10
Сатыбайұлы Байтана батыр (1602-
1664)
Біздіке азаттық үшін айқас,
Жаудыке қара жүзділік шайқас.
Алла біздің жағымызда,
Әруақ аузымызда,
Алла ақтың жағы,
Жаудың ақсын қаны.
Елімнің тиылсын енді мұң мен зары.
Төле би
Қазақ даласында қасіреттің қара бұлты үйіріліп, жоңғар қалмақтары
Қаратауға қара бұлттай төнген кезде еліне тіреу, қорған бола білген батырлардың
бірі Байтана батыр.
Садыбайдың асына қатысқан Есім хан Марсым биден енші бөлгізіп, беліндегі
белдігі мен алтын сапты қылышын кішкентай Байтанаға сыйға тартқандығы
туралы көнекез қариялардан жеткен естелік әңгіме бар.
Байтана жоңғар басқыншыларына қарсы соғысқа жастайынан араласады. Ол
Салқам Жәңгір ханның 600 сарбазының қатарында жоңғар қонтайшысы Батурдың
50 мың шеріктеріне қарсы Орбұлақ шайқасына қатысып өз үлесін қосқандығы
туралы да тарихи деректер бар.
Жетісудың едәуір бөлігі мен Алатау қырғыздарының 10 мыңдай адамын
жоңғарлардың тұтқынға алғанын естіген Жәңгір хан болмашы қолмен (600
адаммен) Батур қонтайшыға қарсы аттанады. Бұл оқиға туралы тарихи деректерде
былай делінген: «Жәңгір өз тобының бір бөлігіне жоңғарлар тау асудан асып
келгенше, екі таудың арасындағы тар жырада ор қазып, бекініс жасауға бұйырады.
Ал, өзі екінші бөлігімен таудың екінші бетіне жасырынады. Қонтайшы ор қазып
алып, ерлікпен қорғанып жатқандарға қарсы шабуыл жасады. Осы кезде Жәңгір
жаудың ту сыртынан лап береді. Сөйтіп, жоңғарларды қатты жеңіліске
ұшыратқаны сонша, олар жақтан 10 мыңдай адам өледі. Ұрыс бітуге
жақындағанда 20 мыңдай әскерімен Самарқан билеушісі атақты Жалаңтөс батыр
Жәңгірге көмекке келеді. Батур қонтайшы кейін шегінуге мәжбүр болады. Әскер
басшылық ісін Жәңгір тұсында жалғастырып, қалмақтың 50 мың қолына қарсы
тұрған соғысының бір қаһарманы Байтана батыр болған. (Қазақ Совет
энциклопедиясы, 4-ші том, 201-ші бет)
Қазыбек бек Тауасарұлының 1776 жылы жазылған «Түп тұқияннан өзіме
шейін» атты кітабында: «1640 жылдан қазақты Жәңгір хан сұрай бастады. Өйткені
Есім хан науқас болды» дей келе оның елуден асып кеткені жазылады. Бір жылдай
қалмақ арасында тұтқында болып, олардың жай - күйін білген, сырын мол түйген
Жәңгірден олар қатты қорқады. 1643 жылы Алтын ханның ұлы Омбы - ойраттың
білікті нояндарымен қазаққа қайта лап қояды.
Бұл жеңісті алғаш тарихи айналымға түсірген тарихшы И.Я.Златкин
«История Джунгарского ханства» атты кітабында (Мәскеу, 1983жыл) толық
баяндайды. Бұл соғыстарға Байтана батыр да белсене қатысты. Ол әкесі
12
1993 жылы қазанның 23 күні ұрпақтары Жуалы ауданы Бауыржан
Момышұлы ауылының шығыс жағынан кіре берісінде, мешіттің жанынан батыр
бабалары Садыбай - Байтанаға арнап еңселі етіп ескерткіш орнатты.
Біз, пайдаланған тарихи, әдеби кітаптарда батырдың атын «Садыбай» емес,
«Сатыбай» деген атауды көп кездестірдік, сондықтан біз де оны «Сатыбай» деп
алдық.
Достарыңызбен бөлісу: