Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының ЕҢбектері

27 
 
Искусство  следует  изучать  с  социологической  точки  зрения.  Это,  разумеется,  справедливо: 
чтобы  понять  искусство  или  эстетическую  теорию,  необходимо  проанализировать  их  социальные 
корни, социальное содержание, условия, благодаря которым они возникли и распространились.  
В обществе рыночной экономики, где произведения искусства становятся предметом наживы и 
спекуляций, неизбежно измельчание искусства, появление произведений, потворствующих мещанским 
вкусам, вкусам среднего потребителя, снижение общего уровня культуры художников вообще. Однако 
подобные теории не способны объяснить особенности современного искусства, и в частности его все 
более  проявляющуюся  антигуманистическую  направленность.  Между  тем  это  совершенно  реальное 
явление нашего века. 
Следствие  дегуманизации    мы  видим  в  углубляющемся  индивидуализме  и  субъективизме 
искусства.  «Новые  люди  объявили  табу  всякому  вмешательству  человеческого  в  искусство.  И  вот 
человеческое располагается в определенной иерархии»[2; 237]. Природное как таковое исключается из 
искусства  в  виде  «естественных»  форм  вещей.  Мир  живых  существ  изымается  из  искусства  в  виде 
деформации  объектов,  хотя  и  в  большей  степени,  чем  мир  природы  неорганической.  Наибольшему 
отрицанию подвергается человеческий мир, например, в абстрактных работах А.Есдаулет, Р.Абдулова, 
Б.Талканбаева и др. 
«Абстрагирование  от  чего  бы  то  ни  было  конкретного  –  вот  одна  из  первых  задач  всякого 
действительного  и  подлинного  искусства,  утверждает  испанский  мыслитель»[3;282].  Многие 
художники  абсолютизирует  феномен  художественного  преображения  реальности,  многократно 
отмеченный и творцами и теоретиками искусства.  
Самым  радикальным  средством  изоляции  от  действительности  художники  считают  метафору. 
Метафора  является  самым  лучшим  и  самым  совершенным  средством  человеческого  познания.  Она  
объединяет  в  себе  самые  сильные  стороны  того,  что  есть  в  интеллекте,  чувстве  и  человеческом 
сознании вообще. Но, хотя метафора и является самым радикальным средством дегуманизации, все же  
нельзя  сказать,  что  она  представляет  единственное  средство.  Помимо  нее  существует  бесчисленное 
множество  других  средств  дегуманизации,  самое  простое  из  которых  «состоит  в  простом  изменении 
обычной перспективы. Человеческая точка зрения обычно упорядочивает вещи: одни являются очень 
важными,  другие  менее  важными,  третьи  совсем  не  имеющими  значения.  Чтобы  дегуманизировать, 
достаточно изменить существующий порядок вещей, достаточно перевернуть перспективу. 
Раньше  художник  как  бы  соревновался  с  реальностью,  пытался  создать  вторую  такую  же  или 
превосходящую реальность. Если он выражал какие-то идеи – эти идеи были прямо и непосредственно 
связаны с действительностью, исходили из нее как из своего основного источника. В новом искусстве 
положение коренным образом меняется. Идеи теряют свою связь с действительностью, они становятся 
«чистыми»  идеями,  схемами.  Таким  образом,    перевертываются  отношения:    художники  идут  не  от 
природы  и  не  от  реальности,  а,  наоборот,  от  идей.  Поскольку  же  идеи  всегда  отражают 
действительность,  то  художники  предлагают  предварительно  «дореализовать»  их,  очистить  от  всего 
человеческого, «дегуманизировать», чтобы в результате получить «чистые идеи», идеи «ирреальные», 
ибо реальность и реальное отражение представляются им фальсификацией. Если раньше художник шел 
от мира к сознанию, то теперь он должен идти по прямо противоположному пути – от сознания к миру. 
Современные  художники-абстракционисты  своеобразно  трактует  вопросы  традиции  в  истории 
искусства.  Он  считает  давление  всякой  традиции  губительным  для  творческих  импульсов 
современности. 
Исключение  из  искусства  «человеческого»  таит  в  себе,  как  считают  теоретики  искусства, 
великий  резерв  для  подъема  искусства[2;  232].  Однако  современное  искусство  не  является 
однородным,  оно  носит  двойственный  характер,  ибо  наряду  с  чисто  художественным  в  новом 
искусстве  можно  встретить  и  то,  что  имеет  характер  неприязни,  презрения.  Может  быть,  именно 
поэтому оно является одновременно и комическим, чтобы найти спасение от «слишком человеческого» 
и  от  тех  последствий,  которые  вызываются  «человечным»  характером  традиционного  искусства. 
Искусство  было  бы  фарсом  в  плохом  смысле  слова,  продолжает,  если  бы  художник  пытался 
соперничать  с  «серьезным»  искусством  прошлого  и  если  бы  картина  какого-нибудь  кубиста 
добивалась  такого  же  патетического  восхищения,  которое  вызывают  статуи  Микеланджело.  Однако 
современный художник не делает этого и не хочет делать. Художник настоящего времени приглашает 
нас,  чтобы  мы  созерцали  искусство,  понимая,  что  оно  является,  по  существу,  насмешкой  над  самим 
собой. 
Примитивизм  искусства  объясняет  и  то,  что    называется  «нетрансцендентным»  характером 
современного искусства. «Прежде поэзия или музыка представляли собой важные для человека сферы 
деятельности: люди надеялись с их помощью чуть ли не спасти род человеческий от развала религии и 
неизбежного  релятивизма  науки.  Новое  искусство  отказывается  как  от  решения  сложнейших, 

28 
 
жизненно важных для человечества проблем, так и от того, чтобы быть могучей потенциальной силой 
человечества»[3; 291]. 
Здесь улавливается бессилие искусства в условиях современного общества. Тем не менее, даже в 
таких  условиях  нельзя  отказывать  искусству  в  громадной  силе  воздействия,  а  значит,  и  в  его 
определенном  влиянии  на  ход  изменения  действительности.  И  современные  художники  прекрасно 
знают  эту  силу  искусства,  хотя  и  настаивают  на  том,  чтобы  искусство  отказалось  от  решения 
человеческих проблем и превратилось в простую игру и развлечение. 
Искусству надоело размышлять и решать сложные социальные проблемы. Оно хочет развлечься, 
повеселиться.  Интеллект  заменяется  инстинктом,  разум  –  подсознательными  волевыми  актами, 
серьезное отношение искусства к человеческим проблемам – игрой и развлечением. Это и есть то, что 
называется  «нетрансцендентностью»  нового  искусства.  Всем  характерным  чертам  нового  искусства 
подведен  итог  в  его  нетрансцендентности.  «Это  искусство  заняло  иное  положение  в  иерархии 
человеческих  забот  и  интересов  в  отличие  от  прежнего,  которое  по  своему  значению  соперничало  с 
наукой  и  политикой,  поддерживая  личность.  Вдохновение  чистого  искусства  не  является,  как  можно 
было  бы  предположить,  высокомерием,  но,  наоборот,  великой  скромностью.  Очищая  искусство  от 
гуманистической патетики, оно остается без всякой трансценденции – как только искусство, без какой 
бы то ни было претензии» [2;237]. 
 
Литература 
1.
 
Ортега – Гассет Х Эстетика. Философия культуры М,; Искусство 1991 –с 218-260 
2.
 
Фриндлер Т.М. Философия искусства и искусство философа М,; Искусство, 1991. – с 7-10 
3.
 
Долгов К.М. Реконструкция эстетического в западноевропейской и русской культуре. М,; Прогресс –    
Традиция. 2004 –с 1040 
4.
 
Эстетика. Учебное пособие для вузов/ под редакцией А.А Радугина – М.; Центр 1998 –с 240. 
 
 
ӘОЖ 373.1.013             
                                               
 
ЖАЛПЫ ОРТА МЕКТЕПТЕРДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ МӘДЕНИЕТІН 
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ 
  
Дарибаева Р.Д., Нҧрышева Ә.С. 
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан    
 
Резюме 
Статья посвящена актуальной проблеме современной педагогической науки формирования 
физической культуры учащихся  в общеобразовательной школе. В работе раскрывается содержание 
формирования физической культуры учащихся, обосновывается методика формирования физической 
культуры учащихся средних школ. 
 
Summary 
Article is devoted to the problem of the formation of modern pedagogy physical education students in 
secondary school. This paper describes the content of the formation of physical education students, grounded 
method of forming physical education high school students. 
 
Қазіргі  кезеңде  жалпы  орта  мектептердегі  оқу  бағдарламаларын  қҧрастыру  бағыт-бағдары 
ӛзгерді.  Алайда,  бҧлардың  бәрінде  мектеп  оқушыларының  қайда  оқитындығы  ескерілмейді,  олардың 
меңгеруі тиіс негізгі дағдылар мен қабілеттер, оқу нормасын тапсыруға арналған шарттар кӛрсетілген. 
Денені  шынықтыру  жаттығуларының  орындалуы  қозғалыс  дайындығының  деңгейі  туралы  мәлімет 
береді.  Дегенмен,  бҧл  бағдарламалар  базалық,  ҥлгілік  сипатқа  ие,  сондықтан  оларды  әрбір  педагог 
жергілікті жағдай мен салт-дәстҥрлерге орай ӛзгертулер мен толықтырулар енгізіп, ӛзгерте алады.  
Жалпы орта мектептердегі «Дене тәрбиесі» пәнінің мақсаты әлі кҥнге дейін толықтыруды қажет 
етеді,  осыған  орай  оның  ғылыми  негізделген  бағыт-бағдарын  жасау  қажеттілігі  туындайды.  Осы 
бағыттағы ізденістердің тиімдісі дене мәдениеті тҧрғысынан зерттеу болып табылады. Әрине, мәдениет 
теориясының  қҧбылыстары  және  олардың  тҥрлеріне  сай,  жасалып  жатқан  қандай  да  теориялық 
ережелер, тҧжырымдамалар кӛп және олар әлі де жҥргізілу ҥстінде. 
«Дене  мәдениеті»  деген  ҧғым  жалпы  мәдениеттің  жеке  бір  бӛлігі.  Тҧжырымдап  айтқанда  дене 
мәдениеті  жалпы  халық  мәдениетінің  қҧрамдас  бір  бӛлігі  болып,  қоғамның  материалдық,  рухани 
қҧндылығының жиынтығын қҧрап, ол адамдардың дене шынықтыру жҥйесін жетілдіру ҥшін қҧрылып 
және оларға қызмет етуі тиіс. 

29 
 
Дене мәдениетінің қызмет ету жҥйесі дене тәрбиесі деп аталады. Тәрбие дегеніміз адамдардың 
мәдени  қызметінің  аясы,  оларға  мәдениет  жетістіктерін  беру,  игеру  және  жетілдіру  болып  саналады. 
Дене  тәрбиесі  адамның  дене  сапаларын  жетілдірудің  педагогикалық  жҥйесі.  Қозғала  білуді, 
дағдыларды,  арнайы  білімді,  қимыл-қозғалыс  қабілеттерін,  дене  сапаларын  дамыту  және  ағзаның 
қҧрылысы  мен  тҥрлерінің  қызметін  жетілдіру  ҥшін  дене  тәрбиесі  жҥйесінде  жан-жақты  ӛңделіп 
дайындалған  табиғаттың  жаратылыс  кҥштерімен  және  гигиеналық  қозғаушы  кҥштерімен  ҥндескен 
дене  шынықтыру  жаттығуларының  жиынтығы,  яғни  дене  мәдениетінің  қызмет  ету  жҥйесі 
қолданылады.  Дене  тәрбиесінің  міндеті  әрбір  адам  ӛзінің  мҥмкіндігі  жететін  дене  мәдениетінің 
мазмҧнын  игеруден  тҧрады.  Сонымен,  адам  дене  тәрбиесі  арқылы  дене  мәдениетінің  жетістіктерін 
ӛзінің  жеке  игілігіне  айландырады  (денсаулығын  жақсартады,  дене  салаларын  дамытады,  спорттық 
шеберлігін жетілдіреді).  
Дене мәдениет - қоғамдық ӛмірдің ӛзге салаларымен байланысты, әртҥрлі функциялар атқаратын 
кҥрделі  қоғамдық  қҧбылыс  болып  табылады.  Сондықтан,  адамның  жан-жақты  жарасымды  жетілуіне 
негіз  болып  табылатын  дене  мәдениеті  жӛнінде  айтқанда  біздің  назарымызды  оның  спицификалық 
маңызы - дене тәрбиесі, жеке адамды қалыптастыруда ҥлкен рӛл атқаратын денені шынықтыруға ғана 
аударып  қоймайды.  Бҧл  дене    тәрбиесін  зерттеуші  ғалымдар  айтатындай,  адамның  дене  тәрбиесін 
жетілдіруге бағытталған педагогикалық қызмет аясын ғана емес, сонымен бірге  жеке адамның еңбек, 
мінез,  ақыл,  ой, эстетикалық,  отан сҥйгіштік,  интернационалдық,  саяси  тәрбиесін  де қамтуы  тиіс.  Ол 
мәдениеттің бір тҥрі ретінде қандайда бір дене кӛріністеріне жатқызылмауы керек, оның элементтерін 
тҧтас  кҥйінде  білдіруі  тиіс.  Бҧл,  біз  жоғарыда  жасаған  зерттеу  феноменінің  сан  қырлылығы  жӛнінде 
жасаған қорытындылардың дҧрыстығын дәлелдейді. 
Білім  беру  жҥйесінде  дене  тәрбиесінің  негізгі  мақсаты  ретінде  мектеп  оқушыларының  дене 
мәдениетін  қалыптастыру  мәселесі  кӛрсетілуде.  Бҧл  мақсат  ҥздіксіз  білім  беру  жҥйесінің  жекелеген 
бӛліктерінің  сабақтастық  принципін  бейнелейді;  онда  мәдениет  аясында  жеке  толыққанды  ӛмірдің 
субъектісі  сапасында  ӛзін-ӛзі  анықтауға  бағытталған  перспективамен  оқыту  идеясы  да  айтылған. 
Осындай  интегративтік  мақсатпен  осы  мәдениеттің  индивидте,  оның  жалпы  мәдениетінің  бӛлшегі 
ретінде дамытудың шикізаты болып мектеп оқушыларында дене мәдениетін қалыптастыру алынады.           
Жалпы  орта  мектептерде  оқушыларының  дене  мәдениетін  қалыптастыру  тҧтасымен  оның  жас 
ерекшелік және басқа да қасиеттерімен сәйкес дене сапасы, қабілет, мҥмкіндік жҥйелерін дамытудың 
ең жоғарғы дәрежесіне мақсатқа бағытталған, біртіндеп және бірізді жақындау дегенді білдіреді.  
Жалпы орта мекептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың бҥгінгі жағдайы мен 
мҥмкіндіктерін  теориялық,  ғылыми-әдістемелік  тҧрғыда  зерделей  отырып,  оқушылардың  дене 
мәдениетін қалыптастыру бағыт-бағдары айқындалды [1].      
Жалпы жоғары сынып оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың белсенді тҥрінде мектеп 
оқушыларының  дене  тәрбиесі  сабағында  жетілдіру  мәселесіне  А.К.Атаев  [2],  Матвеев  В.С.  [3], 
Тайжанов С. [4] және т.б. еңбектерін арнаған. 
Сонымен  бірге,  жоғары  сынып  оқушылардың  спорттық  қызметтегі  туындаған  мәселелері 
ғылыми-педагогикалық зерттеулерде кешенді, қҧндылық  тәсілдері  тҧрғысынан ӛзінің кӛрнекті орнын 
тауып келеді. Оқушылардың спорттық іс-әрекетке деген қатынасы аз зерттелген ӛзекті мәселе ретінде 
қалып отыр.  
Мақаланың  мақсаты  -  жалпы  орта  мектептерде  жоғары  сынып  оқушылардың  дене  мәдениетін 
қалыптастыруды теориялық тҧрғыда  негіздеу болып табылады. 
Дене  мәдениеті  ӛсіп  келе  жатқан  жас  ҧрпаққа  білім  мен  тәрбие  беру  саласының  бір  тармағы 
болып  табылады  және  ол  жеке  тҧлғаның  жан-жақты  дамуына,  кҥшті  де  қуатты  болып  ӛсуіне,  ҧзақ 
уақыт  шығармашылық  еңбекке  жарамды  адамды  қалыптастыруға,  оны  Отан  сҥйгіштікке  даярлауға 
қызмет етеді. 
Қазақстан  Республикасының  Президентi  Н.Ә.Назарбаев:  «Спорт  -  игiлiктi  iс.  Спортта  мiнез-
қҧлық, мәдениет қалыптасады. Спортпен айналысқан адам ар ҧятқа тиетiн iс жасамайды. Жастайынан 
дене  тәрбиесімен  шҧғылданған  адам  бҥкiл  ғҧмыр  бойы  табыска  жетуге  талпынады.  Мен  мҧны  ӛз 
тәжiрибемнен  бiлемiн»,  -  деуi  тарих  сахнасының  тӛрiнен  спорт  қозғалысының  ӛзiндiк  орны  бар 
екендiгiн делелдейдi. 
Зерттеулер мәліметтеріне сҥйенсек, елiмiзде соңғы жылдары халықтың табиғи ӛсу деңгейi және 
туу  кӛрсеткiштерi  тӛмендеп,  денсаулық  жағдайларының  нашарлауы  кӛрініс  тапқан.  Әсiресе,  балалар 
денсаулығы  ӛте  алаңдатарлық  жағдайда,  елімізде  екi  миллионнан  астам  балалар  мен  жасӛспiрiмдер 
асқынған ауру тҥрлерi бойынша диспансерлiк есепке тiркелген. 
Тәуелсіз еліміз ҥшiн адамның денесінің сау болуы ҥлкен маңыздылыққа ие. Елiмiздiң ӛндірістiк 
потенциалы  мен  қорғаныс  кызметiне  тiкелей  керi  есер  етіп  отырған  жағдай,  елдiң  ертеңгi  болашағы, 
жалпы  орта  мектептеріндегі  оқушылардың  денсаулықтарының  ӛте  тӛменгi  деңгейде  болуы.  Әскер 
қатарына  қызмет  етуге  шақырылған  жастардың  денсаулық  жағдайларына  байланысты  кӛпшiлiгi  керi 

30 
 
қайтарылуда.  Мектеп  табалдырығын  аттаған  бiрiншi  сынып  оқушылары  мен  қолына  аттестат  алғалы 
тҧрған тҥлектердiң денсаулығын салыстырған зерттеушiлер, мектеп тҥлектерiнiң денсаулығының талап 
деңгейінен 4-5 есе тӛмен екенiн байқалады.  
Тарихи  деректерді  сараптасақ,  адамзат  қоғамы  пайда  болып,  алғашқы  ӛмір  сҥру  кезеңінен-ақ 
дене тәрбиесіне кӛңіл бӛлініп, сол еңбек пен тҧрмыстық ӛмірдің шарты ретінде дамыды. Алғашында 
дене  тәрбиесі  арнайы  ҧйымдастырыған  ойындар  мен  ойындық-қимыл  қозғалыстар  тҥрінде  кӛрініс 
берді.  Бҧл  кезеңдегі  ойындар  мен  денені  шынықтыру  жаттығулары  қарапайым  тҥрде  болғанымен, 
олардың тҧлғаны қалыптастыру мен тәрбиелік маңызы зор болды.  
Дене  тәрбиесінің  басқа  тәрбиелермен  сабақтастығы  мәселесі  Орта  Азия  және  Ҧлы  дала 
ғҧламалары  еңбектерінде  де  ерекше  аталған.  Солардың  ішінде  ерекше  тҧлға  Әл-Фараби  тәрбие 
мәселесіне бағыт-бағдар бере отырып, «Әлеуметтік-этикалық трактаттар» атты еңбегінде бала денесін 
жетілдіруді, оның бойындағы абзал қасиетті тани біліп, мінез-қҧлқының жақсы сипаттарын тәрбиелеп, 
ӛзін-ӛзі  ҥнемі  дамыту  қажеттігіне  тоқталады.  Жҥсіп  Баласағҧн  «Қҧтты  білік»  дастанында  ҧлттық 
психологиямыз  бен  ҧлттық  ерекшеліктерімізге  тоқтала  келе,  «кемел  адам»  ҧғымын  енгізе  отырып, 
кемел адамның бойында мынадай қасиеттер: жомарттық, саламаттылық, білімділік, ақылдылық, бір 
сӛзде тұру, ширақтық болу қажет дейді. 
Ҧлы  ағартушы  Абай  дене  тәрбиесі  мен  ақыл-ой  тәрбиесі  ҥйлескенде  ғана  әр  адам  сымбатты 
болумен  қатар,  жан-жақты  қалыптасқан  жан  болмақ  деген  пікірді  қуаттайды.  Ҧлы  Абай  дене  кҥшін, 
дене  мәдениетін  қалыптастыру,  оның  ақыл-ой  тәрбиесіне  тікелей  байланысын  кӛрсете  отырып, 
«тәрбиелеу  керек»  деп  жай  ғана  сӛзбен  емес,  оны  дҧрыс  жолға  қоюды  нақты  істермен,  жолдармен 
насихаттау, тәрбиенің ӛзегін философиялық, психологиялық арнадан іздеу қажеттілігіне тоқталады.  
Еліміздің  белгілі  қайраткерлері    Ш.Қҧдайбердиев,  А.  Байтҧрсынов,  М.  Дулатов,  М.  Жҧмабаев, 
Ж.  Аймауытов,  С.  Торайғыров,  Ӛ.  Тлеуқабылҧлы  т.б.  дене  мәдениеті  мәселелерін  халықтың 
дәстҥрлерімен байланыстырып, халықтың мҧраларындағы орамды тҧстарын дәлелдеп, оның қҧндылық 
бағытына тоқталған. 
Біз  ғылыми-зерттеу  жҧмысымыздың  негізгі  ӛзегі  мәдениет  болғандықтан,  ―мәдениет” 
терминіне, тҥсінігіне тоқталып, саралап ӛткенді жӛн санадық.   
Мәдениет  ҧғымына  ғылыми  тҧрғыда  нақты  тҥсінікті  Ю.Л.Ожегов  берген.  Ол    «мәдениет  – 
әлеуметтік қҧндылықтарды игеру мен дамытудағы адамдардың шығармашылық қызметінің тәсілі мен 
нәтижесі, ол арқылы қоғам мен жеке адамның  біркелкі дамуы қамтамасыз етіледі» дейді. Бҧл жағдайда 
мәдениет  ӛндірістік,  саяси  және  т.б.  қызметтің  ерекше  тҥрі  ретінде  қарастырылмайды,  олардың  кез-
келгенінің сапалық кӛрінісі ретінде қарастырылады. Адам тҧлғасының мәдениеті - бҧл оның маңызды, 
материалдық  және  рухани  қҧндылықтарды  қҧру  мен  тҧтынудағы  шығармашылық  қызметінде 
қолданатын  әдісінің  жоғарғы  даму  деңгейі.  Адамның  негізгі  кҥш-қуаты  тек  оның  қызметінде,  ең 
алдымен  еңбек  нәтижесінде  кӛрінеді.  Тек  қана,  еңбек  іс-әрекеті  арқылы  адам  қоғамға  ӛзгеріс  енгізе 
алады  және  ӛзінің  кҥші  мен  қабілетін  іс  жҥзінде  кӛрсете  біледі.  Мҧндай  іс-қимылды  педагогикалық 
зерттеулерде «мәдени әрекет» деп тҥсіндіріледі. 
Дене  мәдениеті  қоғамдық  кҧбылыс  ретiнде  пайда  болып,  калыптасты  және  дамыды.  Қҧрылу 
ерекшелiктерi  мен  қызмет  ету  жҥйесi  жайлы  ӛзiнiң  заңдылыктары  бар  ғылымның  саласы  болып 
табылады.  Дене  мәдениетінің  мәнiн  тҥсiну  ҥшiн  алдымен  олардың  мағыналы  мазмҧнын  анықтап  алу 
қажет.   
Бiрiншiден, дене мәдениеті - адамның денсаулығын нығайтып, кҥш-жiгерiн арттыруға, козғалыс 
белсендiлiгiн  жетiлдiру  мақсатында  қоғамның  жасайтын  және  пайдаланатын  рухани,  материалдық 
қҧндылықтарының жиынтығы. 
Қазақтын ҧлы ақыны Мағжан Жҧмабаевтың «дене мәдениетіне жеңіл қарауға болмайды, дененiң 
канша  керегi  бар  деп  ойлау  дҧрыс  емес.  Дене  -  жанның  қабы.  Қап  берiк  болса  iшiндегi  зат  та  берiк 
болмақ. Дене - жанның қҧралы. Қҧрал мықты болса, иесi де мықты» деп пайымдауы ӛте орынды. 
Дене мәдениетінің  кӛптеген аурулардан және зақымданған кезден кейiн жҧмысқа қабiлеттiлiктi 
қайтадан қалпына келтiруде және әрмен карай денсаулықты жақсартуға кӛмегi зор екенi белгiлi. 
Екiншiден,  әрбiр мемлекеттiң  ӛсiп-ӛркендеуi  мен  даму  кӛрсеткiштерiнiң  бiрi  дене  мәдениетінің 
жҥйесi,  спорт.  Мемлекеттi  немесе  белгiлi  бiр  ҧлтты  кҥллi  әлемге  танытатын  да  спортшылар  мен 
олардың  жетiстiктерi,  кӛрсеткiштерi.  Әлемдiк  қауымдастықта  елеусiз  мемлекет  жазушылары, 
ғалымдарымен ғана емес, сонымен катар осы спорттың арқасында да бҥкiл елге танылады. 
Үшiншiден,  дене  мәдениетінің  тағы  бiр  атқаратын  аса  маңызды  қоғамдық  қызметi  бар.  Ол  - 
қоғамда салауатты ӛмiр салтын калыптастырудың ең басты қҧралы болып табылады.  
Қазіргі  кезеңде  жалпы  орта  мектептердегі  оқу  бағдарламаларын  қҧрастыру  бағыт-бағдары 
ӛзгерді.  Алайда,  бҧлардың  бәрінде  мектеп  оқушыларының  қайда  оқитындығы  ескерілмейді,  олардың 
меңгеруі тиіс негізгі дағдылар мен қабілеттер, оқу нормасын тапсыруға арналған шарттар кӛрсетілген. 
Денені  шынықтыру  жаттығуларының  орындалуы  қозғалыс  дайындығының  деңгейі  туралы  мәлімет 

31 
 
береді.  Дегенмен,  бҧл  бағдарламалар  базалық,  ҥлгілік  сипатқа  ие,  сондықтан  оларды  әрбір  педагог 
жергілікті жағдай мен салт-дәстҥрлерге орай ӛзгертулер мен толықтырулар енгізіп, ӛзгерте алады.  
Жалпы орта мектептердегі «Дене тәрбиесі» пәнінің мақсаты әлі кҥнге дейін толықтыруды қажет 
етеді,  осыған  орай  оның  ғылыми  негізделген  бағыт-бағдарын  жасау  қажеттілігі  туындайды.  Осы 
бағыттағы ізденістердің тиімдісі дене мәдениеті тҧрғысынан зерттеу болып табылады. Әрине, мәдениет 
теориясының  қҧбылыстары  және  олардың  тҥрлеріне  сай,  жасалып  жатқан  қандай  да  теориялық 
ережелер, тҧжырымдамалар кӛп және олар әлі де жҥргізілу ҥстінде. 
«Дене  мәдениеті»  деген  ҧғым  жалпы  мәдениеттің  жеке  бір  бӛлігі.  Тҧжырымдап  айтқанда  дене 
мәдениеті  жалпы  халық  мәдениетінің  қҧрамдас  бір  бӛлігі  болып,  қоғамның  материалдық,  рухани 
қҧндылығының жиынтығын қҧрап, ол адамдардың дене шынықтыру жҥйесін жетілдіру ҥшін қҧрылып 
және оларға қызмет етуі тиіс. 
Дене мәдениетінің қызмет ету жҥйесі дене тәрбиесі деп аталады. Тәрбие дегеніміз адамдардың 
мәдени  қызметінің  аясы,  оларға  мәдениет  жетістіктерін  беру,  игеру  және  жетілдіру  болып  саналады. 
Дене  тәрбиесі  адамның  дене  сапаларын  жетілдірудің  педагогикалық  жҥйесі.  Қозғала  білуді, 
дағдыларды,  арнайы  білімді,  қимыл-қозғалыс  қабілеттерін,  дене  сапаларын  дамыту  және  ағзаның 
қҧрылысы  мен  тҥрлерінің  қызметін  жетілдіру  ҥшін  дене  тәрбиесі  жҥйесінде  жан-жақты  ӛңделіп 
дайындалған  табиғаттың  жаратылыс  кҥштерімен  және  гигиеналық  қозғаушы  кҥштерімен  ҥндескен 
дене  шынықтыру  жаттығуларының  жиынтығы,  яғни  дене  мәдениетінің  қызмет  ету  жҥйесі 
қолданылады. 
Дене  тәрбиесінің  міндеті  әрбір  адам  ӛзінің  мҥмкіндігі  жететін  дене  мәдениетінің  мазмҧнын 
игеруден  тҧрады.  Сонымен,  адам  дене  тәрбиесі  арқылы  дене  мәдениетінің  жетістіктерін  ӛзінің  жеке 
игілігіне  айландырады  (денсаулығын  жақсартады,  дене  салаларын  дамытады,  спорттық  шеберлігін 
жетілдіреді).  
Дене  мәдениеті  -  қоғамдық  ӛмірдің  ӛзге  салаларымен  байланысты,  әртҥрлі  функциялар 
атқаратын кҥрделі  қоғамдық  қҧбылыс  болып табылады.  Сондықтан,  адамның  жан-жақты  жарасымды 
жетілуіне  негіз  болып  табылатын  дене  мәдениеті  жӛнінде  айтқанда  біздің  назарымызды  оның 
спицификалық  маңызы  -  дене  тәрбиесі,  жеке  адамды  қалыптастыруда  ҥлкен  рӛл  атқаратын  денені 
шынықтыруға ғана аударып қоймайды. Бҧл дене  тәрбиесін зерттеуші ғалымдар айтатындай, адамның 
дене тәрбиесін жетілдіруге бағытталған педагогикалық қызмет аясын ғана емес, сонымен бірге  жеке 
адамның  еңбек,  мінез,  ақыл,  ой,  эстетикалық,  отан  сҥйгіштік,  интернационалдық,  саяси  тәрбиесін  де 
қамтуы  тиіс.  Ол  мәдениеттің  бір  тҥрі  ретінде  қандайда  бір  дене  кӛріністеріне  жатқызылмауы  керек, 
оның  элементтерін  тҧтас  кҥйінде  білдіруі  тиіс.  Бҧл,  біз  жоғарыда  жасаған  зерттеу  феноменінің  сан 
қырлылығы жӛнінде жасаған қорытындылардың дҧрыстығын дәлелдейді. 
Білім  беру  жҥйесінде  дене  тәрбиесінің  негізгі  мақсаты  ретінде  жоғары  сынып  оқушыларының 
дене  мәдениетін  қалыптастыру  мәселесі  кӛрсетілуде.  Бҧл  мақсат  ҥздіксіз  білім  беру  жҥйесінің 
жекелеген бӛліктерінің  сабақтастық  принципін  бейнелейді;  онда  мәдениет  аясында  жеке  толыққанды 
ӛмірдің  субъектісі  сапасында  ӛзін-ӛзі  анықтауға  бағытталған  перспективамен  оқыту  идеясы  да 
айтылған.    Осындай  интегративтік  мақсатпен  осы  мәдениеттің  индивидте,  оның  жалпы  мәдениетінің 
бӛлшегі  ретінде  дамытудың  шикізаты  болып  мектеп  жоғары  сынып  оқушыларында  дене  мәдениетін 
қалыптастыру  алынады.  Мектеп  оқушыларының  дене  мәдениетін  қалыптастыруынан  оның  жалпы 
мәдениетінің  барлық  қҧрылымдық  элементтері  кӛрінеді:  жеке  тҧлға  ретіндегі  мәдени  дамуының 
деңгейі;  осы  деңгейге  жету  тәсілдері;  мәдениет  деңгейінің  жетістіктерін  кӛрсететін  әр  тҥрлі  іс-
әрекеттер. 
Жалпы  жоғары  сынып  оқушыларының  дене  мәдениетін  қалыптастыру  тҧтасымен  оның  жас 
ерекшелік және басқа да қасиеттерімен сәйкес дене сапасы, қабілет, мҥмкіндік жҥйелерін дамытудың 
ең жоғарғы дәрежесіне мақсатқа бағытталған, біртіндеп және бірізді жақындау дегенді білдіреді.  
Жалпы  орта  мектептерде  жоғары  сынып  оқушылардың  дене  мәдениетін  қалыптастырудың 
бҥгінгі  жағдайы  мен  мҥмкіндіктерін  теориялық,  ғылыми-әдістемелік  тҧрғыда  зерделей  отырып, 
оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру бағыт-бағдары айқындалды  
Бҥгінгі  таңдағы  жалпы  орта  мектептерде  жоғары  сынып  оқушылардың  денсаулық  кӛрсеткіші 
мен  дене  тәрбиесін  ҧйымдастыру  және  балалардың  жалпы  қозғалыс  белсенділігінің  деңгейі 
арасындағы байланыс айқын кӛрінеді.  
Мектеп  жоғары  сынып  оқушыларының  дене  мәдениетін  қалыптастырудың  бҥгінгі  жағдайын 
зерттей  отырып,  дене  мәдениетін  қалыптастырудың  маңызды  элементтерінің  бірі  болып  табылатын 
деңгейді анықтау барысында, тӛмендегі жайттар айқындалды: мектепте дене тәрбиесі әрдайым тиімді 
жҥргізілмейді,  аптасына  ҥш  рет  болатын  дене  тәрбиесі  сабақтары  дененің  жҧмысқа  қабілеттілік 
деңгейін  арттыруға  ықпал  ете  алмайды,  бҧл  жетіспеушілікті  ҥй  тапсырмасымен  толтыруға  болады, 
бірақ  аталмыш  форма  дене  тәрбиесі  мҧғалімдері  тарапынан  қолданыс  таппай  келеді;  мектеп 
оқушыларына қарағанда, қозғалыс белсенділігі аз, арнайы мамандандырылған мектеп оқушыларының 

32 
 
омыртқа  сҥйектерінің  бҧзылуы  жиі  кездеседі;  дене  тәрбиесі  сабағына  қатысудың  аса  тӛмен  екендігі 
байқалады,  5-7-  сынып  оқушылары  31%  дейін  сабақ  жіберсе,  ал  10-11  сынып  оқушыларының  қыз 
балалары  40%  дейін  қатыспайды;  кейбір  мектептердің  материалдық  базасы  ӛте  нашар,  спорт 
залдарында  және  алаңдарында  қҧрал-жабдықтар  жоқ.  Дегенмен,  кейбір  мҧғалімдердің  сабаққа 
қойылған міндеттерді шешуі ҥшін оқу қҧралдарын тапқырлықпен қолдануын атап ӛткен дҧрыс.  
Мектеп жоғары сынып оқушыларының дене мәдениетін қалыптастырудың тәрбиелiк мақсаттары 
мен мiндеттерiнiң кӛрсеткiштері  бҧл психологиялық-педагогикалық кҥрделi жҥйе. Бҧл кӛрсеткіштерді 
бiз,  мақсат-бейне  ретiнде  қарастырамыз.  Мектеп  жоғары  сынып  оқушыларының  дене  мәдениетін 
қалыптастырудың  тәрбиелiк  мақсаттары  мен  мiндеттерiнiң  кӛрсеткiштері    мазмҧндылық  сипатымен 
бiрге,  қҧрылымдық  сипатымен  де  толықтырыла  тҥседi.  Мҧнда  мектеп  оқушысының  жеке  басының 
дамуының теориялық негіздерiне сҥйене отырып, дамуды негізгi ҥш саласын: танымдық (когнитивтi), 
мінез-кҧлық, мотивациялық белгiледiк. 
Жалпы  орта  мектеп  оқушыларының  дене  мәдениетін  қалыптастыру  мәселесі  бойынша 
психологиялық-педагогикалық  әдебиеттерді  теориялық  талдаулар,  мҧғалімнің  дене  тәрбиесі 
қҧралдарын  пайдалана  отырып,  дене  тәрбиесі  жҧмысына  әзірленуін,  оқыту  мен  тәрбие  шеңберінде 
психологиялық,  теориялық,  практикалық,  әдістемелік,  дене  даярлығын  қалыптастырудың  біріктіруші 
ҥдерісі ретінде қарастыруға мҥмкіндік береді. 
Дене  тәрбиесі  арқылы  жалпы  орта  мектептерде  жоғары  сынып  оқушылардың  дене  мәдениетін  
қалыптастырудың негізгі қҧрамдас бӛліктері, ӛлшемдері мен деңгейлері зерттелініп, танымдық саласы, 
мінез-қҧлық  саласы,  мотивация  саласы  компоненттері  анықталды.  Кӛрсетілген  компоненттерінің 
ӛлшемдеріне  сәйкес,  даярлықтың  деңгейлері  анықталып,  ғылыми  тҧрғыда  негізделген  сипаттамасы 
берілді. 
Жалпы  орта  мектеп  жоғары  сынып  оқушыларының  дене  мәдениетін  қалыптастыру  деңгейінің 
жоғарыда баяндалған сипаттары, мектеп оқушыларының зерттеліп отырған іс-әрекеттің диагностикасы 
бойынша тапсырмалар жҥйесін іріктеу қажеттілігін кӛрсетеді. 
Жоғары  сынып  оқушылардың  дене  мәдениеті  бойынша  білімі  мен  тәрбиесіне,  олардың  дене 
мәдениетін  қалыптастыруға  біршама    ғылыми  зерттеулер  арналған.  Алайда,  аталған  жҧмыстарда 
жалпы орта білім беру мектептері  оқушыларының дене мәдениетін қалыптастыру, олардың тҧлғалық 
дамуын ескерумен байланысты ерекшеліктер жеткілікті ашылмаған. Сонымен қатар, мемлекеттің одан 
әрі  дамуы,  жақын  болашақта  дене  тәрбиесі  және  спорт  саласында  кәсіби    іс-әрекетпен  айналыса 
бастайтын  оқушылар  тҧлғасының  дене  мәдениетінің  қалыптасу  деңгейіне  тікелей  байланысты  болып 
отыр. Сондықтан, жалпы білім беру жҥйесінде еліміздің жалпы орта мектептерінде оқушылардың дене 
мәдениетін  қалыптастыру  міндеті  қойылады  және  білім  беруде  дене  тәрбиесіне,  оқушылардың 
салауатты ӛмір салтын қалыптастыру  жҥйесі мен дене мәдениеті және спортты дамытуға орай  білім 
беру  саласын  реформалаудың  маңызды  бағыттарының  біріне  айналады.  Осыған  байланысты,  жалпы 
орта  мектептерде  оқушыларға  дене  тәрбиесін  оқытудың  мақсаты,  оларда  дене  мәдениетін 
қалыптастыру,  заманауи  технологиялар  негізінде  оқытып,  ҥйрету  мен  білім  беруді  басқаруда 
пайдалану туралы білімді меңгеру, қоғамда салауатты ӛмір салтын қалыптастыру және оны жетілдіру 
мен еңбек етуге, отанды қорғауға дайындау болып табылады. 
Жалпы  орта  мектептерде  жоғары  сынып  оқушылардың  дене  мәдениетін  қалыптастыру 
жҧмыстары  факультатив  сабақтары  арқылы  және  жаңа  оқыту  технологияларының  элементтері 
бойынша қалыптастыру жолдары кӛрсетілді. 
      

жүктеу/скачать 3,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: