Из практики законотворчества на государственном языке

№ 1 (33) 2014 ж. Қазақстан Республикасы Заң шығару институтының жаршысы  
94
Жұбаниязова Салтанат Хамзақызы,
ҚР Заң шығару институты Лингвистика орталығының НҚА 
және халықаралық шарттар жобаларына ғылыми лингвистикалық 
сараптама секторының жетекші ғылыми қызметкері
заң ғылымдарының кандидаты
ЗАҢНАМАНЫ ҮНДЕСТІРУ: 
ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТ
Заңнаманы  үндестірудің  (үйлестірудің) 
ұлттық  заңдардың  коллизияларын  болдырмау 
және  оларды  еңсеру  тетіктерінде  атқаратын 
рөлі ерекше. Заң құқықтық жүйеде нормативтік 
құқықтық  актінің  негізгі  бір  түрі  ретінде 
үйлесімсіздіктің  көзі  болмауы  тиіс.  Заңнаманы 
үндестіру  құқық  шығармашылық  пен  құқық 
қолдану  салалары  заң  актілерінің  қарама-
қайшылығын  немесе  алшақтығын  жоюға 
ғана  емес,  сондай-ақ  олардың  әрқайсысының 
ішіндегі,  сол  сияқты  олардың  өзара  енуі  мен 
өзара  байланысындағы  осындай  қарама-
қайшылықтарды 
немесе 
алшақтықтарды 
барынша  азайтуға  мүмкіндік  береді.  Бұл 
ретте  үндестіру  заңнамалық  актілердің  ішкі 
құралдары  көмегімен  (үндестіру  нормалары), 
сондай-ақ  заңды  жалпы  келісу  құралы 
ретінде  пайдалану  жолымен  де  жүзеге 
асырылады.  «Үндестіру»  термині  құқықтық 
актілердің  атауларында,  көптеген  заңнамалық 
құрылымдық  формулаларда  және  заңнаманы 
жетілдіру  жөніндегі  өткізілетін  ұйымдастыру 
іс-шараларының  тақырыптарында  қолданылып 
жүр. 
Жаңадан  қабылданған,  қабылданатын  не 
өзгерген  заңдарды  қолданыстағы  заңнама 
құрылымына  үйлесімді  етіп  енгізу  –  заң 
шығармашылық  қызметіндегі  ең  күрделі  әрі 
өзекті  практикалық  міндеттердің  бірі  болып 
табылады.  Осы  орайда  биыл  Елбасының 
тапсырмасымен  әзірленген  қылмыстық  сала 
заңдары  топтамасын  атап  өтуге  болады.  Олар: 
Қазақстан 
Республикасының 
қылмыстық, 
қылмыстық  іс  жүргізу,  қылмыстық-атқару 
кодекстері  мен  тікелей  осылардан  туындайтын 
кейбір  заңнамалық  актілерге  өзгерістер  мен 
толықтырулар  енгізу  туралы  ілеспе  заңдары. 
Бұл  заңдар  топтамасының  бір  уақытта 
әзірленіп,  талқыланып  жатқанының  да  өзіндік 
логикасы  бар.  Алайда,  қоғамда  заңға  қатысы 
жоқ  адамдар,  тіпті  заңгерлер  арасында  мұндай 
ауқымды  әрі  негізгі  заңдардың  бір  мезгілде 
әзірленіп,  талқылануына  байланысты  түрлі  ой-
пікірлер  туындап  жатыр.  Десек  те,  бұл  заңдар 
топтамасы  қылмыстық-құқықтық  және  одан 
тікелей  туындайтын,  бір-бірімен  өзара  тығыз 
байланысты  басқа  да  құқықтық  қатынастарды 
реттейтіндіктен,  салалық  заңнаманы  құрайды. 
Және соған сәйкес олар өзара үндесіп, үйлесіп, 
қылмыстық  сот  ісін  жүргізу  процесіндей 
(жасалған  қылмыс,  оны  зерттеу,  зерделеу  және 
нәтижесінде оны жасаған адамға жаза тағайындау 
не болмаса оны ақтау және одан шығатын өзге 
де салдар) үзілмейтін тұтас бір тізбекке айналуға 
тиіс. Ең соңында бұл тізбек, яғни біздің жағдайда 
қылмыстық сала заңнамасы ұлттық заңнаманың 
бір  бөлігі  ретінде  құқықтық  жүйеге  үйлесімді 
болып еніп кету керек. Осыдан-ақ, заңды «өмірге 
келтірудің»  және  оның  мемлекеттің  құқықтық 
жүйесіне  «тегістеліп,  төселуінің»  қаншалықты 
күрделі  әрі  қиын  процесс  екенін  байқауға 
болады. Әсіресе, заңнама үндестігі дегенде осы 
заңдардың  қазақ  тіліндегі  нұсқасын  әзірлеуде 
арнайы  терминдерді  (салалық  терминология) 
қолдануға  байланысты  туындап  жататын 
проблемалы  мәселелер  қатты  толғандырады. 
Осы  орайда  қылмыстық  сала  заңнамасындағы 
азаматтық  талапты  қамтамасыз  етуге  қатысты 
қолданылатын 
бірқатар 
талас-тартыстар 
туғызып  жүрген  терминдер  мен  тұрақты 
тіркестерге  тоқталып  өтейік.  Қолданыстағы 
Қылмыстық іс жүргізу кодексінде «Қылмыстық 
процестегі  мүліктік  мәселелер»  атты  бөлімнің 
бір  тарауы  азаматтық  талапқа  арналған.  Онда 
қылмыстық-іс  жүргізушілік  қатынасқа  түскен 
адамның құқықтары мен міндеттері белгіленіп, 
оған  қылмыспен  келтірілген  моральдық 
және  материалдық  не  мүліктік  зиянды  өтеу 

95
Из практики законотворчества на государственном языке
құқықтарын  жүзеге  асырудың  тетігі  айқын-
далған.  Бұл  ретте,  қолданыстағы  Қылмыстық 
іс  жүргізу  кодексінің  162-бабының  6-бөлігінде 
былай  делінген:  «Егер  азаматтық  талапқа 
байланысты туындайтын iс жүргiзу қатынастары 
осы Кодекспен реттелмеген болса, азаматтық iс 
жүргiзу  заңдарының  нормалары  осы  Кодекске 
қайшы  келмейтiн  бөлiгiнде  қолданылады», 
сол  сияқты  азаматтық  талаптың  қозғалысы 
(о  движении  гражданского  иска),  қылмыстық 
қудалаудан  иммунитеті  бар  айыпкерге  қатысты 
азаматтық  талап  қою  мәселелері  де  азаматтық 
сот  ісін  жүргізу  тәртібімен  шешіледі,  сондай-
ақ  азаматтық  талапты  қарау  кезiнде  зиянды 
өтеу  негiздемелерi,  шарттары,  көлемi  және 
әдiсi  азаматтық,  еңбек  және  басқа  заңдардың 
нормаларына  сәйкес  белгiленедi  (ҚР  ҚІЖК-
нің  162-171-баптар)  [1].  Мұндай  қатынастар 
туындаған 
жағдайда 
жәбірленуші 
де, 
айыпталушы  да  арнайы  мәртебеге  ие  болып, 
азаматтық  талапкер  және  азаматтық  жауапкер 
болып  танылады.  Демек,  бұл  құқықтың 
қылмыстық және азаматтық салаларының өзара 
байланысын  көрсетіп  қана  қоймайды,  сондай-
ақ  практик-заңгерлердің  осындай  күрделі 
қатынастарды  реттейтін  заңнаманы  үйлесімді 
шебер қолдана білуін де көрсетеді. Осы себептен 
де  заңнаманың  барлық  жағынан  үндесуінің, 
соның  ішінде  ондағы  терминдер  бірізділігінің 
маңызы  зор  екені  сөзсіз.  Осыған  байланысты 
жоғарыда айтылған азаматтық талапқа қатысты 
қолданыстағы  заңнамада  «иск»,  «гражданский 
истец», «исковой порядок», «исковое заявление», 
«срок исковой давности», «срок давности» деген 
біртектес  арнайы  терминдер  тізбегі  «талап», 
«азаматтық  талапкер»,  «талап  қою  тәртібі», 
«талап-арыз», «талап арыз қою мерзiмiнiң өтуi», 
«ескіру  мерзімі»  деп  қолданылып,  әбден  сіңіп 
қалыптасып  кеткен.  Алайда,  әзірленген  жаңа 
Қылмыстық  іс  жүргізу  кодексі  жобасындағы 
осы  аталған  терминдер  тізбегі  қазақ  тілінде 
«қуыным»,  «азаматтық  қуынушы»,  «қуыным 
тәртібі»,  «қуыным  арыз»  және  сол  сияқты 
болып  қолданылған  ([2].  Қазақ  әдеби  тілінің 
сөздігі  мен  қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігінде: 
«Қуыну – қуын етістігінің қимыл атауы, соңына 
жету,  бір  нәрсенің  анық-қанығына  жету»,  ал 
«қуыным» – қуыным жасау, қайтадан іс қозғау, 
шағымданып  тергеуге  бару»  деп,  осы  түбірлес 
сөздер  қолданылған  қазақ  әдебиеті  өкілдері 
шығармаларынан  үзінділер  келтірілген  [3,  212; 
4, 530]. Соның ішінде 19 және 20-ғасырлардың 
тоғысқан кезінде дүниеге келген С. Мұқановтың 
да  «Сырдария»  атты  шығармасы  бар.  Соған 
қарағанда,  «қуыну»  және  онымен  түбірлес 
сөздердің бұдан әлдеқашан бұрын қолданылғаны 
туралы 
пайымдауға 
болады. 
Осылай, 
«Нормативтiк  құқықтық  актiлер  туралы»  1998 
жылғы 24 наурыздағы Қазақстан Республикасы 
Заңының 19-бабының 3-тармағында: «Көнерген 
және көп мағыналы сөздер мен сөз орамдарын, 
эпитеттердi, метафораларды қолдануға, сөздердi 
қысқартуға  жол  берiлмейдi.»,  –  деп  жазылған 
[5].  Тіл  пайдаланатын  әрбір  саланың  тілдік 
құралдарды  таңдауға  және  оларды  қолданып 
пікір, сөз айтуға қоятын өзіндік талаптары мен 
шектеулері болады. Заң тілі ресми-іскери стильге 
жататындықтан,  оның  ықшамды  жазылуы, 
тілдік  құралдардың  үнемді  пайдаланылуы, 
ойдың  әсерлеп,  әспеттеп  жеткізілмеуі,  сөздің 
тура  мағынасында  пайдаланылуы  және  тағы 
басқа белгілері тек сол стильге ғана тән өзіндік 
ерекшеліктер  болып  табылады.  Сонымен 
бірге,  заң  тілі  стилінің  ерекшеліктеріне  қарай 
ондағы  қолданылатын  тілдік  құралдарға  да 
мынадай  талаптар  қойылады:  терминнің 
бірмағыналығы;  термин  мағынасының  дәлдігі; 
терминнің  қысқалығы  немесе  ықшамдылығы; 
терминнің  тілдегі  сөзжасам  заңдылықтарына 
сәйкес  келуі;  терминнің  туынды  сөз  жасауға 
қолайлы  болуы;  терминде  эмоционалдылық 
пен  экспрессиялықтың  болмауы;  эстетикалық 
талаптарға  сай  келуі.  Сондай-ақ  ғалымдар 
арасында  заман  талабына  лайық  терминнің 
заманауилығы  және  тағы  басқа  да  талаптар 
айтылып  жүр.  Осы  аталған  талаптардың 
сақталуы 
тұрғысынан 
алып 
қарағанда 
да,  «қуыну»  мен  оған  түбірлес  сөздердің 
прагматикалық  (функционалдық)  талаптарға, 
яғни  оның  қолданысқа  енгізілгендігі  (терминді 
мамандардың,  ғылыми  қауымның  қабылдауы 
немесе  жиі  қолданылатындығы),  екіншісі 
жатық айтылуы (жағымды дыбысталуы) сияқты 
талаптарға сай келмейтіні анық көрінеді [6, 36-
39].  Жоғарыда  айтылғандарды  қорытындылай 
келе  жаңа  қабылданатын  қылмыстық  сала 
заңнамасында  орыс  тіліндегі  «иск»  және  одан 
туындайтын түбірлес сөздердің қазақша қандай 
нұсқасын қолданған дұрыс?! Қалай болғанда да, 
ең бастысы осы қабылданатын заңдар топтамасы 
мемлекеттің  нормативтік  құқықтық  негізімен 
үндесімді,  үйлесімді  болуға  тиіс.  Заңның 
қазақ  тіліндегі  нұсқасында  сол  бір  «қуыным» 
және  одан  туындайтын  бірқатар  терминдердің 
осылай  қолданылу  салдарынан  онымен 
сабақтаса  байланысатын  ауқымды  азаматтық 
заңнаманы толыққанды өзгерту де бүгін мүмкін 
емес.  Сонымен  бірге,  бұл  термин  осылай  етіп 

№ 1 (33) 2014 ж. Қазақстан Республикасы Заң шығару институтының жаршысы  
96
қолданылған  күнде  де  құқық  қолданушылар, 
әсіресе,  қылмыстық  процесті  қазақ  тілінде 
жүргізіп  отырған  лауазымды  тұлғалар  үшін 
практикада осы заңнамаларды өзара байланыста 
қолдануға 
байланысты 
түсінбеушіліктер, 
«адасушылық»  туындап,  қателіктерге  жол 
берілуі мүмкін...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Кылмыстық іс жүргізу кодексі // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/
2. «Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің» жаңа әзірленген жобасы және 
«Қазақстан  Республикасының  кейбір  заңнамалық  актілеріне  қылмыстық  іс  жүргізу  заңнамасын 
жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы 
Заңының жобасы. – 2013 ж.
3. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 10-том / Құраст.: М. Малбақов, Н. Оңғарбаева,        
А. Үдербаев және т.б. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2009.
4.    Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігі/  Жалпы  редакциясын  басқарған  Т.  Жанұзақов.  –  Алматы: 
Дайк-Пресс, 2008. -968 б.
5. «Нормативтiк құқықтық актiлер туралы» 1998 жылғы 24 наурыздағы Қазақстан Республика-
сының Заңы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/
6. Ш. Құрманбайұлы «Терминтану». Оқу құралы. – Астана, 2009. - 160-бет.
 
Аталған  мақала  Қазақстан  Республикасының  жаңа  қылмыстық  заңнамасы  тұрғысынан 
ұлттық заңнаманы үндестірдің лингвистикалық-құқықтық мәселелеріне арналған. Ерекше назар 
салалық терминдердің бірізді қолданылуы мен олардың осы сияқты терминологияға қойылатын 
талаптарға сәйкес келуі мәселелеріне аударылған. 
Түйін сөздер: құқықтық заңнама, азаматтық заңнама, заңнама үндестігі, терминге қойылатын 
талаптар.
Настоящая статья посвящена лингвистическо-правовым аспектам гармонизации националь-
ного законодательства в свете нового уголовного законодательства Республики Казахстан. Особое 
внимание  уделено  вопросам  единообразия  применения  отраслевых  терминов  и  их  соответствия 
требованиям, предъявляемым к терминологии такого рода.
Ключевые слова: уголовное законодательство, гражданское законодательство, гармонизация 
законодательства, требования к терминам.
This article is devoted to the linguistic-legal aspects of harmonization of national legislation in the light 
of new criminal legislation of the Republic Kazakhstan. Great attention is paid to the questions of similarity 
of the use of branch terms and their appropriation to the requirements demanded to the terminology if this 
kind.
Keywords:  criminal  legislation,  civil  legislation,  harmonization  of  legislation,  the  requirements 
demanded to the terminology.
Салтанат Хамзақызы Жұбаниязова,
ҚР  Заң  шығару  институты  Лингвистика  орталығының  НҚА  және  халықаралық  шарттар 
жобаларына ғылыми лингвистикалық сараптама секторының жетекші ғылыми қызметкері, з.ғ.к.
Заңнаманы үндестіру: лингвистикалық-құқықтық аспект
● ● ● ● ●

97
Из практики законотворчества на государственном языке
Жубаниязова Салтанат Хамзакызы,
ведущий  научный  сотрудник  научно-лингвистической  экспертизы  проектов  НПА  и 
международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК, к.ю.н.
Гармонизация законодательства: лингвистическо-правовой аспект
Zhubaniyasova Saltanat Hamzakyzy,
leading  research  fellow  of  the  sector  of  scientific-linguistic  expertise  of  legal  acts  and  international 
agreements of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, c.j.s. 
Harmonization of legislation: linguistic-legal aspect

№ 1 (33) 2014 ж. Қазақстан Республикасы Заң шығару институтының жаршысы  
98
Мемлекет  басшысы  Н.Ә.  Назарбаев:  «Біз 
барша  қазақстандықтарды  біріктірудің  басты 
факторы болып табылатын қазақ тілінің одан әрі 
дамуы  үшін  барлық  күш-жігерімізді  салуымыз 
керек. Сонымен бірге елімізде тұратын барлық 
халықтардың  өкілдері  ана  тілдерінде  еркін 
сөйлей,  оқи  алуына,  оны  дамытуға  қолайлы 
жағдай тудыру қажет» деп атап көрсеткен бола-
тын [1].
1997-2000 жылдары «Қазақстан Республика-
сындағы  тіл  туралы»  Қазақстан  Республи-
касы  Заңының  қабылдануына  және  Тілдерді 
қолдану  мен  дамытудың  1998-2000  жылдарға 
арналған  мемлекеттік  бағдарламасының  бекі-
тілуіне орай, қоғам өмірінің негізгі салаларында 
тіл  құрылысының  құқықтық  негізі  қалыптаса 
бастады.  2001-2010  жылдары  Тілдерді  қол-
дану  мен  дамытудың  он  жылға  арналған 
мемлекеттік  бағдарламасын  іске  асыру  аясын-
да  тіл  құрылысы  стратегиясының  мынадай 
үш  бағыты  айқындалды:  мемлекеттік  тілдің 
әлеуметтік-коммуникативтік  қызметін  кеңейту 
және  нығайту,  орыс  тілінің  жалпы  мәдени 
қызметін сақтау, Қазақстан халқының басқа да 
тілдерін  дамыту.  Ал  Қазақстан  Республикасы 
Президентінің  2010  жылғы  1  ақпандағы  №922 
Жарлығымен  Қазақстан  Республикасының 
2020  жылға  дейінгі  Стратегиялық  даму  жо-
спары  бекітілді.  Онда  Қазақстанда  тұратын 
барлық  этностардың  тілдерін  сақтай  отырып, 
ұлт  бірлігін  нығайтудың  аса  маңызды  факто-
ры  ретінде  мемлекеттік  тілдің  кең  ауқымды 
қолданысын қамтамасыз ететін үйлесімді тіл са-
ясатын жүргізу белгіленді [2]. 
Мемлекеттік  тіл  –  қазақ  тілі  екені  айдан 
анық,  ол  ұлт  бірлігінің  басты  факторы.  Яғни 
мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында 
Ақылбекова Гүлжан Кәрімқызы, 
ҚР Заң шығару институты Лингвистика орталығының
НҚА және халықаралық шарттар жобаларына 
ғылыми лингвистикалық сараптама секторының 
жетекші ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының кандидаты
НОРМАТИВТІ ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕРДІҢ ҚАЗАҚ 
ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНДЕГІ МӘТІНДЕРІНІҢ 
ТЕҢ ТҮПНҰСҚАЛЫҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
(Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі материалында)
қоғамдық  қатынастардың  барлық  саласында 
қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, 
сот ісін жүргізу және іс-қағаздарын жүргізу тілі. 
Үкімет,  өзге  де  мемлекеттік,  жергілікті  өкілді 
және  атқарушы  органдар  мемлекеттік  тілімізді 
барынша дамытуға, оның халықаралық беделін 
нығайтуға, ҚР барша азаматтарының мемлекеттік 
тілді еркін және тегін меңгеруіне қажетті барлық 
ұйымдастырушылық,  материалдық-техникалық 
жағдайлар, ана тілін сақтауы және дамытуы үшін 
барлық жағдайды жасап беріп отыр. Мемлекеттік 
органдарда, жергілікті өзін-өзі басқару органда-
рында  орыс  тілі  ресми  түрде  қазақ  тілімен  тең 
қолданылады.  Қазақстан  азаматының  ана  тілін 
қолдануына,  қарым-қатынас,  тәрбие,  оқу  және 
шығармашылық  тілін  еркін  таңдауына  құқығы 
бар. 
Заң  –  қоғамдық  қатынастарды  реттейтiн 
аса  маңызды  нормативтiк  құқықтық  акт  болып 
табылатындықтан  оның  сапалы  болуы  да  аса 
маңызды.  Қолданыстағы  мемлекеттік  тілдегі 
нормативтік  құқықтық  актілердің  сапасын 
жетілдіру  үшін  заң  жобалары  мәтіндерінің  тең 
түпұсқалығын қамтамасыз ету, яғни мазмұндық 
сапасын  –  заң  мәтіні  тілінің  айқындылығын, 
дәлдігін,  нақтылығын,  дұрыстығын,  шын 
мәнінде қолдануға жарамды болуын қамтамасыз 
ету болып табылады. 
Азаматтық  кодекстің  қазақ  және  орыс 
тілдеріндегі  мәтіндердің  тең  түпнұсқалығын 
бағалау  және  олардың  мазмұнының  айқын-
дылығын, нақтылығын, дұрыстығын қамтамасыз 
ететін  тіл  нормаларына  (қазақ  және  орыс 
тілдерінің  лексика,  фонетика,  грамматика,  сти-
листика ережелеріне) сәйкестігі зерделенеді.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі-
нің орыс және қазақ тілдеріндегі мәтіндерінің тең 

99
Из практики законотворчества на государственном языке
түпнұсқалы  болуы  ұлттық  заңнама  сапасының 
көрсеткіші де болып табылады. 
Азаматтық кодекстің (ерекше бөлімнің) қазақ 
және  орыс  тілдеріндегі  мәтіндерінде  ықтиятты 
лингвистикалық  зерделеуді  талап  ететін 
лексикологиялық проблемалар аз емес. 
Лексикалық  бірліктер  мағынасы  заңнама 
стилінің  ерекшелігіне  сай  қолданылады,  ал 
сәйкес  сөз  табылмаған  жағдайда  ғана  бала-
ма  ретінде  мағынасы  жақын  сөздер  пайдала-
нылады.  Кодекстің  қазақ  тіліндегі  мәтінінде 
жекелеген  сөздер  мен  тіркестердің,  сөздердің 
синионимдік  қатарларын  пайдалану  мысал-
дары  да  жиі  кездеседі.  Ал  заң  техникасы  та-
лаптары  бойынша  осы  синонимдік  қатардың 
мүмкіндігінше 
қолданылмағаны 
тиімді. 
Мәселен, Азаматтық кодекстің бүкіл мәтіні бой-
ынша «законодательными актами» деген сөздер 
«заңнама  актілерінде»  деп  аударылудың  орны-
на  «заң  актілерінде  деп  алынған.  Сол  сияқты, 
кодекстің қазақ тіліндегі нұсқасында күштеп алу 
–  мәжбүрлеп  алып  қою  (принудительное  изъ-
ятие); талап етуді беру – талапқа көну (уступка 
требования); борышкер – борышқор (должник); 
кепiл болушы – кепілгер (поручитель); кепiлпұл – 
кепілақы (задаток); нотариалды куәландырылған 
– нотариалдық жолмен куәландырылған (нотари-
ально удостоверено); айып төлеу – тұрақсыздық 
айыбы  (неустойка);  айып  төлеу  –  тұрақсыздық 
айыбын төлеу (уплата неустойки); мүлікке тый-
ым салу – мүлікке қамақ салу (арест на имуще-
ство); қағида – ереже (правила) мөлшер – көлем 
(размер);  міндеттеме  –  міндет  (обязанность); 
жағдайлар  –  мән-жайлар  (обстоятельства)  деп 
түрліше  қолданылуын  келтіруге  болады.  Осы 
мысалдардан-ақ  Кодекс  мәтінінде  терминдерді 
бірізді  қолдану  қағидатының  сақталмағанын 
көреміз.  Осыған  ұқсас  қисынсыз,  лексикалық 
тұрғыдан қате сөздер мен сөз тіркестерінің Ко-
дексте жиі кездесетіні өкінішті-ақ.
Бірнеше  нұсқадағы  жарыспалы  қолданыс-
тардың  мүмкіндігінше  Мемлекеттік  термино-
логия комиссиясы тарапынан бекітілген немесе 
ресми  тілде  стандартталған,  сондай-ақ  жазба 
тілде қолданылу жиілігі жоғары, яғни, нормаға 
айнала бастаған тұлғасы пайдаланылуы тиіс. Осы 
тұрғыдан  Кодексте  кредит  –  несие,  кредитор  – 
несие беруші, кредитор – кредит беруші, финанс 
– қаржы, рынок – нарық, борышкер – борышқор 
тәрізді жарыспалы қолданыстар кездеседі. Бұлар 
тілдік  қарым-қатынас  машығында  сабақтастық 
қағидаты бойынша, біразға дейін жарыса жүріп, 
келе-келе  біреуі  орнығады.  Сөйтіп,  «табиғи» 
түрде  тіл  өзін-өзі  реттеп  отыратындықтан, 
біралуан  жарыспалы  сөздер  тез  арада  нормаға 
түсіп,  сөздің  ықшам  нұсқасына  артықшылық 
беріліп,  жарыспалы  сөздер  бір  ізге  түседі. 
Олардың тілдік норма үрдісіне сай келетіні не-
месе  ауытқитын  тұстарына  талдау  жасап  оты-
ру  тілші  қауымының  да,  заңгер  қауымының  да 
құзыретіне жатады. 
Нормативтiк  құқықтық  акт  мәтiнiнiң 
мазмұны  мен  жазылу  стиліне  қойылатын 
талаптарға  сәйкес  қазіргі  әдеби  тілдің  норма-
сында  көнерген  сөздер,  сирек  қолданыстағы 
сөздер,  бірқолданыстағы  сөздер  болып  санала-
тын лексикалық элементтер, сондай-ақ бейнелі, 
образды фразеологизмдер, қарапайым лексикаға 
тән  тұлғалар  қолданылмайды.  Алайда  Кодекс 
тілінде  «желеу  етіп»  (42-бап),  «қора-қопсы» 
(224,  254-баптар),  «жымысқы  ниет»  (157-бап), 
«зұлымдық ниетте» (159-бап), «арам ниет» (263-
бап), «қаңғып жүрген мал» (246-бап) және т.с.с. 
тіркестер түзетуді қажет етеді.
Кодекс  мәтінінде  терминдердің  дұрыс 
қолданылмауы, аудармадағы қиындықтар, калька 
аудармалар,  сөйлемдердің  калька  аудармаларға 
ұшырауы,  сөйлем  жүйесіне  тән  логикалық 
жүйенің сақталмауы, қазақ тілінің сөз байланы-
стырушы, сөз тіркестіруші тілдік құралдарының 
өз деңгейінде қолданылмауы тәрізді орын алған 
кемшіліктер де баршылық. 
Сонымен  қатар,  476-баптың  2  және 
3-тармақтарында  «нарушение  договора  по-
ставщиком»  және  «нарушение  договора  поку-
пателем»  деген  сөз  тіркестері  тиісінше  «тауар 
берушімен шарттың бұзылуы» және «сатып алу-
шымен  шарттың  бұзылуы»  деп,  ал  4-тармағы 
«Тараптардың  келiсiмiмен  шартты  орындаудан 
немесе  оны  бiржақты  өзгертуден  бiржақты  бас 
тартудың өзге де негiздерi көзделуi мүмкiн» деп 
қате аударылған. Бұл тармақтың орысшасы: «4. 
Соглашением  сторон  могут  быть  предусмотре-
ны  иные  основания  одностороннего  отказа  от 
исполнения  договора  или  одностороннего  его 
изменения». Дұрыс нұсқасы: - «4. Тараптардың 
келiсiмiмен  шартты  орындаудан  бiржақты  бас 
тартудың  немесе  оны  бiржақты  өзгертудің 
өзге  де  негiздерi  көзделуi  мүмкiн»  деп  жазы-
луы  керек,  өйткені  осы  баптың  1-тармағында: 
«1.  Тараптардың  бiреуi  (осы  Кодекстiң  401-
бабы  2-тармағының  екiншi  бөлiгi)  шартты 
елеулi  түрде  бұзған  жағдайда  шартты  (толық 
немесе  iшiнара)  орындаудан  бiржақты  бас 
тартуға  немесе  оны  бiржақты  өзгертуге  жол 
берiледi» делінген. Тілдің қолданысын түзеу тек 

№ 1 (33) 2014 ж. Қазақстан Республикасы Заң шығару институтының жаршысы  

жүктеу/скачать 5,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: