300
фактілерді жинақтап, қорытынды шығара білу талап етіледі. Баяндау арқылы шын мәнінде
болған немесе ойдан шығарылған оқиға айтылады. Сол себепті ол белгілі бір уақытта
ашылады, әңгімелесушілердің сюжеті болады. Баяндау құрылымы мынадай болады: -кіріспе
-байланыс; -оқиғаның дами түсуі; -шарықтау шегі; -шешуі; -қорытынды. Кіріспеде істің
өткізілетін мекені мен уақыты және оның кейіпкерлері туралы мәлімет беріледі. Байланыс -
оқиғаның басталуы және оның ары қарай жалғасуы. Кульминация - оқиғаның шиеленісуінің
жоғары шегі. Шешім -оқиғаның нәтижесі. Қорытындыда барлық әрекеттердің қорытындысы
шығарылады. Мұнда автор өз ойымен бөліседі. Баяндауды оқытудың әдістемелік тәсілдер
әртүрлі, ең тиімдісі мыналар:
1.Дайын мәтіндердің құрылымына талдау жасау. Ол студенттердің өз бетінше баяндау
арқылы өз ойын айтуға үлгі болады. Мәтіннің құрылымына талдау жасау арқылы
студенттердің кез келген әңгімеден кіріспе, жалғасу, шарықтау шегі, соңы болатынын
түсінуін игерту. Мазмұндаудың негізгі түрлері төмендегідей болады: а) автордың көркем
тілін міндетті түрде қолдану арқылы
мазмұндау; ә) мазмұндау барысында лексикалық
материалдың кейбір бөлігін синонимдермен алмасытру; б) қысқаша мазмұндау; в) айтушыны
өзгерту арқылы мазмұндау; г)
тыңдап мазмұндау; д) талқылай отырып мазмұндау [3,56].
2. Логикалық байланысы бұзылған мәтіндерді қалыптастыру. Студенттерден оқиғаның
байланысу жолдарын табу, яғни әңгіменің байланысын табу талап етіледі. Мұндай жұмыстар
сөйлемдерді бір - біріне байланыстырып баяндауды дағдыландырып
қана қоймай,
сол сияқты
студенттің логикалық ойлауына да әсер етеді.
3. Оқығаны, естігені, өмірден түйгені негізінде әңгіме құрастыру. Дайын мәтінге сүйене
отырып жүргізілетін аталған әрекеттер студенттерді сөйлеуге дайындайды. Бұл жаттығуды
орындауда ұғым мен пайым және бақылау нәтижелері маңызды рөл атқарады. Монологтық,
диалогтық сөйлеудің ерекшелігі Сөйлесімді меңгерту кезінде мәтіннің қандай түрімен
жұмыс істеу керек.? бірінші кезекте диалогтар мен полилогтарға орын берген дұрыс.
Жалғастырушы және кәсіби деңгейде сөйленімді меңгертуге ауызша монологтар ( баяндама,
жиналыста сөйлеу) енгізіледі, бәрібір, басты мәтіндер диалогтар мен полилогтар болып қала
береді. Мұндай мәтін түрлерінің ерекшелігі неде? Диалог. Екі әңгімелесушінің қатысым
жағдайында туындайтын репликалар тізбегі. Біртұтас жағдаят, әңгімелесушілердің
контактысы, вербалды емес (тілдік емес) элементтер жобалауға, не айтып тұрғанын түсіне
алуға мүмкіндік береді. Диалогтық сөйлеудің екінші маңызды ерекшелігі – оның спонтанды
болуында, әңгіменің мазмұны, құрылымы әңгімелесушілердің репликасына байланысты.
Диалогта бір сұрақтан басқа сұраққа, тақырыпқа, жаңа ғана айтылғанға күтпеген ауысулар
болып отырады. Сұхбатта бір репликадан бірнеше репликаға дейін болады. Бір фразалық
реплика типтік десе болады. Құрылымы жағынан, интонациялық жағынан, семантикалық
жағынан репликалардың бірлігін – диалогтық тұтастық дейді. Диалогтық тұтастық
диалогтық сөйлеудің бастапқы бірлігі болып табылады.
Диалогтық тұтастықтың үш түрі бар:
1. Сұрақ – жауап түріндегі – мұндағы мақсат – ақпарат алу.
2.
Бұйрық мәнді, мұндағы мақсат – әрекетті
орындауға, тыйым салуға ояту.
3. Хабарлау – мұндағы мақсат – ақпарат алмасу [4]. Монолог. Монологтық сөйлеу –
сөйлеу түрінің кеңейтілген түрі. Монологтық сөйлеудің пайда болуы арнайы
қалыптастыруды қажет ететін ерекше және күрделі біліктілік. Мұндаоқыту сөйленімнің
құрылымдық – грамматикалық, лексикалық, стилистикалық дұрыстығына жеткізетін
жаттығулармен жұмыс істеу керек. Полилог. Қазіргі оқу құралдарында диалог, монолог
түрлерін ғана емес, полилогты да кездестіруге болады.
Бұл
дегеніңіз
сөйленімге
көп
адамның
қатысуы
Тілді
оқытып-үйрету
бағдарламаларында кез-келген деңгейге (қарапайым, базалық, орта деңгей, ортадан жоғары,
жоғары деңгей) қойылатын талаптардың мазмұнын қарап шығатын болсақ, коммуникативтік
құзірет мазмұны, тілдік құзірет мазмұны берілген. Ал тілдік құзірет мазмұнында қазақ
тілінің фонетикасы, морфологиясы, сөздікқұрамы, зат есім, есімдік, сын есім, сан есім,
етістік, үстеу, демеуліктер, жалғаулықтар, септеуліктер, синтаксис, лексика – түгел
301
қамтылған. Аталған тілдік материалдар оқу құралдарында негізінен құрылымдық деңгейде
ғана беріліп жүр. Бұл мәселелер қай деңгейде болсын функционалдық аспектіде сипатталып,
функционалдық бағытпен жазылуы тиіс. Барлық грамматикалық тұлғалар және
конструкциялар жеке-жеке емес, синтаксистік негізде және сөйлем түрінде ұсынылғаны жөн.
Тілдік материалды осылайша ұйымдастыру ұстанымы коммуникативтік бағытты жүзеге
асыруға; •сөйленім мазмұны үшін маңызды лингвистикалық факторларды біріктіруге
мүмкіндік береді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1 Құрманова Н.Ж. Қазақ мектептерінде сөз тіркесі синтаксисін дамыта оқыту технологиясының
әдістемелік негіздері: педагогика ғыл. докторы... дисс: 13.00.02. -Алматы, 13.00.02. -Алматы: ҚазМемҚызПи,
2004. -365 б.
2 Оралбаева Н.О., ЖаксылыковаК. Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы:
Ана тілі, 1996.
3 Жиенбаев С. Қазақ тiлiнiң методикасы (орта мектеп оқушыларына және педагогикалық училище
студенттерiне көмекшi құрал) 2- рет басылуы. А. Қазақтың бiрiккен мемлекет баспасы. 1964. 116 б.
4 Әлiмжанов Д., Маманов Ы. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы: Мектеп. 1969. – 148 б.
Достарыңызбен бөлісу: