Өмірбаяны (Монографиялық зерттеу)

 
26 
       
Осы себепті төменде ақынның «жазылған жылы белгісіз» деп есептелетін 
туындыларына ғана тоқталмақпыз. 
       
Кейбір зерттеушілер «Мұсылмандық шарты» атты еңбегін Шәкәрім алаш 
арыстары  тілегі  бойынша  1910-11  жылдар  жазған  болар  деп  пайымдайды. 
Шындығында  діни  еңбек  қай  жылдары  жазылған?  Осы  төңірегінде  ой 
бөліселік. 
       
Жоғары  бір  тұста  айтылғандай,  хақ  мұсылмандығы  алты  алашқа  аян 
Құнанбай қажы жалғыз өз айналасы, ұрпағы ғана емес, мұқым Тобықтының 
дін жолында болуын қатты қадағалаған. Нәтижесінде Ырғызбай әулетінің бар 
баласы молда алдын көріп, мұсылманша сауатын ашқан болатын. Ересектер 
жағы,  сол  заман  мүмкіндіктері  шеңберінде,  тілі  келсін,  келмесін,  әйтеуір,  
«еннатайына  кәлкәусар»  шамасында  болса  да,  бес  уақыт  намазын  қаза 
қылмай, сондай-ақ ораза, зекет сияқты парыздарын өтеуге тырысып бақты. 
       
Ал өзі құраптас Әріп,  Көкбайлар  төгілтіп діни дастандар жазып жатты. 
Сол  кездері  жалпы  Қазақстан  бойынша  ақындардың  мұсылмандық  шариғат 
салтын жырлау басты арнасы болғаны байқалады. Оларға жұртқа айтар үлгі, 
өсиет жалғыз осы жолда сияқтанған.   
        
Осының  бәрін  ескергенде  арманы  оқымыстылық  һәм  ел  көзіне  түсу 
болған Шәкәрімнің отызға дейін тапқан өрісінің бірі – діни өріс болуы заңды. 
       
Ахат  ақсақал  әкейдің  «Құран  аудармасы»  деген  бітпей  қалған  жазбасы 
болған  дейді.  Және  діни  кітаптар  Шәкәрім  кітапханасының  едеуір  бөлігін 
құраған. «Есімде қалғандары, - дейді Ахат, - діни кітаптардан: Құран, Інжіл, 
Таурат,  Забр,  Мұхтасар,  Нақу,  Мантық,  Бидал  сияқты  кітаптар.  Солардың 
аудармалары, әр тілдегі тәпсірлер. Будда, Зарадұш діндері жайында жазылған 
кітаптар». 
       
Өз  балаларына  Әбусуфиян,  Тауфиқ,  Ғафур,  Ахат,  Зият  сияқты  кілең 
мұсылманша атты қойғанын үстіде айттық. 
       
Қысқасы,  жасынан  әһли  Құран  сырларына  қызығып,  Сүннә  -  шариғат 
қағидаларын  жетік  білген  талапкер  ақынның  «Мұсылмандық  шарты»  атты 
кітапты жазуы таң қалдырмайды.  
        
Бірақ,  оны,  қайталап  айтайық,  отыз  жасқа  дейінгі  шығармасы  десек 
дұрыс.  Өйткені,  бұған  ақынның  өз  сөзі  тірек.  Ол  баласы  Ахатқа 
«Мұсылмандық  шарты»  туралы  былай  айтқан:  «Мұны  надан,  білімнен 
хабарым жоқ кезімде, басқа жұртта «Ғибадат исламия» деген кітап бар, олар 
араб тілінде не түрік тілінде жазылады, қазақ тілінде неге жоқ деп, соларға 
еліктеп жаздым». Демек, бұл кітапты Шәкәрім алаш арыстарының тілегімен 
жазуы мүмкін деген болжам расталмайды. 
        
Бір қызығы, аталмыш діни еңбекте Абайдың отыз сегізінші қарасөзінде 
бар пікірлерді еске салатын, соларға сәйкес келетін тіркестер баршылық. 
         
Олар:  «Алланың  ақылымыз  жетпейтұғын  затын  білмек  түгілі», 
«Қайдағы  жақсы  істі  өзім  қылдым  деп  мақтанып,  залал  яки  жаман  болған 
нәрсені  Құдайтағалаға,  яки  біреуге  жабатынымыз  –  қатты  ақымақтық», 
«Нысап  деген  әр  іске  аспай,  кем  қалмай,  орташа  болмақ.  Ғадаләт  деген 
осыдан  шығады».  «Пайғамбарымыз  «Кімнің  ұяты  жоқ  болса,  соның  иманы 
жоқ»  деген»,  «Бірақ  ғылымды  іздегенде  де,  аса  байлық  мал  іздегенде  де 

 
27 
мақсатың  мақтанбақ,  яки  біреуді  қор,  біреуді  зор  қылмақ  болса,  дқрыс 
болмайды. Ондағы мақсатың әуелі өзіңді, онан соң өзге жаққа ғылымның яки 
малыңның пайдасын тигізбек болсын» деген сияқты тіркестер. 
        
Бұл факті бізді бұрыннан бар діни еңбек ХХ ғасырдың басында Абайдың 
мәслихатымен  қайта  өңделіп,  түзетулер  енгізілген  деген  ойға  жетелейді. 
Кейіннен  «Шежіре»  еңбегін  неше  мәрте  қайтадан  өңдеп  жазған  еңбекшіл 
Шәкәрім бұрыннан бар «Мұсылмандық шартын» да қолға алған сыңайлы.      
        
Сонымен, Шәкәрімнің 30 жасқа дейінгі творчестволық жолына жасаған 
барлаудан  жас  ақынның  ағасы  Абайдың  кеңесіне  құлақ  түре  жүріп,  бірақ 
оның  ізіне  түсуге  асықпағаны,  үйірге  кіруді  шет  жағалап,  ептеп  бастағаны 
аңдалса керек. 
       
Абайтанушы Қ. Мұхаметхановтың дерегіне қарағанда, 1878-81 жылдары 
Семейдегі  орыс  училищесінде  он  жеті  қазақ  баласы  оқыған  екен  (Абай.  –
1993.  -
№5. –23 б.). “Абай қалаға келген сайын Көкбай сияқты оқып жүрген 
жастарды жинап, …мағыналы мәжіліс жасап отыратын болған”, - деп жазады 
ғалым. Ал, Көкбай ақынның өзі былай дейді: 
                                           
Семейге Абай келсе, бізде думан, 
                                           
Ән салып, босамаймыз айғай шудан. 
                                           
Бас қосу, бақастасу, мәжіліс құру, 
                                           
Секілді бәрі ғылымның жолын қуған. 
       
Оқушы  жастардың  ішінде  Көкбайдан  басқа  Тобықты  елінен  келген 
Айтқазы  Жексенаев,  Әнияр  Молдабаев,  Ысқақ  Солтабаев  (үшеуі  де  “Абай 
жолы”  романының  кейіпкерлері)  бар.  Бірақ,  оқуға  түскен,  сондықтан 
Абайдың ықыласы мен  қамқорлығына бөленген жастардың ішінде Шәкәрім 
жоқ. Бұл факті ақынның 30 жасқа дейін ешкімнің ықпалынсыз, өз жолымен 
дамығанына сілтейді деген ойдамыз.  
        
Айт, айтпа Шәкәрім еркін ауада қайырусыз өскен асаудай кең даланың 
бұла  баласы,  Құнанбай  мырзаның  ерке  немересі.  Сондықтан  ол  ә  дегеннен 
ғылымның сара жолын тапты немесе ағасы Абайдың ізін қуды десек шындық 
ауылынан шығандап кетуіміз мүмкін. 
 
АҚЫНДАР ДИАЛОГЫ 
 
Диалог осылай басталған... 
Шәкәрім  Құдайбердіұлының  “Ескі  ақындық”  атты  өлеңі  қай  жылғы 
екені  қазіргі  күні  белгісіз.  Осы  туынды  Абай  мен  Шәкәрімнің  ақындық 
қарым-қатынасына алғашқы сәулені түсіретіндей.  
Қарттық шағында Шәкәрiм  баласы Ахатқа: “Абай маған өлеңдi  қалай 
жазу керек, қандай өлең жазу керектiгiн айтып көп-көп кеңес, ақыл беретiн. 
Менi Абай тәрбиеледi. Абай болмағанда, мұндай болуым неғайбыл едi” деген 
екен. Олай болса, жаңағы «Ескі ақындық» өлеңі «өлеңді қалай жазу керектігі, 
қандай өлең жазу керектігі» туралы Абайдың көзқарасына сәйкес келе ме? 
Осыны тексерелік. Аталмыш ұзақ толғауында ескі ақынды: 
                                        
Ескі ақын бізден әлі артық, 
                                        
Ол кезде туған бала артық. 

 
28 
                                        
Жасымыздан шал артық, 
                                        
Тақпақ пен мақал тағы артық,  
                                        
Суырып салма жағы артық, -  
деп  арқалана  жырға  қосады  Шәкәрім.  Ол  Сыпыра  жырау,  Шортанбай, 
Үмбетей,  Марабайларды  атап,  оларға:  “Алды-артына  қарамай,  Соққанда 
жырды суылдап, Жел жетпейтін құландар!” деп келісті бағасын да береді.  Ең 
бастысы, өзі тұрғылас жас ақындарды жыраулар бізден қай жағынан да озық, 
демек, жыр ұйқасын да, жігеріңді тасытар насихатын да солардан үйрен деп 
үндейді.  Сөз  жоқ,  ескі  ақындықтан  үлгі  алу,  дәстүрлі  бағытты  мадақтау, 
дәріптеу барша қазаққа ұғымды, әлімсақтан үйренішті үрдіс.   
        
Күллі сахара төсінде мұны дұрыстық санамаған адам әй, сирек  шығар, 
яки  тіпті  жоқ.  Жалғыз  Абай  ғана  қабылдай  алмаған,  өйткені,  ол  1879-85 
жылдары ақындыққа деген өз көзқарасын  түбегейлі өзгерткен болатын. Дәл 
осы  кезеңде    Абай  “Семейде  қысқы  айларда  ұзақ  жатып  алатын  болып  өз-
өзiнен iзденiп қармана бастаған” деп мәлімдейді М. Әуезов “Абайдың туысы 
мен өмірі” атты зерттеуінде. 
        
Сөйтіп,  Абайды  ескі  ақындықтың  “кемшілігін  әр  жерде-ақ  көру” 
дәрежесіне  көтерген  жәйт:  батыс-орыс  әдебиетін  табандата  оқып,  індете 
тексеруі  еді.  Нәтижесінде  ол  1885-86  жылдары  “өлең  –  ел  мінезін  түзеудің 
құралы”  деген  жаңа  парадигма,  тың  көзқарасқа  нық  табан  тірейді.  Дәлел 
ретінде  осы  жылғы  “Өлең  –  сөздің  патшасы,  сөз  сарасы”  атты  туындысын 
алайық.  Онда  Абай  “Ақындары  ақылсыз,  надан  келіп”,  “Ескі  ақынша  мал 
үшін  тұрман  зарлап”  деп  ескінің  ақындарын  да,  “Кісімсінген,  жеп  кетер 
білімсіз көп”, “Терең ой, терең ғылым іздемейді” деп замандастарын да қабат 
соғады.  Мұндай сыни сарынды қай қазақ бұрын-соңды естіді екен...  
        
Жаңаның  тамыр  жаюы  қайдан  оңай  болсын.  Екі  жыл  өткенде,  1888 
жылы  жазылған  “Біреудің  кісісі  өлсе,  қаралы  –  ол”  деген  өлеңінде,  Абай 
ақындыққа қойылатын жаңаша шарт пен талапқа қайта оралып, оларды тағы 
бір  нықтайды.  Онда  жаңашыл  ақын  “Сөзі  тәтті,  мағнасы  түзу  келсе,  Оған 
кімнің  ұнасар  таласуы?”,  “Қарны  тоқ  қаса  надан  ұқпас  сөзді,  Сөзді  ұғар, 
көкірегі  болса  көзді”  дей  келе,  сөздерін  ақылшы  аға  ретінде:  “Үлгі  алсын 
деймін ойлы жас жігіттер” деп түйеді. 
       
Ақиқаты  керек,  Абайдан  бұрын  ақын,  өлеңші  деген  атанған  кісілердің, 
жалпы ақындық өнердің абыройы әсте асқақ емес-тін. Бұл өнерді тек ойын-
сауықпен  байланыстыратын  жұрт  көп  болғандықтан  Абай  өлеңнің  ақтық 
жолында: «Думан-сауық ойда жоқ әуел баста-ақ» деп ескертеді.     
         
Осымен,  Шәкәрім  ескі  ақындықты  және  Марабай,  Шортанбай  сынды 
ақындарды  дәріптесе,  ал  Абай  өз  өлеңінде  оны  қолдамай,  керісінше,  жаңа 
ақындық  жаршысы  ретінде  Шортанбай,  Дулат,  Бұқар  жырауды  сын  тезіне 
алады.  Көрдіңіз  бе,  ескі  және  жаңа  бағыт  бетпе-бет  келген.  Демек,  жаңағы 
қос өлеңде де іні ақынға қатысты  емеуірін жоқ деуге келмейді. «Үлгі алсын 
деймін ойлы жас жігіттер» деп көпше түрде айтылғанымен, нақты адресі де 
бар, ол – Шәкәрім деп отырмыз.  
        
Бұл болжамға келуіміздің мынадай да мәнісі бар. Абай баласы Турағұл 
өзінің белгілі естелігінде, әкесінің өлеңді өзі қатысқан, көрген, я болмас өзін 

 
29 
қатты  толғандырған  оқиғаның  ізімен  ғана  шығарып  отырғанын,  әсіресе, 
1886-
89  жылдарда  дағдысы  осы  болғанын  қадап  айтады.    “Менің  әкем,  - 
дейді  ол  тағы  бір  мәнді  ерекшелікті  жеткізіп,  -  өз  еліне  (Тобықты  ішіне  – 
авт.),  ағайын-туысқанына  арнап  айтқан  сөздері  де  жалпы  қазаққа  жағып 
көкейіне қона түседі”. Тұраштың бұл пікірі бізге көп жайды аңдатуға тиіс.  
        
Олай болса, жаңағы ақындық туралы қос өлеңнің шығуына себепші кім 
немесе Тобықты ішінде өткен қандай оқиға деген сұрақ туады.  Шәкәрімнің 
«Ескі ақындық» өлеңіне сілтеуіміз міне содан. Жаңадан шыққан тәуір өлеңді 
жаттап алып, таратып отыру, баспасы, кітапханасы жоқ Дала төсінің салты, 
айта  қаларлық  айырықшалығы  болғаны  жақсы  мәлім.  Сондықтан  Абайдың 
көз алдында жүрген ойлы жастың бірі Шәкәрімнің көлемді толғауына ерекше 
көңіл  бөлуі  заңды,  мұны:  “Шәкәрімнің  Абай  тірі  кезінде  жазған  өлеңдері 
Абай сынынан өтіп отырған” деп Ахат ақсақал да растайды.   
        
Сөйтіп,  екі  жыл  ішінде  ескі  және  жаңа  ақындыққа  қатысты  пікірлерін 
Абай  екі  дүркін  өлеңмен  өреді.  Неге?  Өйткені,  ақындық  өнер  -  сыншы, 
тәрбиеші әрі “үлкен қадірлі мағынасы бар әлеуметтік қызмет, қоғамдық зор 
еңбек”  (М.  Әуезов)  деген  пікір  Абайдың  санасына  нық  шөгеді,  бір. 
Екіншіден, тұрғыластары арасында Абай орысшыл деген де,  өлеңші болып 
барады деген де күңкіл сөздер көп болған. Оларға жауап беру қажет еді.   
       
Ал,  ішкі  толғаныстарының  тығыны  ағытылуына  себепші  нақты  оқиға 
қайсы? Ол інісі Шәкәрімнің «Ескі ақындық» өлеңі деуге бейілміз.   
        
Келтірілген ой-пайымдаулардың тобықтай түйіні: қазіргі басылымдарда 
«жазылған  жылы  белгісіз»  делінетін  “Ескі  ақындық”  жыры  Шәкәрімнің  өз 
бетінше қарманған 30 жасқа дейінгі шығармасы. Дәлірегінде, оны Абайдың 
«Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы” өлеңінен азғана уақыт бұрынырақ, яғни 
1886 жылы 28 жасында жазған деп тұжыруға негіздер баршылық. 
       
Сонымен,  ескішіл  Шәкәрім  мен  жаңашыл  Абай  арасында  елеулі 
шығармашылық  шарпысу  болған.  Дәлел  ретінде  жоғарыда  өзара  іліктес  үш 
туынды  сөз  еттік.  Бірақ  олар  шығармашылық  иелерінің  күрделі 
арақатынасының тек басы ғана. Ақындар диалогы әрі қарай  жалғасқан ба? 
Иә,  Абай  мен  Шәкәрім  творчестволарының  қиылысуы  екі-үш  жыл 
кейініректе тағы қылаң береді. Бұ жолы да диалогтың ақылың таң қаларлық, 
нәзік  бүркемелі  түрде  өткендігі  соншалықты  оның  болғанына  көз  жеткізу 
үшін жақын келу, ой елегінен өткізу қажет.  
       
Сол  үшін  төрт  өлеңді  қарастыратын  боламыз.  Олардың  екеуі  Абайдікі: 
“Сегіз  аяқ”  пен  “Мен  жазбаймын  өлеңді  ермек  үшін”;  екеуі  Шәкәрімдікі: 
“Жастық пен кәрілік туралы”  және “Жастарға”атты өлеңдері.  
  
«Сегіз аяқ» па, жоқ  әлде «Жастық пен кәрілік» пе? 
 
Қазақ  поэзиясы  тарихында  шеберлігі  жағынан  деңгейлес,  көлемі  мен 
ұйқастамасы да бір біріне құйылып түсетін екі туынды бар: бірі - Абайдың 
«Сегіз аяқ» атты өлеңі, бірі - Шәкәрімнің «Жастық пен кәрілік» деген өлеңі.  
Сыртқы  порымы  жағынан  қос  тамшыдай,  осы  екі  өлеңнің  бірінші 
шыққаны қайсы? Осыған қарапайым оқырман тұра тұрсын, шәкәрімтанушы 

 
30 
ғалымдардың  өздері  де  жауап  бере  алмай,  бас  қатырып  жүргені  анық. 
Сондықтан  төменде  осы  мәселені  жан-жақты  қарастыра  отырып,  дәлелді 
шешімін беруді жөн санадық.  
Бірден айтайық, 1988 жылға дейін «Сегіз аяқ» Абай жаңалығы екеніне 
күмән  келтірген  зерттеушілер,  жалпы  қазақ  баласы  болған  емес.  Мәселен, 
абайтану  ғылымының  негізін  қалаған  ғұлама  жазушы  Мұхтар  Омарханұлы 
Әуезов өзінің «Абай Құнанбайұлы» атты монографиясында «Сегіз аяқ» қазақ 
құлағы естімеген өзгеше өлең үлгісі дей келе: «Өзінен бұрын ешкім таппаған 
қиын ұйқасты шебер түрге Абай әдейі арнап ән де шығарады» деп көрсеткен 
болатын.   
        
Бірақ  ақын  ақталған  жылы  жарық  көрген  «Шәкәрім  шығармалары» 
(Алматы:  Жазушы,  1988.  -560  б.)  жинағында  «Жастық  пен  кәрілік»  өлеңі 
1879  жылғы  деп  таңбаланды  да,  содан  бастап  Шәкәрімнің  аталмыш  өлеңі 
«Сегіз аяқтан» он жыл ерте шыққан екен-ау деген әңгіме жиі естілетін болды. 
Енді қате пікірдің өздігінен жойыла қоймасы анық, өйткені, оның қоғамдық 
санада тұрақтана бастағанын көріп-біліп жүрміз.  
        
Олай болса, дәлелдеріміз қайсы? Бір тәуірі, бұған айғақ іздеп алысқа ат 
айдаудың қажеті жоқ. Тірегі тұғырлы дәлелдерді мына екі өлеңнен табамыз:  
«
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін» (Абай) және «Жастарға» (Шәкәрім). 
       
Сөйтіп, жиыны екі ақынның төрт шығармасын атадық. Олар іркестіркес 
жазылған ба, ең бастысы, бірі-біріне себепші болған ба? Міне осыны тексеру 
алдағы біздің міндет.     
       
Абайдың  әйгілі  «Сегіз  аяқ»  өлеңі  дүниеге  келген  1888-1889  жылдары 
Шәкәрім  үлкен  ағаттық  жасап,  аға  және  іні  ақындар  арасына  жарықшақ 
түседі.  Ағаттық  мынадай:  жігіт  Шәкәрім  іле-шала  тура  осы  туындының 
қалыбына салған  өзінің «Жастық пен кәрілік» өлеңін елге таратып үлгереді.  
      
Бірақ  керемет  ұқсастық  сыртқы  порымында  ғана,  ал  ішкі  мазмұны 
бойынша бұл мүлде басқадай туынды еді.  
      
Сөзіміз дәлелді  болуы үшін екі өлеңнен де мысал келтіре кетейік. 
                          
Ауырмай тәнім, 
                          
Ауырды жаным, 
                                
Қаңғыртты, қысты басымды. 
                          
Тарылды көкірек, 
                          
Қысылды жүрек, 
                                 
Ағызды сығып жасымды, - 
деп сыр ашып, зар-мұңын ақтарады “Сегіз аяқта” 43 жастағы Абай.  
                          
Сынаптай толқып, 
                          
Түлкідей жортып, 
                                
Кетеді көңіл әр жаққа. 
                          
Қырандай қағып, 
                          
Алмастай ағып, 
                                
Мұратын түгел алмаққа. 
       
Соңғы шумақтар 30 жастағы Шәкәрімнің “Жастық және кәрілік туралы” 
деген туындысынан. Көрдіңіз бе, екі өлең тым ұқсас шыққан: шеберлік жағы 
деңгейлес,  өрнегі  мен  ұйқасы  қос  тамшыдай.  Тіпті  көлемдері  де  дәлме-дәл, 
екі жүз жолдан тұрады. Екі ақынның өнер жарысы де де қой. 

 
31 
        
Бірақ, қайталап айтайық, гәп арасында жер мен аспандай қашықтық бар 
ішкі  мазмұнға  тіреледі:  бірі  -  халқының  қамын  жеп,  қайран  елім  деп 
елжірегенде көкірегі тарылып, көзінен ыстық жас ыршыған ел ағасынікі, бірі 
- 
жігіттік  дәуреннің  көрігі  лаулап,  көңілі  күлкі  мен  тоқтықтың  құшағына 
бөленген сахараның бұла баласының хәлі екенін әркім өзі көреді.  
        
Апыр-ау,  Шәкәрім  не  себептен  шәлім-шәлкес  мінез  көрсеткен?  Әкесі 
Құнанбай  Абайға  «тым  орысшылсың!»  десе,  тұрғылас  атқамінер  топ  ұлы 
ақын  бойынан  тапқан  «осалдық»  та  осыған  саяды.    Ескішіл,  алайда  билік 
тізгіні  дегенде  бақталас,  ол  орта  пысық  балғын  жігіт  Шәкәрімді  өз  үйіріне 
тартқаны өтірік емес. Ендеше ашық айта алмай, қиғаштап болса да жаңашыл 
Абайға  тосқауыл  қою  ниеті  ме?  Бәлкім,  ағасы  Абаймен  өнер  жарысына 
түсушілік,  тайталас  пен  бәсекелестік  шығар,  әлде  «Ескі  ақындық»  өлеңін 
сынағаны үшін келіспеушілік, керек десеңіз, іште кек сақтау ма? Бұл арада 
Абайдың «Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол» өлеңіндегі «Өлеңді айтпақ түгіл, 
ұға алмайсың, Айтсаң да, үддәсынан шыға алмайсың» деген сияқты сөздеріне 
меңзеп отырмыз. Бірақ, не десек те, бұл жағы бір Аллаға ғана аян.   
        
Көзіміздің жеткені - жан сыздатқан мәселелерді көтерген туындысының 
аяқасты  болуы,  түсінбестіктің  басқадан  емес,  қасындағы  өлеңі  бар,  өнерлі 
ініден  шығуы  Абайдың  көңілін  қатты  қалдырған.    Міне  ел  ағасы  Абайдың 
екінші әйгілі туындысы “Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін” деп басталатын 
шығармасы осы хәлден туды деген пікірдеміз. Неге десеңіз, онда Шәкәрімнің 
жаңағы  “Жастық  пен  кәрілік”    (немесе  “Бозбала  пен  кәрілік”)  атты  өлеңі 
анық таңбаланған, тіпті ізі сайрап жатыр десек асырып айтқандық емес. 
        
Абайдың  аталған  өлеңін  қолға  алайық,  кәне.    Сабырлы,  жаймашуақ 
басқы  шумақ  қана.  Алайда  алданып  қалмаңыз,  желіп  келе  жатып,  қатқыл 
сөзге  жеткенде  лоқып  тұрып  қаласыз.  Ол  “Бұл  сөзді  тасыр  ұқпас,  талапты 
ұғар” деген сөз. Абай неге бұлай деген? Осыны ойланайық. Онан соң: 
                                 
Түзу кел, қисық-қыңыр қырын келмей, 
                                 
Сыртын танып іс бітпес, сырын көрмей, - 
деп сын найзасын ырғай түседі Абай. Кімнің мінезін мінеп, найзаны не үшін  
қадағанын кінәлінің өзі білер деген нәзік емеуірін бар. Ол нақты кісі кім?  
       
Мұны  анықтау  үшін  Шәкәрімнің    “Жастарға”  атты  ұзақ  толғауына  зер 
салу қажет. Онда “Тым туралап айтыпты сұғындырып, Көріп тұрған мінезді 
жасырсын  ба?”  деп  іні  ақын  ағынан  ақтарылады.  Ол  ол  ма,  “Шиқанымды 
езгендей шықты жаным, Айтқанда естігендер ұғып келіп” деп үстемелейді. 
       
Бұл  фактіні  елемеу,  яғни  жаңағы  “тасыр”  және  “қисық-қыңыр”  деген 
ауыр сөздердің тек өзіне қадалғанын жақсы білгендік демеуге қиын.  
       
Реттілікті  бұзбау  үшін  «Жастарға»  толғауын  әзірге  қоя  тұрып,  Абай 
өлеңін талдауымызды әрі қарай жалғастырайық. 
      
Шынның  жүзін,  яғни  Абайдың  «Мен  жазбаймын  өлеңді  ермек  үшін» 
деген туындысының шығу тарихын көлегейлеп, бүгінгі біздерді «адастырып» 
тұрған ортаңғы шумақ мынадай: 
                                  
Сөз айттым “Әзірет Әлі айдаһар”сыз, 
                                  
Мұнда жоқ “алтын иек, сара-ала қыз”. 
                                  
Кәрілікті жамандап, өлім тілеп, 

 
32 
                                  
Болсын деген жерім жоқ жігіт арсыз. 
        
Бұл шумақта Абайдың қырына іліккен үш ақын: мұсылманда атақты сахабаның бірі - 
Әзірет  Әлі  айдаһармен  алысыпты  деп  қисса  жазған  Көкбай,  “Зияда”  деген  қиссасында 
“алтын иек сары ала қыз” деп жазған Әріп және “Бозбала мен кәрілік” өлеңінде кәрілікті 
жамандаған  Шәкәрім  екені  баршаға  аян.  Мұны  өз  естелігінде    Турағұл  да  айтады: 
“Шәһкәрімнің  жас  күнінде  кәрілікті  жамандап,  бозбалашылықты  мақтап  жазған  өлеңі 
болған.  Көкбай  молланың  “Әзірет  Әлі  айдаһармен  алысыпты”  деген  өлеңі  болған.  Әріп 
деген руы-сыбан, өлең жазғыш жігіт Зияда деген қызды мақтамақшы болып суреттегенде,  
көзі гауһар, сүйегі алтын деп осы сықылды асыл тастарды түсіне қарамай сұлудың бетіне 
жапсыра берген. Сол үшеуіне ой салып, ақыл көрсетпекші болып жазған еді”. 
       
Бүгінгі таңда Абайдың көздегені - ақындық өнерге құлаш ұрған жастың 
жалпысына жөн-жоба көрсету, сол үшін үш шәкірт ақын - Көкбай, Әріп және 
Шәкәрім сынға алынған деген пікір әбден орнығып, санамызға сіңді. Дұрыс 
делік. Абайдың «сылдыр сөзді таста, әділетшіл һәм халықшыл бол!» дегенге 
саятын ақыл-өсиеті баршаға, оның ішінде аталған үшеуге қатысты екенін кім 
жоққа шығарсын.  
        
Осыны  мойындай  тұра,  Абай  өлеңінің  жазылуына  тікелей  себепші  кісі 
де бар, ол - “Жастық пен кәрілік” атты өлеңнің авторы Шәкәрім деп шегелеп 
айтамыз. Өйткені, ақиқат қымбатырақ. Шындық ауылына жақындай түсудің 
шарты барды бар деп мойындауда ғой.  
        
Басты дәлелдерден бұрын қарапайым қисындарды ойтамызық қылайық.  
       
Турағұл  «Әкем  Абай  туралы»  деген  естелігінде  өлеңді  тек  көзі  көрген, 
өзі  қатысқан  жайларға  ғана  қатысты  шығару  әкемнің  дағдысы  еді  дейді. 
Сондай-ақ,  оның  өз  еліне,  нақты  туысына  бағыттаған  сөздері  де  «жалпы 
қазаққа жағып, көкейіне қона түсетін» деп жазады. Әйтпесе Абай Абай бола 
ма. Бұл-бір. 
         
Абайдың  өлеңіне  Шәкәрім  себепші  деуімізге  қатысты  келесі  қисын 
кеңірек  тоқталуды  қажет  етеді.  Өзіңіз  де  ойлаңыз,  өз  бетінше  қарманған 
өнерлі жаста олқылық пен таяздық болмай тұра ма? Айталық, Шәкәрім тек 
кәрілікті  жамандағаны  үшін  ғана  дана  Абайдың  кәріне  ұшырап  отыр  ма? 
Яғни  қамқоршы  ұстаз  сол  үшін  ғана  «сұғындырып»  айтқан,  дәлдісінде 
«ұятсыз», «арсыз» деген бе? Сене алмайтын шығармын.   
         
Сынға  ұшыраған  үшеудің  бірі  -  Әріп  Тәңірбергенұлы  өзіне  айтқан  Абай  сынын 
қабылдай  алмай,  қатты  шамданған  деседі.  Бұл  жайында  М.  Әуезов  былай  деп  жазады: 
“Осы сөздер ақындардың  барлығына да ауыр тиген шығар. Бірақ іштерінде, әсіресе, Әріп 
қатты  намыс  қылып  кектеніп,  Абайдан  есесін  қайырмақ  болып  “Біржан-Сараның” 
айтысын  шығарған.  Сонда  Сара  айтты  қылып,  Абайдағы  кегін  шынымен-ақ  алғандай 
болады” (Абай Құнанбайұлы. Толық жинақ. – Қызылорда. – 1933. – 383 б.).   
     
“Біржан-Сара  айтысы”  шыққан  соң,  Абайға  тіл  тигіздің  деп,  намысқа  басқан 
Тобықтының Қуанышбай деген ақыны Әріпті мейлінше шенеп, барынша даттап шығарған 
ұзақ өлеңнен үзіндіні Қ. Мұқаметханов өзінің “Абайдың ақын шәкірттері” (Алматы, 1995) 
кітабының  41-бетінде  келтіреді.  Әріп  те  оған  есесін  жібермей,  өлеңіне  өлеңмен  жауып 
жазып,  онда  ондай-ондай  тиген  тілге  Абайдай  тұлғаның  ешбір  мұқалмайтыны  жайында 
былай деген екен:  
                                       
Абайды ұнасады мақтағанға, 
                                       
Болат қой екі дүзді сақтағанға. 
                                       
Алтынға дым тигенмен қараймайды, 
                                       
Жұдырық хан артынан боқтағанға… 

 
33 
      
Қысқасы,  Абай  өлеңінің  арты  ел  ішін  едеуір  елеңдеткен  оқиғаларға 
ұласқанын  көреміз.  Себебі,  «Арсыз,  малсыз,  ақылсыз,  шаруасыз,  Елірмелі 
маскүнем байқалған ғой” деген тәрізді қатқыл сөздерге барудың шын мәнісін 
Абай ортасынан шеттеу жүрген Әріп те, басқалар да түсіне алмаған.    
       
Шәкәрім ғана жақсы түсінген, білген. Өз кінәсін мойындаған «Жастарға» 
деген  арнау  өлеңінде  ақынның    «Айтқанда  естігендер  ұғып  келіп”  дегеніне 
бақсақ, «Мен жазбаймын...» өлеңін  Абайдың «Сегіз аяқты» аяқасты қылған 
інісіне бағыттағанын жақын айналасы да білгендүр.  
       
Келтірілген  қисындар  бізді  албырт  Шәкәрімнің  орайсыз  еліктеушілігі, 
яғни “Жастық  мен кәрілік” өлеңін  мазмұны мен мақсатына Абай «ерекше 
зер  салған»  (Әуезов)  “Сегіз  аяқтың”  ұйқасына,  құрылымына  айнытпай 
салғандығы  аға  ақынның  ашу-ызасын  тудырған,  еліктеудің  жөні  осы  екен 
деп,  соны  үлгіні  мүлде  басқаға,  көңілді  қапаш-құпаш  сермеген  жеңіл-желпі 
тақырыпқа  бұрып  пайдалануды  Абай  кешіре  алмаған  деген  пайымға 
жақындата түсуге тиіс. 
          
х       х        х 
        
Абайды  “ызалы  жүрекпен”  қолға  қалам  алуға  мәжбүрлеген  айтылған  
оқиға  деп  үзілді-кесілді  тұжыру  үшін  енді  Шәкәрімнің  «Жастарға»  атты 
туындысына арнайы тоқталмай болмайды. Басты дәлел - осы туынды. 
        
Өкінішке қарай, «Жастарға» өлеңі де   1988 жылғы жинақта 1879 жылғы 
деп  бақандай  он  жылға  қате  көрсетілген.  Гәп  сонда,  оның  жазылу  уақыты 
мен Абайдың ақындық мектебі қалыптасуы тұспа-тұс келеді. Яғни өлеңдегі 
«Жалынайық,  Абайға,  жүр  баралық!»  деген  тезисте  Шәкәрімнің  ой-
санасында өткен сілкініс қана емес, Абай мектебінің тарихы да тұнған. Неге 
десеңіз,  Турағұл  өзінің  естелігінде:  «Сол  жылғы  бастығымыз  Шәкәрім 
болып,  ақиқат  олай  емес,  былай  деп  таласып  жатушы  едік»  дегенінде  1889 
жылды  айтқан  болатын.  Яғни  осы  жылдан  ғана  Абай  мектебі  қалыптасып, 
Шәкәрім оның ұйтқысы болғаны, ортақ шығармашылық  бағыттың аға ақын 
мен  іні  ақын  арасында  рух  туыстығын  жылдан  жылға  бекіте  түскені  күмән 
тудырмайтын ақиқат. 
        
Алайда  осы  тұжырым  да,  мақала  арқауы  -  әйгілі  шығармалардың  бірі 
біріне байланысты шығу тарихы да ғылыми айналымға біржола түсті, болды, 
бітті деуге әлі ертерек. Сондықтан төменде «Мен жазбаймын...» (Абай) және 
«Жастарға»  (Шәкәрім)  өлеңдерінің  өзара  іліктестігіне  назар  аударып,  рет-
ретімен баяндамақпыз. 
        
Шәкәрімнің  екі  өлеңі:  “Жастық  пен  кәрілік  туралы”  және  «Жастарға» 
1988 жылы “Жазушы” баспасынан шыққан Шәкәрім жинағында 1879 жылғы, 
ал  осы  жылы  “Жалын”  баспасынан  жарық  көрген  кітапта  алдыңғысы  1883 
жылғы  деп  көрсетілген.  Қайталап  айтайық,  бұл  даталар  қате.  Екеуінің 
жазылу уақыты  бір - 1889 жыл! 
        
Себебі, 1931 жылы Саятқорадан Сәбеңе (С.Мұқанов) жолдаған хатында 
“Бозбала мен кәрілікті” 32 жасымда жаздым” деп Шәкәрімнің өзі тайға таңба 
басқандай  қылып  көрсеткен.  Демек,  ақынның  аталған  өлеңінің  жазылу 
уақыты мен Абайдың “Мен жазбаймын …” өлеңінің жазылу уақыты сәйкес. 

 
34 
Екеуі де 1889 жылғы. Ал «Жастарға» өлеңі ше? Бұл да осы жылы, алдыңғы 
өлеңдердің ізін суытпай жазылған дейміз. 
        
Бұған  айғақ  Шәкәрімнің  «Жастарға»  өлеңі  мен  Абайдың  «Мен 
жазбаймын...» өлеңі «біз біргеміз» деп әйгілеп тұрғандығы екенін үстіңгі бір 
тұста айтқанбыз.  
        
Мәселен,  өлеңнің  басында  “Алмасақ  үміт  үзер  тағы  жастан”,  “Үзіп-
жұлып ұятсыз атанбай-ақ” дейді. Сондай-ақ, Абай: “Сізге жалынамын” десе, 
Шәкәрім:  “Жалыналық  Абайға,  жүр  баралық!”  дейді.   Абай:  “Бес-алты 
мисыз бәңгі күлсе мәз боп” десе, Шәкәрім: “Елге еріп есер, бәңгі атанғанша” 
дейді (Екі өлеңдегі жалыну, бәңгі сияқты ортақ сөздер, әрине, кездейсоқтық 
емес).  
       
Жырдың орталау тұсында: 
                                
Бізге де біразырақ айтқаны бар, 
                                
Құр қылжақтай берме деп босқа күліп, - 
дейді Шәкәрім.     
        
Бұл сөзімен Абайдың мынадай қорытынды шумағына меңзеген: 
                                     
Өлеңі бар, өнерлі інім, сізге 
                                
Жалынамын, мұндай сөз айтпа бізге. 
                                
Өзге түгіл өзіңе пайдасы жоқ 
                                
Есіл өнер қор болып кетер түзге. 
                                
Сәнқой, даңқой, ойнасшы, керім-кербез 
                                
Қанша қызық болады өзіңізге?  
       
Дәл  осы  сөздердің  Әріп  пен  Көкбайға  қатысы  шамалы,  ал  Шәкәрімге 
арналғаны анық деуге керек.  
       
Басқа жұртты қайдам,  мұқым Тобықты Абайдан соң “тіл-жақты”, “өлеңі 
бар”  деп  басына  көтерген  кім?  Ол  отыз  жасына  дейін-ақ  “Қазақтың  түп 
атасы”, “Нартайлақ-Айсұлу”, “Ескі ақындық” т.б.сүбелі туындылардың иесі   
Шәкәрім. Қысқасы, “өлеңі бар, өнерлі інім” деп Абайдың атақ-даңқы өзімен 
қатарлас шыққан ақынға сілтегені кәміл.  
       
Әйтсе де күмән-күдік сейіле түсуі үшін келесі өлең жолдарына да назар 
аударалық.  Ондағы  “сәнқой,  керім-кербез”  тағы  Шәкәрім.  Ол  жасынан 
киімдерін  өзгеше  қып  пішіп,  өзі  тіккен  өнер  иесі  болған.  Осы  өнері,  осы 
қалпы да оны сахара тұрғындары арасында көп әйгілеген-тұғын. Мысалға өз 
естелігінде  Ахат:  “Шәкәрім  киімді  не  қазаққа,  не  басқа  елдер  үлгісіне 
ұқсатпай,  пішіп  киетін  болған”,  -  деп  жазады,  тағы  бір  тұсында  “Әкем 
жасында киімді өте сәнді киеді екен”, - дейді. Ал, «Абай жолы» эпопеясының 
1889  жылғы  оқиғалар  арқау  болған  «Биікте»  тарауында  Мұхаң  30  жастағы 
жігіт  Шәкәрімді  былайша  суреттейді:  «Дағдылы  қонақтың  бірі  –  қазірде 
қалың  қара  сақалды  болған  Шұбар.  ...Шұбар  –  сәнді  киінетін,  сыланған 
кербез.  Жаңадан  сатып  алған  алтын  сағатының  бауы  қара  желетінің 
омырауында жарқырай салбырайды».  
        
Сонымен,  Абайдың  «Мен  жазбаймын  өлеңді  ермек  үшін»  деген 
туындысында  астарлы  мағыналар  бар.  Оның  Шәкәрімнің  «Жастарға»  атты 
толғауымен сабақтас екені анық. Егерде аталмыш толғауды ақын болыстық 
қызметке  кіріскен  –  21  жасында  жазған  деп  білсек,  Абайдың  он  жыл  кейін 
жазылған  өлеңімен  іліктестігін  қалай  түсіндірмекпіз?  Жоқ,  алдымен  «Сегіз 

 
35 
аяқ»  өлеңі  шыққаны,  ал  Шәкәрімнің  «Жастық  пен  кәрілік»  өлеңі  одан  сәл 
кейініректе, соның ізімен іле-шала жазылғандығы күмәнсіз! 
        
Екі өлең арасындағы сабақтастық осының куәсі. 
 
 
Диалогтың соңы немесе ұстаздың сыни сабағы 
       
Өз  бетінше  қарманудың  «дәмін»  мейлінше  татқан  Шәкәрім  Абайдың 
«Мен  жазбаймын...»  атты  өлеңінен  қандай  сабақ  алды?  Мұның  жауабы   
Шәкәрімнің «Жастарға»  толғауында толықтай бар.  
      
Қалың оқырманға 50 мың данамен таралған кітапта кеткен қатені түзеу - 
«дұрысы  1889  жыл»  деп  қайтадан  орнықтыру  жеңіл-желпі  шаруа  емес. 
Сондықтан «Жастарға» толғауының Абайдың “Мен жазбаймын…” өлеңінен 
соң, оған жауап ретінде жазылғанына күмән-күдік қалмауы үшін қорытынды 
бөлігіне  (туындыға  түгел  тоқталу  ұзақ  әңгіме)  тағы  бір  зер  салайық.  Онда 
жазықты өзі, ал Әріп пен Көкбайдың қосақталуы қамқор ағаның бүркемелеу 
тәсілі  екенін  жақсы  ұққан  ақын  Абайдан  алған  сабағын  атап  айтып,  былай 
дейді: 
                                 
Тым туралап айтыпты сұғындырып, 
                                  
Білгенге үйретіпті ұғындырып.                 
                              
...Шиқанымды езгендей шықты жаным, 
                                 
Айтқанда естігендер ұғып келіп. 
                                  
Шүу дегенде бұл сөзі жанға батты, 
                                  
Бұрын ондай көргем жоқ жаманатты.      
        
Әсілі, Шәкәрім айнала ағайыннан тек қана мадақ пен мақтау естіп бұла 
өскен  кісі.  “Бұрын  ондай  көргем  жоқ  жаманатты”  деуі  содан.  Бұл  арада  
“бұрын” деген сөзі Абайдың “Мен жазбаймын…” өлеңіне дейін дегені.    
        
Қамқор  аға    жанға  батыра  айтқан  соң,  бейқамдықтан  арылып,  зор 
сабаққа түскені жайлы: 
                                      
Байладым белді бекем буайын деп, 
                                     
Жүректі адалдықпен жуайын деп. 
                                    
Талпынған мақсат іздеп махрұм қалмас, 
                                     
Адамдық ғылым жолын қуайын деп, - 
дейді ақын өлеңнің ақтық шумағында. Міне өзіне өзі берген серті осы. 
 
       
Шыны  керек,  “Мен  жазбаймын…”  өлеңі  Абайдың  Шәкәрімді  алғаш 
сынауы я бағыттауы емес. “Таң қаламын алдыңғы айтқанды ұқпай, және айта 
бер  дейді”  деп  өзі  айтқандай,  Шәкәрім  сынды  жас  буынды  бұған  дейін  де 
талай- талай қақпайлап, тәлім-тәрбие бергені сөзсіз. Бірақ Абайдың осы өлеңі 
Шәкәрімге  өзгеше  әсер  еткен.  Жаңағы  «шиқанды  езгендей  шықты  жаным» 
деген өлең жолын ақындық теңеу ғана десек, қатты жаңылысамыз.  
       
Бұл  оқиғаға  қатысты  Шәкәрімнің  өзі  қарттық  шағында  баласы  Ахатқа 
үзік-үзік  сыр  ашқан.    “Отыз  жас  шамасында  бір  айдай  тілім  байланды”,  - 
деген.  Міне  осы  рухани  күйзеліс  хәлінде:  “Жеті  жастан  бастап  жазған 
өлеңдерін  өртеп  жібергенін”  айтқан.    Шамасы,  бұлар  Абай  қойған  талапқа 
(елдің  жоғын  жоқтау,  мұңын  мұңдау,  надандық,  зұлымдықпен  алысу  һәм 
дүние,  жан  сырларына  бойлау)  сай  емес  өлеңдері  болған.  Бұл  уақиғаны 
естігенде: “Абай ұрысты”, - депті Шәкәрім.   

 
36 
        
Осымен,
 
жоғарыда талданған шығармалар мыналар: «Сегіз аяқ» - Абай, 
оған  Шәкәрімнің  «қыңыр»  жауабы:  «Жастық  пен  кәрілік»;  інісінің  орайсыз 
қылығына  Абайдың    қатқыл  жауабы: «Мен  жазбаймын  өлеңді  ермек  үшін» 
және  бұл  диалогтың,  керек  десеңіз,  ішкі  тартыстың  соңғы  нүктесі  – 
Шәкәрімнің өз кінәсін мойындаған «Жастарға» толғауы. 
        
Талдау-екшеудің нәтижесінде көреміз: Шәкәрім ұстазы Абайдың соңына 
жасы отыздан асқанда ғана анық ерген. Ақтық шешімі жайында «Жастарға» 
толғауында Шәкәрім «білімдіге білімсіз бағынбай ма?» дейді. 
        
Мынаған  қараңыз,  осы  жырында  қазақ  баласы  арасында  тұңғыш  рет 
Абайға қатысты «данышпан» теңеуін қолданған болатын.   
 
х      х      х 
     
Шәкәрімтанушы  М.  Мағауин  біз  тоқталған  Абайдың  Шәкәрімді  сынға 
ұшыратқаны жайында былай дейді: “Зор талантқа өзгеше талап қойған ақын 
аға  інісінің  тым  жеңілдеп  кетпеуін  ойлаған  еді.  Әрине,  кезінде  ауыр  тигені 
анық.  Қазір  де  ауыр  естіледі”  (Шәкәрім.  Өлеңдер  мен  поэмалар.  –  Алматы: 
Жалын баспасы. – 1988. – 11 б.).  
       
Жігіт Шәкәрім тіл-жақты, өнерлі деген айнала қолпаштауды ғана көріп, 
мадақ  сөзді  ғана  естіп  өскен  адам.  Сондықтан  жаманатты  есту,  әсіресе 
Абайдан  есту  тым  ауыр  тиген.  Бірақ,  қаншалықты  ауыр  тисе  де,  білімге 
құштарлығы  мен  асқан  ақылы  арқасында  өзімшіл  мінезін  жүгендей  білген 
жас  ақын  Абайға  бағынады.  Ішкі  жауды,  өзімшіл  мінезді  жеңу?…  Қандай 
қиын!  Сопылардың  білуінше,  жеңістің  ең  зоры  сол.  Ол  үшін  жүрек  қайрат 
болуы  шарт.  Ақында  ашылу  сәтін  күткен  зор  ішкі  потенциал  болған.  1890 
жылғы “Жастарға” атты  тамаша толғау осыған куә.  Онда шыншыл ақын:  
                          
… Қайырусыз, қағусыз өскен басым, 
                               
Бұлқындым шу асаудай мойны қатты, - 
дей келе, өз шешіміне: 
                                
Білімдіге білімсіз бағынбай ма? 
                                
Іздесе, пендеге жол табылмай ма? – 
деп түсінік береді.  
      
Бейнелі сөзге қаламды бұрсақ: Суықтан қыстығып тұрған ағаштың бүрі, 
гүлдің шешегі көктемгі жауын мен жылы леп жеткенде бірден-ақ ашылмай 
ма, 32 жастағы ақынның жан әлеміне әзіз Абайдың сөздері, міне, солай әсер 
еткен.  Қапаста  қалғыған  көңілді  босатып,  өрге,  биік  мұратқа,  оның  қия-
құзына шарықтау мүмкіндігін әкелгендей болған…   
      
32  жасқа  дейінгі  ақын  шығармашылығының  жалпы  сипаты  қандай?  Бұл 
хақында  М.  Мағауин:  “Қаншама  әсерлі  болғанымен,  бұл  өлеңдерде  жалаң 
сезім  қуанышы,  жастық  көңіл  буы  басым  еді”,  -  деп  әділ  бағасын  береді 
(сонда, 14 б.). 
       
Әсілі,  отыз  жасқа  дейін  жүген-құрық  тимеген  асаудай  өршіл  мінездің 
иесі болғанын Шәкәрім өзі де жасырған адам емес. Мәселен, “Мұтылғанның 
өмірі” атты өзі туралы жырында: 
                                     
Ондағы өлең-жырларым, 
                                    
Ұнадым жастар тыңдарын. 

 
37 
                                     
Ескермей елдің мұңдарын, 
                                     
Қаси алмадым қотырын, - 
дейді. 
 
        
Осы  сөздерді  1890  жылға  дейінгі  балғын  жігіттік  шағындағы 
творчествосына тән ортақ сипатты ақынның өзі ашып беріп, өзіне өзі төреші 
болуы десе де болады.   

жүктеу/скачать 1,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: