Қос алыптың  шығармашылық қатынасы

 
187 
алған Мұхаң мен Шәкәрім арасына Ахат дәнекер болып, хат-хабар жеткізіп 
тұрады. «Мұхтар әкеймен жиі келіп әңгімелесетін, - деп жазады Ахат ақсақал 
бұл  жайында.  –  Қыста  да  Мұхтар  мен  арқылы  әкейге  хат  жазып,  керекті 
сұрақтарына жазба түрде жауап алып тұратын». 
        
Тағы  бір  жаңалық,  Семейдегі  Қазпедтехникумға  Шәкәрімнің  өзі  де  ат 
басын тіреп отырған. Бұл туралы мағлұматты 1924-27 жылдары Ахатпен бір 
курста  оқыған  Төлеужан  Мусин  деген  ардагер  ұстаз  береді.  Ол  1988  жылы 
Семей  облыстық  газеттері  беттерінде  жарияланған  естелігінде  былай  дейді: 
«Ақын Шәкәрім әдейі арнап біз оқып жүрген техникумге үш мәрте ат басын 
тірегенін бүгінгідей білемін».  
        
Төлеужан  ақсақал  айтады:  Шәкәрім  біз  ойлағандай,  Ахаттың  сабақты 
қалай  үлгеріп  жүргендігін  білуге  емес,  білікті  ұстаздармен  кездесіп, 
сұхбаттасып, пікір алысуға келеді екен деп. «Шамасы, 1924-25 жылдар болса 
керек,  -  дейді  ол,  -  «ақын  келді»  деген  дауысты  естіп  коридорға  шыққанда 
қабырға  газетіне  көз  салып  тұрған  ұзын  бойлы,  денелі,  өткір  көзді,  қыран 
қабақты,  қалың  қасты  адамды  көрдім.  Мұғалімдер  бөлмесіне  кіргеніне 
біршама уақыт өткен соң, ол Ә.Сәтбаев, М.Әуезов және О.Рутковскийлермен 
бірге  біздің  оқу  бөлмелерге  беттеді».  Сол  кездесуде  Шәкәрім  ақсақалдан 
қабырға газетіне бір ауыз өлең де жаздыртып алдым деп естелігін аяқтайды 
қарт ұстаз.      
        
Сөйтіп, жасы  70 - ке тақаған Шәкәрімнің аталған оқу орнына кемінде 
үш мәрте ат басын тірегені мәлім болып отыр. Бұл мәдениет пен ағартудың 
алғашқы  ошағының  бірі  ретінде  бүкіл  Қазақстанға    белгілі  оқу  орны  еді. 
Онда  Әбікей  Сәтбаев,  М.Әуезов,    Борис  Герасимов,  Николай  Белослюдов, 
Мәннан Тұрғанбаев, Олег Рутковский сынды білікті ұстаздар шоғыры қызмет 
істеді.  
         
Аталған  орыс  зиялылары  Императорлық  географиялық  қоғамға  мүше 
болған 1903 жылдан Шәкәрімнің жақын білетін пікірлес адамдары. Мәселен, 
«Қазақ  тарихы»  пәнінен  сабақ  берген  Борис  Герасимов  (1872-1938)  қазақ 
тарихының маманы ретінде де Шәкәрімді жақсы білуге тиіс.  
        
Тағы  бір  қызғылықты  факті:  Семей  облысының  билік  тізгінін  ұстаған 
азаматтар  Шығыс  Қазақстан  жеріне  табаны  тиген  ресейлік  және  шетелдік 
ғалымдарды,  әлбетте,  Шыңғыстау  жайлауындағы  Шәкәрімге  бағыттап 
отырған. Демек, ғұламаның оқымыстылығына қанық болған. Мәселен, неміс 
ғалымы Макс Кушинский (1923) мен ленинградтық ғалым Фильструп (1925) 
Шәкәрімге жолығып, одан көп мағлұматтар алады. 
        
Айтайын дегенім, сөз болып отырған жылдары облыстық Географиялық 
қоғамды басқару М.Әуезовке жүктелген еді. Осы себептен де болар, шетелдік 
қонақтардың    Шыңғыстауға  сапарына,  Ахаттың  куәлігінше,  Мұхаңның  өзі 
жолбасшылық еткен.    
        
Сонымен,  қорыта    айтқанда,  қарт  ақын  мен  жас  жазушының,  әсіресе, 
1924  және  1925  жылдары  әр  түрлі  жағдайда  талай-талай  кездесіп, 
сұхбаттасқаны талассыз. 
        
Олай болса, қос қаламгердің қатынасынан шығармашылық қиылысу мен 
тоғысуларды іздестіру қажеттігі де туады. 

 
188 
 
х      х       х 
        
Қос  төңкеріс  арасындағы  тәуелсіздік  иісі  аңқыған  дүбірлі  айлар,  онан 
соң  Алаш  орда  үкіметінің  облыстық  биі  болған  аласапыран  уақыт  та 
зымырап өте шыққанда саясат пен қала тіршілігінен әбден қажыған  Шәкәрім 
кең  сахара  төсіне,  үйреншікті  Саятқораға  жетіп,  дамыл  табады.  Осымен, 
оңашалану екінші бөлігі басталғаны белгілі. 
         
«Жас алпыстан асқан соң» атты өлеңінде: 
                                        
Жас алпыстан асқан соң, 
                                         
Өлімге аяқ басқан соң. 
                                         
Тіршіліктен оянып, 
                                          
Көзімді анық ашқан соң, - 
деп  өзі  мәлімдегендей,  1919  жылдан  былайғы  Шәкәрім  шығармашылығы 
бұрынғыдан өзгедей өрісте, басқадай бағытта өрбиді. Өйткені, енді ақынның 
ойлаудың  жаңаша  хакімдік  үлгісіне  сатылағаны  хақ.  Осы  жылғы  «Көңіл» 
деген өлеңінде рух тазаруының тура жолына түскенін былайша білдіреді: 
                                          
Тазалыққа тағы кеттім, 
                                           
Балалықты қуып жеттім. 
                                           
Жоғары ғаршыдан өттім, 
                                                 
Осыны шындаған, көңіл! 
         
Бес жыл өткенде, 66 жасында жазған «Тура жолда қайғы тұрмас» деген 
өлеңінде ақын: 
                                            
Хақиқатты дәл көруге, 
                                            
Жан көретін көз керек. 
                                             
Бас көзімен сенделуге     
                                                     
Бізге рұқсат жоқ, шырақ! – 
деуімен  ендігі  мақсаты  мен  ұстанымы  –  хақиқатқа  жету  һәм  жан  сырын 
зерделеу екенін тағы бір паш етеді.  
        
Тоқ  етері,  автор  «Иманым»  деген  үлкен  циклге  топтаған,  1919-1927 
жылдары  жазған  Шығыс  шайырларының  сопылық  поэзиясына  сарындас 
отызға тарта жырлары осы бағытқа адалдығының айқын айғағы.     
        
Сондықтан  да  философ  ақынның  1924  және    1925  жылдары  басқа  бір 
сала  -  көркем  аудармаға  кірісіп,  ол  ол  ма,  роман  жазуды  қолға  алуы 
ұғынықсыздау,  керек  десеңіз,  парадокс  болып  көрінетіні  рас.  Бұл  арада  сөз 
Шәкәрімнің екі аударма еңбегі (ақын «Алты әңгіме» атты топтамасына енген 
орыс  жазушысы  Л.Н.Толстойдың  әңгімелерін,  американдық  жазушы  Бичер 
Стоу Гарриеттің «Том ағайдың лашығы» романын қазақша сөйлеткен) және 
жалғыз романы - «Әділ-Мария» туралы болып отыр.  
        
Кемеңгердің  шығармашылық  басты  арнасынан  ауытқуына  мынадай  екі 
себепші  жәйт  болған  сияқты:  бірі  -  ақынның  «Дубровский  әңгімесі»  атты 
аударма дастанының жарық көруі, бірі - Мұхтардың редакторлығымен «Таң» 
журналының шыға бастауы.  
         
1924 жылы Семей қаласында басылып шыққан «Дубровский әңгімесі» 
атты  кітаптың  алғы  сөзінде  былай  делінген:  «Дубровский»  ерте  жазылған 
екен.  Жазушының  қолайы  келмей,  қолжазбамен  ел  арасына  тарап  жүрген. 

 
189 
Сондай  бір  қолжазба  комиссияның  қолына  түсіп,  кімдікі  екенін  білген  соң, 
жазушының  өзінен  нағыз  жазбасын  алдырып,  жаңа  жазумен  көшіріп  қана 
баспаға бердік». 
        
Көрдіңіз  бе,  1903-04  жылдары  жазылып,  ел  арасына  ауызша  ғана 
таралған дастанының баспа бетін көруі Шәкәрім үшін күтпеген оң жаңалық 
болған.  Мұндай  қуанышты  оқиға  шығармашылық  иесі  көкейінде  үміт  отын 
алаулататыны  түсінікті  нәрсе.  Сондықтан  автордың  уақыт  сұранысына 
сәйкес келетін бұрыннан бар басқа да аудармаларын кеңестік баспаға әзірлеп, 
оларды  «Алты  әңгіме»  деп  топтауы  қисынға  сыйымды.  «Том  ағайдың 
лашығын»  аударуы  жайлы  да  осыны  айтамыз.  Бәлкім,  аудармалар  жаңағы 
«Дубровский» дастаны жарық көруіне мұрындық болған комиссия мүшесінің 
бірі ақын Сәбит Дөнентаевтың кеңесі я тапсырысы да шығар. 
       
Тегінде Қазпедтехникумға келіп-кетіп ұстаздар қауымымен пікірлескен, 
жаңа  заман  ауанын  аңдаған  қарт  ақын  қазақ  оқушыларының  көркем 
әдебиетке  шөліркеп  отырғанын  өзі  де  сезінбеді  дейсіз  бе.  Тағы  ескерер  бір 
жай,  кеңестік  баспаның  қағидасы  –  творчестволық  еңбекке  тәп-тәуір 
қаламақы төленетін еді. Ал, балаларын оқытып-тоқытуға келгенде Шәкәрім 
қажының қаржы тапшылығына тірелгені өтірік емес. 
       
Енді  «Әділ-Мария»  -  автор  «Қайғылы  роман»  деп  атаған  шығарманың 
жазылу  тарихына  келейік.  Оған  тікелей  себепші  адам  бар,  ол  -  Мұхтар 
Омарханұлы  Әуезов  деуге  бейілміз.  Өйткені,  Шәкәрім  романның  жазылу 
уақытын  «1925  жыл»  деп  көрсеткен.  Ал,  Мұхаңның  осы  жылы  Шәкәрім, 
Көкбай,  Турағұл,  Данияр  т.б.  Абайдың  айналасы  мен  ұрпақтарын  түгел 
«Таң»  журналын  шығарысуға  тартқаны  ақиқат.  Міне  «Әділ-Мария» 
Мұхаңның  тапсырысы  деуіміз  содан.  Бірақ,  журналдың  ғұмыры  қысқа 
болып, «ұлтшыл» деген саяси жаламен жабылуына байланысты Шәкәрімнің 
тырнақалды романы жарық көріп үлгере алмаған сияқты. 
       
Сөйтіп,  жас  жазушы  әрі  ғалым  Мұхаң  таза  философиялық  поэзияның, 
былайша  айтқанда  сыр  сөздердің  иесі  хакім  Шәкәрім  шығармашылығына 
өзіндік әсер тигізген. Яғни оның көркем әдебиет айдынына аз уақытқа болса 
да қайтадан оралуының дәнекері болды деп тұжырамыз.   
        
Мұхаңның  биографы  Н.  Анастасьев  ЖЗЛ  сериясынан  жарық  көрген 
кітабының  122-136  беттерін  башқұрт  халқының  біртуар  перзенті,  әйгілі 
ғалым Зәки Уәлиди Тоған (1890-1970) мен М.Әуезовтің достық қатынасына 
арнаған екен.    
       
Зәки  Уәлиди  ұлт  мүддесі  үшін  басын  бәйгеге  тігіп,  қаһарлы  уақытта 
қайнаған  саяси  қазанда  табылған,  сөйтіп,  Башқұрт  автономиясының  негізін 
қалаушының бірі болған қайраткер. Саясаткердің Әлихан Бөкейханов, Ахмет 
Байтұрсынов  сынды  алаш  көсемдерімен  қоян-қолтық  араласқаны  бұрыннан 
жақсы мәлім. Ал, қазақ зиялысының бірі - М.Әуезовпен таныстығын башқұрт 
ғалымы өзінің мемуарында арнайы сөз етіпті. Мәселен, екі тұлға аласапыран 
1918 жылдың күзінде Ор қаласының маңындағы Ермолаевка селосында, онан 
соң келесі жылдың март айында Башқұртстанда кездескен екен.  
        
Мәселе сонда, Зәки академик Бартольдтің шәкірті көрнекті түркітанушы 
ғалым, сондай-ақ қырғыздың әйгілі эпосы – «Манасты» алғаш зерттеушінің 

 
190 
бірі. Мұхаңның көне дастанға қызығушылығын алғаш оятқан осы кісі болуы 
мүмкін.  
         
«В  ходе  нечастых  своих  встреч  Заки  Валиди  Тоган  и  Мухтар  Әуезов 
разговаривали  о  политике,  -  деп  жазады  Зәкидің  мемуарымен  танысқан 
Н.Анастасьев. – Их связывали общие научные интересы. ...Заки вполне мог 
рассказать  Мухтару,  как  он  сам  впервые  прикоснулся  к  «Манасу».  В 
Ташкенте  он  более  или  менее  случайно  наткнулся  на  один  из  вариантов 
эпоса,  сильно  отличающийся  от  того,  что  записал  в    1860  году  академик 
Радлов.  Восемь  лет  Валиди  возил  его  с  собою  повсюду,  куда  бы  ни  завели 
дороги  беспокойного  политика...  Как  знать,  не  попал  ли  и  этот  свиток, 
исполненный  арабской  вязью,  в  руки  Ауэзова,  когда  он  начал  изучать 
письменную историю эпоса?». 
       
Николай  Анастасьев  сияқты  біз  де  топшылап  көрелік.  Бірақ  бұл 
«Манасқа»  емес,  Зәкидің  есімін  бүкіл  Ресейдің  зиялы  қауымына  әйгілеген  
іргелі  еңбегі  -  «Түркі  және  татар  тарихына»  («История  тюрок  и  татар») 
қатысты болжам. 
       
Бартольд,  Радлов,  Катанов  және  Самойлович  сынды  даңқты  түрколог 
ғалымдар  түркі  тарихына  жаңаша  көзқарас  деп  бір  ауыздан  мойындаған 
Зәкидің  аталмыш  еңбегі  Шәкәрімнің  «Түрік,  қырғыз-қазақ  һәм  хандар 
шежіресі»  атты  тарихи  кітабымен  бір  уақытта  1911  жылы  жарық  көрген 
болатын. 
       
Олай  болса,  Шәкәрім  Зәкидің  әйгілі  тарихи  еңбегімен  таныса  алды  ма? 
Кесіп  айтуға  қиын,  әйтсе  де  тарих  десе  ішкен  асын  жерге  қоятын  қазақ  
ғұламасының  түркі  тарихына  арналған  жаңа  кітап  жайлы  Мұхаңнан  я 
болмаса  Б.Герасимовтен  естуі  жоққа  шығарылмаса  керек.  Бәлкім,  қолына 
түсірген болар... 
        
Өйткені,  1931  жылы  С.Мұқановқа  жолдаған  Шәкәрімнің  хатында: 
«Шежіренің  бұрынғы  басылғанында  қате  бар  һәм  қосылмаған  сөздер  бар 
болғандықтан,  көшіріп  жатырмын  түзетіп»  деген  жолдар  бар.  Түзету, 
толықтыру ісіне, әлбетте, жаңа дерек көзінің түрткі болатыны белгілі. 
       
Ал, 1931 жылға дейінгі кезеңде Шәкәрім өз еңбегіне түзету енгізерліктей 
деңгейде  жазылған,  яғни  түркі  тарихына  жаңа  сөз  болып  қосылған  елеулі 
еңбек, жаңа айтылған Зәкидікі ғана. 
        
Бір  сөзбен  айтқанда,    тағдырлас    қос  тарихшының  (1920  жылдан 
эмигрант  болып,  профессор  Зәки  Тоған  Түркия  жерінде  дүниеден  өтеді) 
өздері  сияқты  көп  жылдар  «мұтылған»  еңбектерін  салыстыра  қарастыру 
келешек ғылымдық жұмыстың бірі деген ойдамыз.  
        
Күллі түркі мәдениетінің тұтастығы Зәки, Мұхтар және Шәкәрім сияқты 
ұлы өкілдері арқылы зерттеліп-зерделеніп жатса нұр үстіне нұр емес пе. 
        
Ұлы жазушының биографы Н.Анастасьев Европаның ірі қаласының бірі, 
орыс  мәдениеті  мен  әдебиетінің  алтын  бесігі  –  Ленинградтың  Мұхаң 
шығармашылығына  тигізген  әсері  мен  салған  таңбасын  таба  алмай    қайран 
қалады. Бес жыл өмірі қалайша қайнаған қала тіршілігінен сырт өткен дейді.  
Мұның сыры мәлім: осынау бес жыл бойы Мұхаң үлкен қаланың ортасында 
отырып-ақ  тек  қана  жусан  иісті  Даланың  ауасымен  тыныстады,  ынта-

 
191 
ықыласы  қазақ  тарихы  мен  сахара  тыныс-тіршілігінен  бір  сәтке  де  ауып 
көрген емес. Яғни бұл жылдары бірде  Жетісу жерін («Қилы заман», «Қараш-
Қараш») енді бірде ХІХ ғасырдағы Арқаны («Хан Кене») және туған өлкесі 
Шыңғыстауды  («Абайдың  толық  жинағы»)  ой  қиялымен  күні-түні  шарлап, 
жазу үстелі қасында өткергені шүбәсіз.  
 
х      х       х 
        
Жер  мәйегі – Бақанаста Шыңғыс өңіріндегі тұңғыш артель әрі тұңғыш 
отырықшы  мекеннің  бой  көтеруіне  келешек  ұлы  жазушының  үлкен  көмегі 
тигені  шындық.  Сондықтан  да  1924  жылы  Мұхаңның  Бақанасқа  бір  емес, 
әлденеше  рет  ат  басын  тірегендігі  таң  қалдырмайды.    Мәселен,  Бақанас 
поселкесіне 1923 жылы көшіп келген шаруа адамы Айтмырза Түңлікбаев өз 
естелігінде былай дейді: «Бірде, 1924 жылы Мұхаң бір ғалым адамды ертіп 
келіп,  бірнеше  күн  ағаш  ішінде  демалды.  Жанындағы  адам  француз  екен 
десіп  жүрді.  Ол  Семейден  кетерінде  15  бие  сатып  әкетіпті.  Мұхтардың 
Бақанас ішінде өзінің дем алатын ағашы болды…».  
        
Бізге  керегі  -  Шәкәрімдей  хакім  тұлғамен  елсіздегі  Саятқорада 
кездесулері жас қаламгер Мұхаңның прозасында қандай із қалдырған екен? 
Төменде осы мәселенің бетін ашуға талпынып көрелік.  
       
Ырғызбай  нәсіліне  тиесілі  Бақанас  аумағы,  ескіше  «Кеңқоныс»  жайлауы,  қайталап 
айтайық,  бүкіл  Шыңғыс  атырабындағы  жер  атаулының  шұрайлысы  еді.    Бақанас, 
Байқошқар, Тай және Жәнібек өзендері ағатын осынау шалқарды қос ақын поэзиясының 
алтын бесігі десе де болады. Өйткені, «Жаздыкүн шілде болғанда» деген өлеңінен бастап 
Абайдың  талай-талай  жыр  маржандары  осы  жайлауда  туды.  Ал,  оны  жазда  ғана  емес, 
қыста да мекендеген Шәкәрім  шығармашылығы үшін кең өзектегі жайлаудың орны бөлек 
екенін айтудың өзі артық.  
        
Енді Мұхаңның «Барымта» әңгімесіне көз қиығын салайық:   «Кеңөзек 
жайлаудағы шалқар қоныстың бірі еді. Бұның жері биік, кең төскей болатын. 
…Солтүстіктегі  биік  таулардан  асып  келіп,  үзіліп-үзіліп  майысып  соғып 
тұратын  қоңыр  салқын  желі  болушы  еді.  Өзектің  айналасындағы  төбелер 
ылғи жасыл шөпке оранып, мәңгі жастық түсінен  айрылмайтын сияқтанушы 
еді». Бұл арада басқа емес,  Шәкәрімнің төл жайлауы суреттелгені шүбәсіз. 
Яғни, көркем шығармадағы «Кеңөзектің» өмірдегі аты «Кеңқоныс».  
       
Ал, әңгімесіне арқау хикаяны Мұхаң кімнен естіген екен? Өңірге әйгілі 
шежіре қария Шәкәрімнен естігені жоққа шығарылмаса керек. 
        
Келесі кезекте Мұхаңның «Бүркіт аңшылығының суреттері» деген қысқа 
әңгімесіне үңілейік.   
        
Шәкәрім  60  жыл  бойы  қыран  баптап,  өмірінің  соңына  шейін  оны 
босағасына  қондырған  айтулы  құсбегі.  Жапандағы  жалғыз  там,  қораны 
маңайдағы елдің «Саятқора» дейтіні сол. Әсілі, «Тобықты ішіндегі ең мықты 
саятшы кім?» деген сұрақтың жауабы, ол - Шәкәрім болары хақ.  
        
Жас жазушы аталған әңгімесінде аңшылықты «жанды, қызуы мол толық 
өмір»  дей  келе,  пікірін  былайша  діттейді:  «Ұзақ  күнді  сол  сияқты  жанды 
үмітпен  өткізіп,  үйге  келгенде  бел  шешіп  жайланғаны,  ас  ішіп  тыныққаны, 
алдыңғы күнге үміт артып, өткен күнгі көргенді айтып, ақын тіліндей шешен 
тілмен  әңгіме  қылғаны  –  қызуы  мол  толық  өмір  екеніне  дау  жоқ.  Онымен 

 
192 
салыстырғанда  әншейін  жүрген  өмір  шала-жансар,  оты  жоқ,  гүлі  жоқ  сұр 
өмір сияқтанады».  
        
Елсіз жапанда жалғыз тұрса да «қызуы мол толық өмір» сүруші кісі кім?  
        
Жалғызілікті оңаша тұратын адамның әдетін жаңағыдай әдемі жеткізген 
қаламгер, әңгіме ажарын мынадай нақты көрініспен аша түседі: «Кәрі аңшы 
Ақшегірдің  томағасын  тартып,  үндемей  тасқа  қарап  шүйіліп  отыр  еді.  Бір 
мезгілде  алыстағы  қағушының  айғайы  естілді.  Ақшегір  елең  етіп, 
…аңшының  қолынан  атылып  жөнелді.  …Құсының  бар  әдісін,  бар  ерке 
мінезін  жаттап  алған  кәрі  аңшы  қасындағы  Сыздыққа:  «Боздады  енді, 
қолыңда  өледі.  Бұйырса…  алар.  Шап!»  –  деді.  Атын  ойға  тастап  жаяу 
отырған Сыздық биік тастың басынан құлай жүгірді». 
       
Зер сала қарағанда, осы әңгімедегі кәрі аңшы - Шәкәрім, қаладан келген 
оқыған  жас  Сыздық  -  Мұхтардың  өзі  сияқтанады.  Себебі,  әңгіменің  күшті, 
әсерлі  шығу  сыры  болған  оқиғаның  ізімен  жазылғандығында.  Яғни, 
әңгімедегі  кәрі  құсбегі  Шәкәрімнің  бейнесі  десе  де  болады.  Мұны  «пеш 
үстінде жатып, бал ашу» деп ешкім де сөге қоймас деген пікірдеміз. 
        
Жазушы-ғалым  Тұрсын  Жұртбай  «Құнанбай»  атты  зерттеу  еңбегінде 
Мұхаң мен Шәкәрімнің қарымқатынасына тоқтала келіп, оның бір тұсында: 
«...  Абай  өлеңдерін  тұтастай  жинастырған  кезінде  сан  рет  сұхбаттасқан. 
Саятқа шыққанда Шәкәрімнің ауылына аң қаға жүріп қонаға келетін болған» 
(159  бетте),    деп  мәлімдесе,  енді  бір  тұсында:  «Мұхтар  Шәке  образын 
жасағанда  (эпопеядағы    А.О.)  Шәкәрім  өмірінің  бір  қырын,  оның  өзі  қатты 
ұнататын құсбегілігін баяндау ниетін көздеген» (220- шы бетте), – дейді. 
        
Сөйтіп, профессор Т.Жұртбай да үстідегі болжамды растап отыр. 
        
Екі  ұлы  тұлға,  сөз  жоқ,  кең  төскейде,  таза  ауада  армансыз  саятшылап, 
одан соң Саятқорада ас ішіп, асықпай отырып әңгіме-дүкен құрған. Осыған 
тіректі тұғыр бар, ал сенімсіздік тудыратындай ештеңені көре алмадық. 
        
Табиғи таланттар қашанда бірі біріне оң ықпал жасап, шығармашылық 
септігін тигізеді. Сондықтан алғашқы әңгімелерінің өзімен-ақ қазақ прозасын 
европалық  деңгейге  көтерген  Мұхаңның  көненің  көзі  әрі  Құнанбай  ұрпағы 
Шәкәрімнен көп нәрсеге қаныққаны талассыз, әсіресе, шығармашылық басты 
бағытын табуына ерекше септігі тиді. 
х     х     х  
       
Мұхтар Әуезов өзінің жарияланбаған бір жазбасында мынадай маңызды 
мағлұмат  береді:  «Менің  материал  жинаған  кезімде  кейбір  білем  деушілер 
Құнанбай Қодарды күнәсі үшін жазалады, - дегенді айтты. Бір жолы қысты 
күні  мен  Шыңғыс  асып  келе  жатып,  кездейсоқ  Құнанбай  ұрпақтарының 
ауылына  келіп  тоқтағаным  бар.  Бұл  ауылда  Абайдың  өткенінен  бірқатар 
деректерді  анық  білетін  бір  шал  бар  екен.  Мен  Қодар  өлімі  жайын  содан 
сұрадым. Ол өзіме сұрақ қойып: 
     -  
Сен  Қодардың  қай  жерде  асылғанын  білесің  бе?  –  деді  де,  қыстау 
түбіндегі бір дөңді көрсетті. 
       
Өлі  Қодардың  денесі  осы  дөң  үстінен  лақтырылған  екен.  Шындық  осы 
арада  басталды.  Бұл  жерде  Құнанбайдың  үлкен  әйелі  Күңкеден  тараған 
немерелерінің  ауылы  отырған–ды.  Бұл  жер  бір  кезде  Қодарға,  оның  туған, 

 
193 
туысқандарына қарайтын жер екен, бірақ оның руы өзі-өзін «қорлапты» да, 
жерді  Құнанбай  тартып  апты»  (Әуезов  М.О.  Абайтанудан  жарияланбаған 
материалдар. – Алматы: Ғылым,  1998. ). 
        
Бұл  арада  жазушының  Құнанбайдың  Күңкеден  тараған  немересі  деп 
Шәкәрімді  айтқаны  күмән  тудырмайды.  1924  жылдың  қысында  болған  осы 
кездесуден  соң  Мұхаң,  жаңа  өзі  айтқандай,  Абай  туралы  көлемді  дүние 
жазуды    мықтап  ойланған  сыңайлы.  Осы  мақсат  үшін  жазғы  айларында 
Шәкәрімге баруды жиілетіп, әлденеше рет сұхбаттасқанын үстіде тілге тиек 
еткенбіз.  
       
Қысқасы, ұлы суреткердің жаңағы «шындық осы арада басталды» деген 
сөзінің  мәнісі  теңіздей  терең.  Турасында,  ол  Қодар-Қамқаны  дарға  асу 
эпизодының бар шындығын естіп-білуі жазушының «Абай жолы» эпопеясын 
дүниеге әкелуіне ойтүрткінің бірі болғанын аңдатады.  
         
Мұны  Мұхаңның  өзі  1959  жылғы  «Вопросы  литературы»  журналында 
былайша  ашып  айтады:  «Романмен  жұмыс  істеу  барысындағы  кезеңдерге 
ойша оралатын болсам, мен ең алдымен Қодардың дарға асылатын көрінісін 
көз  алдыма  елестетемін    ол,  менің  ойымша,  кітаптағы  негізгі  тартыстың 
көңілкүйін  анықтайтын  кілті  ретінде  қызмет  етуге  тиіс  болатын»  (Әуезов 
М.О. 12 томдық  шығ. Жинағы.  – Алматы, 1968.  12 том.  - 161 б.).   
       
Осымен, Шәкәрімнің «Еңлік-Кебегі» (екінші аты – «Жолсыз жаза»)  он 
сегіз жастағы Мұхтардың осы аттас тырнақалды пьесасына арқау болса, 1937 
жылы  автордың  әйгілі    «Абай  жолы»  эпопеясының  алғашқы  парағын  ақ 
қағазға түсіруіне де Шәкәрімнің ықпалы тигеніне көз жеткіземіз. 
       
Демек, бұл тұрғыдан да ұлы жазушы Абайдың бас шәкіртіне құрметпен 
қараған  деуге  керек.  Сөзіміз  дәлелсіз  болмауы  үшін  бірер  естелікті  келтіре 
кетелік. 
       
Мұхаң  туған  жері  Абай  ауданына  келген  сапарында  қасында  жол  серік 
болған,  Шәкәрім  шығармашылығына  жетік  адамның  бірі  Нығмет 
Мағауияұлы  былай  деп  есіне  алады:    «Әдетте  Мұхтар  Әуезов  ауданға 
келісімен  мені  ертетін,  салт  атқа  қажымайды.  Бірде  ол  «Нартайлақ» 
поэмасын  жатқа  айтқызды  да,  «Біреу-міреу  сұраса,  бұл  поэманы  ақынның 
ұлы Қабыш жазған деп айт» деген еді».  
       
Реті  келгендіктен    айтайын,  Шәкәрімнің  кейбір  дүниелерін  баласы 
Қабыштікі  деу,  ол  заман  кім  көп,  тыңшы  мен  жазғыштар  көп  заман 
болғандықтан  шығар,  Тобықты  елінде  салтқа  айналса  керек.  Мәселен,  осы 
жолдар авторының досы болған, Шыңғыстың тумасы ақын Мерғали Ибраев 
Шәкәрімнің  «Шымылдық  үзер»  атты  күйін  бабына  келтіре  тартатын  және 
күйдің шығу тарихына да қанық еді.  Бірақ марқұм бұл күйді Шәкәрім толық 
ақталған  1988  жылға  дейін  әкесі  Жәміш  ақсақалдың  да,  өзінің  де 
«Қабыштікі» деп келгенін маған жасырмай айтқаны бар.       
       
Келесі  көненің  көзі  Бибі  Омарқызы    (Шәкәрім  жақын  араласқан 
Ғылымбай  деген  замандасының  әйелі)  Мұхаң  жайында  мынадай  естелік 
айтады:  «Ғылымбай  Топжанұлы  мен  Шәкәрім  бір-бірімен  сенімді  адамдар 
болды.    Күйеуім  1942  жылы  соғыстан  қайтпады.  Бес  баламен  ауыр  хәлде 
қалған  мен  Мұқыр  ауылында  сиыр  сауып  жүрдім.  1943  жылы  Мұхтар 

 
194 
Әуезов,  Қайым  Мұхаметханов,  Қабыш  Керімқұлов  біздің  үйге  келіп,  көңіл 
айтты  да,  Шәкерім  әндерін  айтқызып,  қолжазбаларын  сұрады.  Көп  қағазды 
жастық ішіне буып тігіп қойған едім. Әкеп бердім. Өзім де тінту жүре ме деп 
қауіптенуші  едім.  Мұхаң  екіге  бөліп,  бір  бумасын  алып:  «Мынаны  маған 
бер»  -  деп,  екінші  буманы  өзіме  беріп:  «Мынадан  айырылып  қалма,  керек 
болады» – деді.  Кетерінде қол сағатын ескерткіш ретінде ұсынып, кейін шай-
шақпыт та беріп жіберемін», - деді». 
         
Келтірілген  екі  естеліктен  Мұхаңның  Шәкәрім  шығармашылығымен 
жан-жақты таныстығының куәсі боламыз. 
         
Бірер мақала көлемінде екі ұлы шығармашылық иесінің арақатынасын 
толық ашу мүмкін емес. Айталық, Шәкәрім-Шұбар «Абай жолы» эпопеясын 
көктей  өтетін,  Абай  мен  Құнанбайдан  кейінгі  үшінші  орындағы  кейіпкер. 
Мұхаң  көркем  романда  Шәкәрім  бейнесін  сомдауда  қандай  қиындыққа  тап 
болды,  тығырықтан  қалай  шықты  өз  алдына  тақырып.    Анығы,  өмірдегі 
ойшыл  ақын  Шәкәрім  Мұхтарды  шын  көңілден  силаған,  өз  кезегінде  жас 
жазушы да одан көп өнеге көрген, қос алыптың қарымқатынасын қазбалап, 
тереңіне бойлаған сайын осыған қаныға түсесің.    
        
Әлем  ойының  алыбы  Шәкәрім  Құдайбердіұлы  туған  халқына  өлмес-
өшпес мол мұрасын қалдырды. Сонымен бірге ол Абай дәстүрі қоғамымызда 
дер  кезінде  жалғасуының,  қанат  жаюының  дәнекері  де  болды,  яғни  оның 
алаш зиялыларына тигізген шарапаты өз алдына бір төбе. Соның бірі – ұлы 
ақынның  мұрасын  сақтауға  және  ұлы  жазушымыз  М.Әуезовтің  басты 
шығармашылық бағытын табуына қосқан үлесі.  
       
Сонымен,  Шәкәрім  мен  Мұхтарға  қатысты  біраз  мәселелерді  қозғадық. 
Оларды тереңдей зерттеп, ғылыми айналымға енгізудің уақыты әбден жетіп 
отыр. Бұл әділеттіліктің, ақиқаттың да талабы дейміз.    
 
  

жүктеу/скачать 1,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: