Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының ЕҢбектері

21 
 
Литература 
1.
 
ГОСТ 
7.11-78 
Система 
информационно-библиографической 
документации. 
Библиографическая  запись.  Сокращение  слов  на  русском    языке.  Общие  требования  и 
правила 
2.
 
www.rlst.org.by/component 
3.
 
СИБИД  (ГОСТ  7)  Система  стандартов  по  информации,  библиотечному  и  издательскому 
делу. Электронные издания. 
4.
 
ГОСТ  7.55-99  СИБИД.  ...  ГОСТ  7.55-99  введен  в  действие  непосредственно  в  качестве 
государственного стандарта ... Взамен ГОСТ 7.55-89  
 
 
УДК:793.3 
 
ТАНЦЕВАЛЬНОЕ ИСКУССТВО И ЕГО МЕСТО В СИСТЕМЕ ЭТНОКУЛЬТУРЫ 
 
 
 
Бегишева Ю.В., Крылова О.В. 
 
ЮКГУ им. М. Ауэзова, Шымкент, Казахстан 
 
 
Түйін 
Халықтың этнопсихологиялық сипаттары оның мәдениетінің және тарихпен тығыз 
әрекеттестікте болады.  
 
Summary 
Etnopsihologichal  line of folk are found in close-fitting interaction with his(its) culture and historian. 
 
Невозможно  раскрыть  общие  закономерности  и  специфические  особенности  формирования  и 
развития национального самосознания без этнической культуры. Она является одним из определяющих 
факторов  национального  самосознания.  Через  культуру  происходит  связь  человека  с  природой  и 
межнациональные контакты. 
Этнопсихологические и этнокультурные исследования позволили заметить две общие тенденции 
в  развитии  национального  самосознания  горцев:  с  одной  стороны,  нововведения  в  связи  с 
демократизацией  общества  и  распространением  массовой  культуры  Запада  интенсивно  обогащают 
духовный  мир  личности  и  в  целом  этноса.  Общечеловеческие  культурные  ценности  активно 
воздействуют  на  формирование  и  изменение  этнической  культуры  и  национального самосознания.  С 
другой стороны, наблюдается сокращение влияния этносоциальных и этнокультурных предпосылок на 
развитие  национального  самосознания.  Этническое  сознание  народа  претерпевает  изменение.  Первая 
тенденция  считается  закономерной,  прогрессивной,  так  как  она  обусловлена  объективным  ходом 
развития человечества. Вторая вызывает опасения.  
Культура,  по  мнению  Г.  Драч,  играет  особую  роль  во  взаимодействии  этноса  с  природой. 
Ученые рассматривают национальный мир как единый космос, в котором слиты человек и исторически 
окружающая  его  природная  среда,  влияющая  на  социальную  психологию  этноса.  Она  формирует 
национальный  характер  и  детерминирует  направленность  его  практической  деятельности.  Культура 
связывает  этнос  с  природой,  объединяет  единый  космос,  природный  ландшафт,  жилище,  способ 
добывания пищи и самого человека во всех его этнических проявлениях. 
Национальный  характер  любого  народа  генетически  обусловлен  длительным  эволюционным 
процессом. Особенности  психического  склада,  типы мышления  определяются  не  только  исторически 
сложившимися традициями, социальной средой и воспитанием, но также наследственными задатками. 
«В  каждой  нации,  -  писал  Ф.Х.  Кессиди,  -  представлены  все  типы  темпераментов,  разновидности 
склада  ума  и  восприятия  окружающей  действительности...  Более  того,  национальный  характер  не 
сводится  просто  к  психическим  особенностям  народа,  которые  встречаются  у  него  чаще  всего. 
Национальный характер есть неповторимое сочетание отличительных черт данной нации. Такая черта 
характера как вспыльчивость свойственна грекам, грузинам и испанцам, но греки, грузины и испанцы - 
разные  нации.  Терпением  отличаются  не  только  русские,  но  и  китайцы.  Словом,  каждая  нация  -  это 
своего  рода  индивидуальность,  живая  целостность,  главными  признаками  которой  являются 
особенности психического склада и типов мышления». Об этом писал Н.О. Лосский так: «Природная 
оригинальность и мощь народного характера обеспечивает ему хранение своеобразного национального 
лица... В деле хранения и развития национального своеобразия, кроме природной мощи народа, нужно 
еще  содействие  национального  воспитания  и  образования».  По  его  мнению,  главным  средством 
воспитания  должно  быть  интеллектуальное  и  эмоционально-волевое  вживание  в  саму  конкретную 
жизнь, в содержание национального характера, национального творчества. 

22 
 
Этнопсихологические  черты  народа  находятся  в  тесном  взаимодействии  с  его  культурой  и 
историей.  Закономерность  формирования  и  развития  национальных  черт  характера  происходило  на 
различных  этапах  эволюции,  как  и  его  национального  самосознания.  «У  каждого  народа  есть  свой 
особый  духовный  внутренний  мир,  отражающий  его  социальные,  географические,  этнические, 
языковые и другие особенности, - писал В.Д. Попов. - Душа народа - это его общественная психология, 
то  есть  включающая  такие  всеобщие  обоснования  душевной  жизни  каждого  человека,  которые 
формируют  его  национальный  характер,  традиции,  обычаи,  нравы,  привычки.  И  чем  лучше 
психологическое здоровье народа, тем он сильнее духом». 
В  духовной  культуре  любого  этноса,  в  том  числе  и  русского  народа,  господствовало 
лжеискусство  и  мифотворчество. Оно  было заказным  и  утверждало идеи  господствующей идеологии 
тоталитаризма.  Эти  факторы  по-своему  влияли  на  уродливое  восприятие  действительности. 
Большинство людей не могли правильно воспринимать и понимать истину, не могли отличить правду 
от  лжи,  преклонялись  перед  мифическими  идолами,  в  покорности  и  страхе  влачили  жалкое 
существование.  Поэтому  прав  был  А.  Коркмазов,  когда  утверждал,  что  решение  национального 
вопроса  с  общечеловеческих  гуманистических  позиций  и  достижение  национального  согласия  в 
России  напрямую  зависит  от  феномена  этнического  ренессанса  (возрождения)  в  пределах  СНГ. 
Несмотря на различия в некоторых причинах этнического ренессанса в России и в других странах СНГ, 
««всплеск»  самосознания  народов  во  многом  можно  объяснить  реакцией  на  принудительное 
унифицирование  их  в  тоталитарном  прошлом  в  рамках  бывшего  СССР.  В  решении  этой  проблемы 
большое  значение  имеет  политика  и  основные  тенденции  нового  мышления  в  национальном 
самосознании народов...» Десятилетиями в общественном сознании официальной наукой укоренялись 
различные  мифы,  и  эти  лжетеории  широко  пропагандировались  в  масштабе  всей  страны.  Так,  в 
бесчисленном  количестве  изготовлялись  памятники  маршалов,  героев,  сталеваров  и  колхозниц, 
демонстрирующих  изобилие  и  небывалые  успехи.  Они  поддерживались  наглядной  модели,  схемы 
тоталитарного  искусства  и  эталоном соответствующего  ему  стиля  всегда была  фреска  «всенародного 
процветания».  Таково  было  официальное  указание  в  нашем  изобразительном  искусстве:  живописи, 
плакате,  графике,  скульптурном  рельефе.  Национальные  варианты  -  те  же  самые:  идеологически-
пропагандистские.  И  сходства  между  национальными  вариантами  такого  «искусства»  было  больше, 
чем  различий.  Даже  атрибутика  сталинско-брежневских  времен  до  мелких  деталей  была  всюду 
одинакова.  Национальное  самосознание  формируется  длительным  ходом  развития  общественных 
отношений.  На  этот  процесс  оказывают  большое  влияние  социально-экономические  и  культурные 
своеобразия,  этнодемографические  и  этнопсихологические  факторы.  Практика  межнациональных 
отношений  показывает,  что  сейчас  возрастает  роль  субъективных  факторов,  среди  которых 
наибольшую  значимость  в  судьбах  людей,  в  формировании  их  национального  самосознания  имеют 
этнокультурные  связи  и  личностные  отношения.  «Нация  как  система  этнической  организации  людей 
является не только объективной формой человеческой экзистенции, ее характеризуют и субъективные, 
идеальные компоненты». Человеческая история всегда была историей контактов как личностных, так и 
общественных.  Все  народы  в  той  или  иной  степени  способны  к  культурному  прогрессу. 
Этнокультурные  связи  являются  одним  из  необходимых  факторов  во  взаимоотношениях  людей  и 
действенным средством формирования национального самосознания. 
 
Литература 
1.
 
В.Е.Баглай. этническая хореография народов мира. Ростов-на-Дону 2007С.В. 
2.
 
Филатов ―От образного слова - к выразительному движению‖, М.,1993. 
3.
 
Е.П.Валукин ―Проблемы наследия в хореографическом искусстве‖, М., 1992. 
4.
 
Философские  проблемы  теории  и  практики  национальных  отношений  //  Вопросы философии.  1988. 
№ 9.  
5.
 
Тхагазитов  Ю.  С  оптимизмом  смотрим  в  будущее  наших  национальных  культур  //  Кабардино  – 
Балкарская правда. 1997. 6 марта. 
6.
 
Воспитание молодежи на основе возрождения национальной культуры // Материалы   межвуз. научн.-
практ. конф. Нальчик: КБГУ, 1996. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

23 
 
ӘОЖ
 
81'342 
 
СӚЗ ВАРИАНТТАРЫНЫҢ АЙЫРЫМ БЕЛГІСІ 
 
Бескемпірова Г.К., Бектас А. 
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 
 
Резюме 
  В статье рассматриваются формерование вариантов слов, их общие признаки и различия. 
 
Summary 
  This article deals with the word variants` formation, similarities and differences. 
 
Сӛздің жарыспа тҧлғалары қазақ тіліндегі лексика-семантикалық сӛздер тобының айрықша тҥрін 
қҧрайды.  Мҧндай  вариант  пен  дублет  сӛздер  –  халық  тілінің  сӛздік  қорын  байытып  келген,  оның 
дыбыстық жҥйесі мен грамматикалық қҧрылымының даму барысында ҧдайы ӛзгеріске тҥсіп отыратын 
лексика-семантикалық сӛздердің айрықша тобы. Халықтың коғамдық -әлеуметтік жағдайының, тҧрмыс 
-  тіршілігіндегі  ӛзгерістің,  басқа  халықтармен  тарихи,  рухани,  шаруашылық  қарым  -  қатынасының 
сӛздің әр алуан жарыспа тҧлғаларының тҥзілуше әсер еткені анық.  
Жалпы  тіл заңдылығына  сәйкес  ӛзгеріп  отыратын категорияға  жататындықтан,  сӛздің жарыспа 
тҧлғаларын  бір  ӛлшем  –  жҥйеге  келтіріп,  бірыңғай  нормасын  саралап,  ҥлгі  -  ӛрнектерін  орнықтыру, 
оны  оқырман  қауымға  ҧсыну  –  ӛскелең  ӛмір  талабы.  Сӛздің    әр    алуан    варианттарын  әдеби  тіл 
нормасы  тҧрғысынан  бір  жҥйеге  келтіру  –  тілдің  кҥнделікті  қарым  -  қатынас  қҧралы  ретінде 
қызметінен, сӛйлеу тіліндегі әр тҥрлі ӛміршең элементтің сҧрыпталуынан қалыптасатын, ҥздіксіз жҥріп 
отыратын кҥрделі процесс. 
Бір  сӛздің  жарыспа  тҧлғалары  дегеніміз  –  мағыналық  жағынан  абсолют  теңдікте  тҧрған, 
сӛйлемде ешбір реңктік, стильдік бояуымен ерекшеленбейтін, әр алуан себептерден дыбыстық немесе 
тҧлғалык  ауытқуға  ҧшырап,  әрқалай  жазылып,  әрқалай  айтылып  жҥрген  дыбысталуы  бӛлек,  бірақ 
қолдануында мағыналық дербестігі жоқ бірнеше нҧсқада айтылатын сӛздер. 
Вариантты  сӛздер  барлық  дерлік  сӛз  табынан  ҧшыраса  береді.  Зат  есім:  апат/опат, 
жиһангер/жаһангер,  былғары/бҧлғары,  айғай/айқай,  апиын/әпиін,  аужай/әужай,  дуадақ/дуалақ, 
екпет/етпет,  әткеншек/әлпеншек.  Сын  есім:  зеңгір/зеңгер/заңғар,  тҥзу/дҥзу,  алал/адал.  Етістік: 
желік/желір,  аңду/аңлу,  бҥкшеңде/бҥкшіңде,  жҧбату/жуату,  ҧқсау/ҧсау.  Есімдіктер:  ол/о,  ана/әне/әні, 
қане/кәне,  әгәр/егер.  Шылаулар:  да/де/та/те,  мен/бен/пен,  қой/ғой,  кӛрі/гӛрі,  қана/ғана.  Ҥстеулер: 
бҧнша/мҧнша,  біржолата/біротала.  Одағай  тҥрлері:  айхай/айқай/айһай/ойхой.  Еліктеуіш  сӛздер:  пыр-
пыр/быр-быр, пыс-пыс/быс-быс. Сан есім:  жҥз/ дҥз, жетпіс/джетпіс, сегіз/секіз [1]. 
Тіл  мәдениетін  арттырудың  басты  шарты  саналатын  бҥкіл  жҧртшылыққа  ортақ  жазба  әдеби 
тіліміздің нормасын қатаң сақтау, емле ережелерін басшылыққа алу, сӛз қолданудағы ала – қҧлалыққа 
жол  бермей,  бірізділікті  сақтау  мәселесі  бҥгінгі  таңда  ӛткір  кҥйінде  қалып  отыр.  Аға 
ғалымдарымыздың айтып келгеніндей, қайбір тілде болмасын сӛз атауларының барлығы бірдей ӛзінің 
бастапқы  қалпында  я  тҥрінде  қалып  қоя  бермей,  заман  озған  сайын  дыбыстық,  тҧлғалық  ӛзгеріске 
ҧшырап  отырғаны  белгілі.  Сондықтан  да  болар,  халық  тіліндегі  сӛздің  фонетикалық    вариантының 
саны  әдеттегіден  анағҧрлым  кӛп.  Олардың  санын  әрдайым  дәл  анықтау  оңай  емес.  Мысалы,  қазіргі 
тілімізде ештеме/ештеңе тәрізді бір сӛздің екі вариант қатары жарыса қолданып жҥргені белгілі. Бҧған 
кӛркем  әдебиетте  әлі  кҥнге  дейін  кездесіп  қалатын  қарапайым  сӛйлеу  тілінің  элементтері 
іштеме/іштеңе  сыңарларын  қоссақ,  олардың  саны  кӛбейе  тҥседі.Сондай-ақ  бҧл  сӛздің  жергілікті 
ерекшелікке жататын іждеме/еждеме/ештеңке/іштеңке дыбыстық нҧсқалары кездесетіні мәлім. Сӛйтіп, 
бір ғана "ештеме" сӛзінің он шақты вариант қатарын келтіруге болады екен. 
Қазақ  тіліндегі  жарыспа  тҧлғалар  лексикада,  қос  сӛздер  мен  фразада,  морфологиялық, 
синтаксистік  қҧрылымда  жиі  ҧшырасады.  Жеке  адамдардың  индивидуальды  сӛйлеу  ерекшелігіне 
байланыстысы  да  бар.  Мағыналық  тепе-теңдіктегі  тҧлғалар  сӛйлеу  тілі  мен  аймақтық  (говорлық) 
деңгейде шектеліп қалмайды. Олардың баспасӛзде жарыса қолданылып жҥргені де аз емес: ажуа/ әжуа, 
заңғар/зеңгір, залал/зарар, дейін/шейін, тозақ/дозақ, бәйек/бәйік, ертегі/ ертек, арам/харам, ӛмір/ғҧмыр. 
Байырғы сӛздер мен терминдердің вариант қатарын тҥзуі баспасӛзде сирек кездеседі. Оған керісінше, 
кірме сӛздердің вариант қатары ӛте кӛп. Мҧндай жарыспа тҧлғалардың қолдану кӛлемі де бірдей емес: 
ғылыми әдебиетте сирек, кӛркем әдебиетте одан гӛрі кӛбірек, ал қарапайым сӛйлеу тілінде бәрінен де 
жиі ҧшырасады. 
Тілдегі варианттылықты зерттеушілер уақытша қҧбылысқа жатқызады. Сондай-ақ бҧл жарыспа 
тҧлғалар кӛне мен жаңаның сабақтастығын танытатын тілдің объективті даму кезеңімен сипатталады. 
Осылайша  вариант  сӛздер  халық  тілінің  дыбыстық  қҧрылымына  сай  жазу  дәстҥрінің, 

24 
 
орфографиясының  жоқ  кезінде  жалаң  сӛйлеу  тіліндегі  тҥрлі  процестер  ықпалымен  талай  ҧрпақтың 
нақты сӛз қолдану тәжірибесінде ҥздіксіз қалыптасып келген. 
Тілдегі  фонетикалық,  лексикалық,  грамматикалық  заңдылықтар  мен  олардың  ӛзгеру  бағытына 
орай сӛздің тҧлғалық вариантына қатысты мынадай жағдайларды атап кӛрсетеміз: 
1.Сӛздің  кӛп  варианттылығы  –  кӛбінесе  әдеби  тілдің  қалыптасуының  ертеректегі  кезеңіне  тән 
қҧбылыс. 
2.Сӛздің вариант қатарлары тілде кездейсоқ пайда болған қҧбылыс емес, белгілі заңдылыққа сай 
ғана қалыптасып келген. Сӛздің жарыспа нҧсқаларының тҥзілу себебін ең алдымен сол тілдің ӛзінен, 
ондағы тҥрлі «процестен» даму заңдылықтарынан іздеуге тиіспіз. 
Сӛз  нҧсқаларының  қалыптасуын  тіл  тарихының  әр  дәуірінде  ықпал  еткен  тҥрлі  фонетикалық 
қҧбылыспен,  морфологиялық  тҥрленіспен  байланысты  алып  қарау  қазақ  тіліндегі  сӛздің  дыбыстық 
ӛзгеру жағдайын тҥсіндір ҥшін де маңызды. Вариант тҧлғаларының тілдің даму тарихының белгілі бір 
кезеңіне тән екендігі де фонетикалық заңдылықтың ықпал ету уақытының шектеулігінен болса керек. 
Бҧл  салада  әсіресе  кӛне  тҥркі  жазбалары,  салыстыра  зерттеу  қҧнды  мағлҧмат  беруі  мҥмкін.  Сӛз 
нҧсқаларының  қалыптасу  жолын  диахронды  және  синхронды  тҧрғыдан  қарастыру  ҥшін  әр  дәуірдегі 
тҥрлі тілдік қҧбылыстың басты ерекшеліктері мен ӛзара байланысын қарастыра берудің керегі айқын. 
Тілдегі  фонетикалық,  грамматикалық,  лексикалық  ӛзгеріс    бірнеше    лингвистикалық  себептер,    
тілдік    фактордан    тыс     себептерден, бір жҥйеге, бірыңғайлыққа ҧмтылудан қалыптасуы мҥмкін. 
Варианттылықтың  мәнін,  қалыптасу  тарихын  айқындауда  тілдегі  грамматикалық,  семантикалық 
қҧбылыстар  жеткілікті  дәрежеде  еленбей  кӛбінесе  фонетикалық  принципке  сҥйенуі  де  жеткіліксіз  
екені қазіргі таңда анықталып отыр. Сондай-ақ мҧндай тілдің қоғамдық қҧбылыс ретіндегі ерекшелігі 
әлі де    ескерілмегені белгілі. Тілдегі кез келген басқа қҧбылыстар тәрізді сӛз нҧсқаларының қалыптасу 
тарихы  мәселесіндегі  ескеретін  басты  нәрсе  –  жарыспа  тҧлғалардың  тілдегі  тҥрі  мен  мазмҧнның 
байланысы,  диалектиканың  бірлігі  тҧрғысынан  зерттеудің  қажеттілігі.  Тіліміздің  эволюциялық  даму 
барысында  ҧдайы  тҥзіліп  келген  вариант  сӛздердің  тҥр-тҥрінің  сипатты  белгілерінен  синтагмалық, 
парадигмалық ҥйлесімі, тілдегі ҥнемдеу принципіне сәйкестігі танылады. 
Жарыспа тҧлғалардың фонетикалық тҥрінің айырым белгісін мыналар айқындайды: 
1.  Ең  негізгі  белгісі  –  сӛз  варианттарының  тҧлғалық  айырмашылығы  олардың  мағыналық, 
бірлігін, тепе-теңдігін бҧзбауы. 
2.  Сӛз  варианттарының  кемінде  екі  сыңардан  қҧралуы  және  олардың  барлығының  да  тҧлғасы 
ҧқсас, негізі бір сӛздер болуы тиіс. 
3. Бір сӛздің дыбыстық варианты болуы ҥшін тікелей аффикстер арқылы тҥрленбей, бір тҥбірдің 
ғана фонетикалық ӛзгеріске тҥсуінен тҥзілуі шарт. 
Айырым  белгісінің  бірлігіне  қарамастан,  басқа  тілдермен  салыстырғанда  қазақ  тіліндегі 
варианттардың  ӛзіндік  ерекшелігі  аз  емес.  Бҧл  оның  тҥрлерінен  де,  қалыптасу  жолдарынан  да 
байқалады.  Тіліміздегі  сӛздің  вариант  қатарының  қалыптасуында  ҥндестік  заңы,  дыбыстардың 
ассимиляциясы  мен  диссимиляциясы,  дивергенция  мен  конвергенция  тәрізді  фонетикалық 
процестердің ықпалы елеулі орын алады. 
Қазақ  тіліндегі  сӛздің  дыбыстық  ӛзгеріске  ҧшырауына  әсер  еткен  фонетикалық  процестер  әр 
алуан. Атап айтқанда, қазақ тіліндегі фонетикалық ӛзгерістің қарапайым тҥрлері аферезис пен синкопа, 
редукция  мен  элизия,  дауысты  дыбыстардың  протеза  мен  эпентезаға  ҧшырауы,  сӛз  тҧлғасындағы 
дыбыстың  тҥсіріліп  немесе  қосылып  айтылуы,  метатеза  мен  сандхи  (бір  топ  фонеманың  ӛзгерісі) 
тәрізді қҧбылыстардың ықпалымен де тікелей байланысты. 
Қазақ тіліндегі сӛздің дыбыстық ӛзгеруінің тарихи фонетикаға тікелей қатысы бар. Бҧл жағдай 
кӛне  тҥркі  жазбаларындағы  кейбір  фонетикалық  қҧбылысты  қазіргі  тіл  фактілерімен  салыстыра 
зерттеуді керек етпек. Тіліміздегі сӛздің фонетикалық варианттары спонтанды ӛзгерісті де (адал/алал, 
илану/инану,  есеп/исаб,  мҥлде/мҥтде,  бҥкіл/бҥтіл),  комбинаторлық  ӛзгерісті  де  (аянкес/әйенкес, 
ғана/қана) қамтиды. 
XIX  ғасырдың  екінші  жартысындағы  кітаби  лексика  мен  диалектизмді  бейберекет  қолдану, 
сондай-ақ  ҥстем  тап  ӛкілдері,  дін  иелері,  зиялылар,  қарапайым  адамдар  сияқты  халықтың  әр  тҥрлі 
әлеуметтік тобының сӛз саптау ерекшелігі де жарыспа варианттардың қалыптасуына ӛз әсерін тигізді. 
Сӛздің  мҧндай  тҧлғалық  ӛзгерісіне  тілдегі  әр  алуан  сыртқы  әсерге  байланысты  ӛзгерістер  және  таза 
тілдік  факторларға  байланысты  ӛзгерістер  (фонемалардың  сапалық,  ӛзгерісі,  ритмика,  дыбыстық 
ҥйлесім,  екпін,  сӛйлеу  қарқыны,  сӛйлеу  органдары  гармониясының  жетілуі,  дыбыстардың 
артикуляциялық базасының ӛзгеруі ) жатады. 
Тілдегі  ҥнемдеу  принципіне  сәйкес  айтылуы  (артикуляциясы)  ауырлау  дыбыс  элементтерінің 
ӛзгеруінен  немесе  тҥсіп  қалуынан  сӛздің  жаңа  тҧлғаға  ауысуы  басталады.  Осы  аталған  ҥнемдеу 
теориясы  фонетикалық  ӛзгерістің  жан-жақты  салаларын  қамти  алады.  Атап  айтқанда,  дыбыстардың 
тарихи  алмасуы  мен  сӛз  тҧлғасының  ықшамдалуында  болсын,  жалпы  тіл  механизмі  мен  техникасын 

25 
 
жақсартуда  болсын,  шеттен  ауысқанда    сӛздердің  сол  тілдегі  дыбыстардың  артикуляциялық 
қҧрылымына бейімделуінде болсын ҥнемдеу  процесінің тікелей әсері бары анық. 
Фонетикалық элементтердің тілдегі тҥрлі ҥрдіспен байланысы жан-жақты. Бірінен-бірі туындап 
отыратын бҧл қҧбылыстардың бір ҧшы тілдің мағына ажырату функциясымен байланысты. Екіншіден, 
қазіргі  вариант  тҧлғаларының  едәуір  бӛлігі  кірме  сӛздерге  байланысты.  Олай  болса,  варианттылық 
мәселесінде  басқа  тілдердің  тигізген  ықпалы,  ондағы  тіл  дыбыстарының  артикуляциялық  ӛзгерісі 
ескерілмек.  Ҥшіншіден,  сӛздің  дыбыстыкқ  варианттары  (бҧрыннан  сӛз  болып  келе  жатқан  тарихи 
фонетика,  шет  тілдің  әсері,  жергілікті  ерекшеліктермен  қабат)  -  тілдің  ғасырлар  бойғы  эволюциялық 
даму  барысында  ішкі  және  сыртқы  факторлардың  қат-қабат  байланысынан  тҥзілетін  аса  кҥрделі 
қҧбылыс.  Бірақ  оның  ӛзі  сӛз  нҧсқаларының  тҥзілуінің  дәл  анықталған  себептері  емес,  соған  керекті 
жағдайлар, алғы шарттар ғана. 
Сӛз нҧсқаларының қалыптасу жағдайының кҥрделі процесс екеніне мыналар айғақ бола алады: 
а)  Аталған факторлар жеке  -  дара  әрекет  етпейді. Сӛйлеу  тәжірибесінде  бірнеше  фонетикалық, 
морфологиялық процестің жиынтық әсерінен барып вариант қатары тҥзілуі басым. 
ә) Варианттар сӛздік қҧрамның басқа топтарынан оқшау тҧрған қҧбылыс емес. Олар тілдің даму 
барысында  лексикадағы  синонимия,  омонимия,  парономия,  полисемия  категорияларымен, 
морфологиялық, семантикалық қҧбылыстармен шектеседі. 
б) Вариант сӛздер қазақ тілінің дыбыстық қҧрылымына, жалғамалық қҧрылысына, даму, ӛзгеру 
жағдайларына  сай  ғана  қалыптаса  алады.  Бір  сӛзбен  айтқанда,  олар    тіл  білімінің  кӛптеген 
салаларының басын біріктіретін  процесті таныта алады. 
Қ. Жҧбанов 1935 жылы жазған «К  пересмотру  казахской  орфографии»  деген  мақаласында 
жарысып  айтылып,  жазылып  жҥрген  мына  сӛздерді  атап  кӛрсетті:  «  Жазуды  сыңар  ету  ультра-
фонетик  жолымен  жазатын  болған  соң,  естілуі  әр  жолы  әр  тҥрлі,  кейде  болып,  кейде  тҥсіп  қалып 
отыратын  кӛмескі  дауыстылардың  емлесі  мҥлде  шатысып,  былығып  кетті.  Мәселен,  кісі  бір  жерде 
«асра», «жамра», «Ахмет», «кӛбрек», «ру», «рет», «Абралы»  деп, бҧ сықылды сӛздердің даусты «ы», 
«і»-лерін жоғалтып айтатын болса, екінші бір жерде сол кісінің ӛзі-ақ сол сӛздерді «асыра», «жамыра», 
«Абыралы»,  «Ахымет»,  «кӛбірек»,  «ірет»  - деп те айтады. Соған қарап, емле о сызуына тҧрақты жол 
кӛрсетпейді,  «ойын»,  «қиын»,  «ауылы»,  «шаруа»,  «алуа»  -  ларға  ҧқсаған  сӛздердің  айтылуы  да, 
жазылуы  да  со  сықылды:  «қойны»,  «қолы»,  «шаруа»,  «алуа»  болып  келе  береді.  Әркімнің  ӛзінше 
айтатын сӛздері болады, әр жерде әр тҥрлі айтылатын сӛздерде толып жатыр; бір кісінің ӛзі «жҧрттың 
бәрі де» әр жерде әр тҥрлі қылып айтатын сӛздер де аз емес; о сықылды сӛздердің емлесінде еш тҧрақ 
жоқ, оған қарағанда қазақ тілінің мҥлде емлесі жоқ деп тҥсінуге болғандай. Мәселен, «жана» деген сӛз 
«және»,  «жәнә»  болыпта  жазылады,  «ішкім»,  «ешкім»,  «едәуір»,  «әдәуір»,  «недәуір»,  «қараған»-
«қарқын»,  «шимай»  -  «шымай»  -  «шыжбай»;  «кербіш»  -  «керпіш»  -  «кірпіс»,  «би  бастық»  -  «бей 
бастық»  -  «бей  бастық»;  «жәнтік»  -  «жәндік»,  «шыңара»  -  «шінара»  -  «шін  -  ара»  -  «ішін  ара»  - 
«ішінара», «саржан» - «шажын» - дарға ҧсап, әр жолы әр тҥрлі болып жазылатын сӛздер толып жатыр » 
[2]. 
Қазақ  тіліндегі  сӛз  нҧсқаларының тҥзілуіне  ықпалын  тигізген  сыртқы  себептер  де болды. Оған 
халықтың  географиялық  және  тарихи-әлеуметтік  жағдайы,  кӛшпелі  тҧрмыс  тіршілігі,  басқа 
халықтармен қарым - қатынасы, мәдени байланысы, әдет - ғҧрпы т.б. жатады. 
Тілдегі  вариант  сӛздердің  ҧқсастығы  да,  елеулі  айырмашылығы  да  болатыны  анық.  Тіліміздегі 
жарыспа тҧлғалардың тҥр-тҥріне қатысты мынадай ерекшелігін атауға болады: 
1.Грамматикалық варианттар фонетикалық тҥрімен салыстырғанда сан жағынан азырақ. 
2.Фонетикалық    варианттардың        шегін        ажырату  қиынырақ.  Себебі  сӛздің  дыбыстық 
варианттары  говорларға,басқа  тілдің  әсерінен  ғана  емес,  орфоэпияға,  қарапайым  сӛйлеу  тіліне,  тіпті 
жеке адамдардың сӛйлеу ерекшелігіне де байланысты тҥзіле беретіні байқалады. 
3.Фонетикалық  варианттардың  семантикалық  даралануы  басқа  тҥрлерімен  салыстырғанда 
басым. Сондықтан тілімізде жарыса қолданылып жҥргендері кӛп. 
4.Сӛздің  тҧлғалық  варианттары  тҥбір  тҧлғаларда,  аффиксте,  біріккен  сӛз  бен  сӛз  тіркестеріне 
қарай да кездесе береді. 
5.Сӛздің  вариант  қатарларының  ішінде  әсіресе  фонетикалық  тҥрінің  әдеби  тіл  нормасы 
тҧрғысынан бір жҥйеге келуі ӛте кҥрделі және ҧзағырақ уақытқа созылатыны байқалады. 
Қазақ тіліндегі сӛз тҧлғаларының вариант қатарын тҥзуінің басты екі тҥрі кездеседі: 
1.Тіл  арты  дыбыстарының  тіл  алды  сыңарына  ауысуы.  Бҧл  қазақ  тілі  вокализмінен    де,  
консонантизмінен  де  байқалады  екен. 
2.Сӛздің  ықшам  тҧлғаға  ауысуы  мҥмкін.  Бҧл  екі  бағыт  ӛзара  байланысты.  Алғаш  дыбыс 
алмасуын тудырған ӛзгеріс кейін келе сӛздің ықшам тҧлғаға ауысуы  мҥмкін. 
Жарыспа  тҧлғалардың  тҥр-тҥріне  ортақ  айырым  белгісімен  қоса,  айырмашылығы    да    бар. 
Тҧлғалық  ерекшелігіне,  тілдік  қатынасына,    қолданылу  сипатына  қарай  оларды  сӛздің  жарыспа 

26 
 
тҧлғаларының  фонетикалық  тобы,  орфографиялық  және  орфоэпиялық  тобы,  семантикалық  тобы, 
тарихи тобы, морфологиялық  және  синтаксистік варианттар, дублет сӛздер деп ажыратамыз.  Мҧндай  
жарыспа    тҧлғалардың  аралас  тҥрі  де  кездеседі.  Мысалы,  кілең/кіл/гіл  ӛңкей/ӛңшең, 
дейін/шейін/шекейін,  ерегіс/егес/ерегес,  қажет/әжет,  дабыра/дабыр,  уәде/уағда,  замана/заман, 
жҧбану/жуану/уану, беймаза/беймаз, хакім/ӛкім, ғҧмыр/ӛмір, алхоры/алхор, хақы/ақы, еститін/есітетін, 
тҥзу/дҥзу/тҥзік,  мҧншалық/бҧнша  жарыспаларынан  сӛз  тҧлғасының  фонетикалық  та,  морфологиялық 
та  тҥрленісі  бірдей  байқалады.Апырай/апырмай/апырмау/апырой/  апырым/япырым/япырмай/ойпыр-
ай/ойпыр-ау/ойпырмау, 
барлығы/бәрі/ 
әммесі/баршасы, 
аяқ/адақ, 
әуре/әлек,шырғалаң/шырғал,қала/шаһар/шәрі,қант/секер/шекер,пиалай/кесе, 
неғылып/неғып/нағып 
жарыспалары  варианттылықтың  әрі  фонетикалық,  әрі  орфографиялық,  әрі  морфологиялық,  әрі 
лексикалық  ерекшелігін  қамтиды.  Лағынет/нәлет/лағнет/нағылет/ләнет  жарыспаларынан  сӛз 
тҧлғасының  әрі  фонетикалық,  әрі  орфографиялық,  әрі  морфологиялық  тҥрленісін  байқаймыз. 
Тіліміздегі жарыспа тҧлғалардың ішіндегі сан жағынан ең молы әрі жиілігі жағынан да ең кӛлемдісі – 
фонетикалық варианттар.  
 

жүктеу/скачать 3,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: