдапты. Сонда Сатыбай батыр: 
- Апатай,  анталап  жау  қаптап  келе  жатқанда  келініңіздің  етегін  желпіп 
отырмақпын  ба?  -  деп  Садыбай  атқа  қонған  екен,  жары  сыңсылап  келіп 
үзеңгісін ұстағанда: 
-Жаман  неме  тапсаң,  сүйінші  сұратарсың  -  деп  сарыала  туын  желбіретіп 
Мыңбұлақтан аттанып кеткен екен деп жазады Садыбай Байтана кітабында. 
Осынау қиын - қыстау кезеңде ел тұтқасы еңсегей бойлы Ер Есім ханның 
колында  еді.  Сол  Есім  ханның  қарулы  күштерінің  сапына  -  қайыңнан  шоқпар 
байлаған, еменнен найза сайлаған, көк тәңірді пір тұтып, туған жерін, өскен елін 
қорғау үшін сары ала ту алып, тұлпар мініп - 17 жасында қосылған екен Садыбай 
бабамыз.  Елім  деп  еңіреген  сол  ерлердің  бірі  -  Садыбай  батыр  есімі  ел  есінен 
сан ғасырлар етсе де өшпеген. 
Байтана  руының  шежіресі  бойынша:  Шымырдан  –  Бекболат,  Темір, 
Шынқожа  таратылады.  Шынқожадан  –  Қобыланды,  Марсм,  Бозқозы,  Бозан 
туады.  Марсымнан  –  Қырғызалы,  Қонақбай,  Сатыбай  өрбиді.  Сатыбайдан  – 
Байтана  туылады.  Байтанадан  –  Арыстанбай,  Қоянбай,  Соқыркемпір,  Есқара, 
Тілеп атты бес бала тарайды.  
XX  ғасырдың  бас  кезінде  Есенқұлтегі  Кәрібай  деген  жырау  Марсымұлы 
Сатыбай туралы былай толғайды: 
                               Белгілі ғой тарихқа бай даламыз, 
                               Сырлассақ, қызғалдақтай жайқаламыз, 
                               Тараған Шынқожадан Байтанамыз. 
                               Ата жау болып бізбен қалың жоңғар, 
                               Боялған қызыл қанға талай жандар. 
 
                               Балапан болып сонда басыменен, 
                               Тұрымтай ажырасқан досыменен. 
                               Далаға тастап зәулім ақ ордасын, 
                               Ел-жұрты жүрген салтаң қосыменен. 
                               Сол кезде қазақ бар ма сақтанбаған, 
                               Жоңғарға қарсы шығып аттанбаған. 
                               Сол тұста батыр баба Сатыбай да, 
                               Басына ұйықтап жастық жастанбаған. 

 
8 
                               Шіріді ащы термен тебінгісі, 
                               Асынбас босқа қылыш тегін кісі. 
                               Өткізген бар өмірін жорықпенен, 
                               Қорғаған туған елін зорлықпенен, 
                               Айқасқан талай рет жаумен жалғыз, 
                                Сүрмейді батыр өмір қорлықпенен. 
 
Жаудың легі бұл кезде Қаратаудың Маймақ асуына кіре бастаған кезі екен. 
Алғашқы күнгі соғыста жоңғарлар қырғын тауып, кейін шегініпті. Оған  белгісіз 
бір ақынның мынандай бір өлеңі куә болады: 
. 
                                      ..Сатыбайдай ер шыққан 
                                      Марсым деген атадан. 
                                     Білтелі мылтық қолға алып, 
                                     Атады екен тасадан. 
                                     Жау болып тиген жоңғарды, 
                                     Маймақтан тосып қырыпты. 
                                     Боз атқа мініп шығыпты, 
                                     Қолына ұстап сырықты 
                                     Беті сұсты Садыбай 
                                     Қайтпайды екен жауынан. 
                                     Тас құлатып қырыпты, 
                                     Маймақтың биік тауынан. 
Сатыбай батыр жауды қырғаннан Жетісу жеріне дейін барған. 1610 - 1613 
жылдары  ол  мәнжурлермен  соғысады.  Сол  кезде  жұбайы  ұл  тауып  қайнысы 
Қырғызәліні  батырдан  сүйінші  сұрауға  жібереді.  Батыр  жаудан  түскен 
жылқыдан  мол  сүйінші  беріп  інісін  кері  қайтарыпты.  Сонда  інісі:  сәбидің 
есімін кім қоямыз? - дегенде Садыбай: 
- Әзірше менің балтыр орайтын байтабам мен мына сары - ала туыма орап 
баға беріңдер, елге оралған соң есімін өзім қоямын! - депті. 
Сатыбай  батыр  сол  соғыста  Талдықорған  облысы,  Ақсу  ауданы, 
Қаракемір  деген  тау  етегінде  25  жасында  кайтыс  болыпты.  Жәдігер  ұлы  -
Байтананы көре алмай кеткен. 
Есім  хан  жауды  жеңіп  оралған  соң  өз  жарлығымен  Сатыбайдың  басына 
күмбез  орнаттырады,  сонан  соң  ас  беріледі.  Есім  ханның  өзі  батырға  осындай 
құрмет  жасауы  Сатыбайдың  жай  ғана  батыр  емес  Алаштың  шейіт  болған 
батырларының ішіндегі қастерлісі екендігін көрсетеді. 
Жиынға  келген  Есім  хан  мен  батырдың  серіктері,  күллі  үйсін  мен 
қаңлының бетке ұстар бектері «сәбиге ат қойып енші берейік» деседі. Тілі жаңа 
шығып келе жатқан сәби «атың кім?» дегенде: 
-  Байтабамын, - деген екен былдырап. 
-  Келін  балалар  Байтөбе  атап  кетіпті,  солай  бола  берсін  дегендерге 
Қобландыұлы Сүгір мерген: 
-  Сатыбайдың    өзі  болмаса  да  көзі,    сауытының  байтанасы  емес    пе 
жәдігер!  -  деп  баланың  есімін  Байтана  қойған  екен.  (Байтана  деген  батырлар  -
сауытының кеудесіне тағатын күмістен не қоладан құйылатын тана) 
Сатыбай батырдың қай шайқаста қалай мерт болғандығы туралы ешқандай 
тарихи  дерек  жоқ,  алайда  Кәрібай  ақынның  дастанындағы  мәліметке  сүйеніп: 

 
9 
батырдың  Көксерке  атты  арғымағы  болғандығы,  жаумен  шайқасып  жүріп 
атымен  бірге  орға  құлап  кетеді.  Сатыбай  ор  ішінде  де  талай  жоңғарды  жер 
жастандырады. Шайқасып жүріп өзі де мерт болады. Ол дастанда төмендегідей 
баяндалады: 
 
                         Жығылды Көксеркесі оның орға, 
                         Шығарды аға, іні оны зорға. 
                         Шыға алмай қалды батыр ор ішінде, 
                         Түсті ғой байқаусызда өзі торға. 
                         Жоңғармен ор ішінде кескілесті, 
                         Өлікті таптап, қып-қызыл қанды кешті... 
 
                          Сатыбай жоңғарлардан болды қаза, 
                          Өлімге билеушісі кескен жаза. 
                          Қонақбай, Қырғызәлі сан күйзеліп, 
                          Сол кезде жалпақ Шымыр тартқан аза... 
 
Сатыбай батыр туралы бір деректі Мұхаметжан Әлімбеков деген зейнеткер 
-  журналист  1991  жылы  Талдықорған  облысы  Арасан  -  Қапал  курортында 
демалғанда Қарашоқы қорымынан «Шымыр, Садыбай» деген арабша жазуы бар 
құлыптасты көргенін айтады. 
Қазіргі кезде Садыбай батырдың ұрпағы мың - жарым түтіннен асады, оның 
көбісі Жуалы ауданында тұрады. 

жүктеу/скачать 2,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: