1 дәріс: Психология пәні, салалары және даму тарихы

 
қозғалыстар  жасаудың  негізіне  алынады.  Барлық  тұрмыстық,  спорттық  және 
еңбек дағдылары қимылдық ес арқасында қалыптасады. Мысалы, коньки тебу, 
жазу,  оқу,  машинкада  қағаз  басу,  машина  жүргізу,  турникке  ойнау  т.б.) 
қалыптастырудың негізі болып табылады. 
2)  Эмоциялық  ес  немесе  сезім  есі  адамның  басынан  кешкен  сезімдерін 
есте  ұстайды.  Естін  бұл  түрі  туралы  К.  С.  Станиславский:  «Сіз  бастан  ӛткен 
жайтты еске алғанда қызарып, бозаруға қабілетті болсаңыз, баяғыда ӛтіп кеткен 
бақытсыздық  жайлы  ойлауға  қорықсаңыз  сізде  «сезіну  есі    немесе  эмоциялық 
ес болғаны» деп жазды. 
3)  Сӛздік-  логикалық    немесе  мағыналық  ес  –  бұл  сӛз  формасында 
айтылған  айтылған  ойды  есте  сақтап  және  ұстап,  кейін  қайта  жаңғырту.  Естің 
осы  түрі    кӛбінесе  философтар  мен  математиктерде  жиі  кездеседі.  Сӛздік-
логикалық  естің  оқу  процесінде  маңызы  аса  зор.  Ӛткен  тақырыптарды  есте 
қалдыру, оны қайта жаңғырту есі онша  дамымаған   адамға  қиынға соғады. 
4)  Бейнелендіру  немесе  елестету  есі  адамдардың  түрлерін,  табиғат 
суреттерін,  жиһаздарды,  музыкалық  әуендерді,  иіс,  дәмдерді  есте  сақтауға, 
қайта жанғыртуға кӛмектеседі. Бейнелендіру есі барлық адамдарда бар, бірақ ол 
әсіресе суретшілерде (олар мысалы портрет немесе пейзаждарды еске сүйеніп-
ақ сала алды), жазушы, актер, композитор, архитекторларда жақсы дамыған. 
Іс жүзінде естің әр түрі ӛзара байланысты болып келіп, кез-келген әрекет 
проңесінде белгілі бір материал екі және одан да кӛп ес түрінің кӛмегімен есте 
сақталады. 
Қысқа  мерзімдік  және  ұзақ  мерзімдік  ес.  Соңғы  кездегі  ғылыми 
зерттеулер адамда естің басқа түрлері де болатындығын кӛрсетіп отыр. Қажетті 
материаалдар  мен  нәрселерді  есте  сақтау  үшін  адам  тиісті  әдіс-тәсілдерді 
қолданып,  оны  қалайда  жадында  қалдыруды  мақсат  етеді.  Мәселен,  адамның 
материалды  қанша  мерзімге  сактай  алатындығына  байланысты  ес  қысқа  және 
ұзақ мерзімдік болып екіге болінеді. Қысқа мерзімдік естің әрекеттің нақтылы 
міндеттерін орындауға байланысты кӛрінетін түрін оперативтік ес деп атайды. 
Оперативтік  есте  хабарды  бірнеше  секундтан  бірнеше  күнге  дейінгі  аралықта 
сақтауға  бағытталған  есті  айтады.  Бұл  естің  мәліметтерді  сақтау  мерзімі 
адамның  алдына  қойған  мақсатымен  айқындалады.    Естің  бұл  түрі    қысқа 
мерзімдік еспен ұзақ мерзімдік естің аралығындағы  уақытты алады.  Мәселен, 
оқушы  тексті  кӛшіріп  жазғанда,  мұны  түрліше  жолдармен  (жеке  әріптер, 
буындар,  сӛздер,  сӛз  тіркестерін  кӛшіру)  орындайтын  болса,  бұл  оның 
оперативтік есі болып табылады.  
Қысқа  мерзімдік  ес  адамда  материалды  аз  уақыттан  соң  еске  түсіруді 
мақсат тұтып, одан кейін сақтаудың қажеті жоқ деген жағдайда кӛрініс береді. 
Мысалы,  кей  оқушы  материалды  сабақта  немесе  емтиханда  қайта  жаңғырту 
мақсатында  ғана  оқиды  да  жауап  беріп  болған  соң  бірден    ұмытады.  Ұзақ, 
мерзімдік  ес  жаңа  материал  ұзақ  уақыт,  тіпті  мәңгі  есте  сақталғанда  кӛрініс 
береді. 
Есті  қысқа  мерзімдік  және  ұзақ  мерзімдік  деп  бӛлудің  дұрыстығы 
күнделікті ӛмірден де байқалады. Бір-ақ рет сӛйлесуге қажетті телефон нӛмірін 
біз бірнеше минут қана есте сақтаймыз да ұмытып қаламыз. Қысқа мерзімдік ес 

 
ұзақ  мерзімдікке  ауысуы  мүмкің.  Мысалы,  біз  ылғи  пайдалана  берген 
телефонның нӛмірі есте берік сақталып  қалады. 
Ал  ұзақ  мерзімдік  ес  бұл  хабарды  шексіз  уақыт  сақтауға  қабілетті  естің 
түрі.  Ұзақ  мерзімдік  ес  қорына  түскен  хабарды  адам  кӛп  рет  қайта  жаңғырта 
алады. Ұзақ мерзімді есті қолдану кезінде кӛп жағдайда ойлау мен  еріктің күші 
қажет болады.  
       Генетикалық  есте  хабар  генотипте  сақталып,  тұқым  қуалау  арқылы 
беріліп,  қайта  жаңғыртылады.  Бұл  ес  түрінде  мутациялармен,  солармен 
байланысты гендік құрылымдардағы ӛзгерістер хабарды есте сақтаудың негізгі 
биологиялық механизмі болып табылады. Біз оқыту мен тәрбиелеу арқылы әсер 
ете алмайтын адам есінің жалғыз түрі – бұл генетикалық ес.  
       Кӛру есі кӛрген бейнелерді сақтау мен қайта жаңғыртумен байланысты. 
Бұл  естің  түрі  қандай  болмасын  маманданған  адамдар  үшін  және  инженерлер 
мен  суретшілер  үшін  ерекше  қажет  болып  табылады.  Бұл  естің  түрі  қиялға 
қабілеттілікпен байланысты. Бұл жерде есте сақтау мен қайта жаңғырту осыған 
байланысты;  адам  нені  кӛру  арқылы  елестете  алса,  әдетте  соны  жақсы  есте 
сақтап қайта жаңғыртады. 
     Есту  есі  –  алуан  түрлі  дыбыстарды,  мысалы:  музыкалық,  сӛздік  жақсы 
есте  сақтау  және  тура  қайта  жаңғырту.  Ол  филологтар,  шет  тілімен 
айналысатындар, акустиктер мен музыканттар үшін ӛте маңызды.  

жүктеу/скачать 1,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: