Филология факультеті Теориялық және қолданбалы тіл білімі кафедрасы

Ал  татар  тілін  зерттеуші  В.Н.Хангилдин  татар  тіліндегі  лепті  сөйлемдерді  үшке  жіктейді:  хабарлы-лепті 

сөйлем  (хикәя-өндәү  жөмлә),  сұраулы-лепті  сөйлем  (сорау-өндәү  жөмлә),  бұйрықты-лепті  сөйлем  (боерык-өндәү 

жөмлә).  Олардың әрқайсысына мынадай мысал келтіреді:  

1) 

2) 

3) 

Көріп отырғанымыздай, татар тілінің грамматикасында лепті сөйлемдерді ғалымдардың бірі жеке түр сапасында 

Башқұрт  тілі  грамматикасында  лепті  сөйлемдердің  айтушының  айтылымға  қатысты  эмоциясын  білдіруге 

мадақтау,  қорқу,  таңырқау  т.с.с.  сезімдерді  атап  көрсететіні  айтылған.  Лепті  сөйлемдердің  жасалу  жолдарын 

Ғ.Ғ.Сәйетбатталов  былай  топтастырған:  лепті  сөйлемге  тән  интонация,  бұйрық  райлы  етістіктер,  эмоциональды-

экспрессивті сөздер, сұрау есімдіктері, демеуліктер, одағайлар.  

Башқұрт тіліндегі лепті сөйлемдерді төмендегідей құрылымдық-семантикалық типке бөледі:  

Баяндауышы  бұйрық  райлы  етістіктен  жасалатын  лепті  сөйлемдер:  Йәшәһен  тыныслык!    Да  здравствует 

2. 

Мұндай сөйлемдер құрылымы жағынан бір негізді болып келеді.  

3.  Лепті сөйлем басында одағай жұмсалатын сөйлем: Их, Асылыкүл өстөндә балык каптырып ултырыузары! (Ф. 

Исәнғолов).  Ах, эта рыбалка на Асылыкуле! 

4.  Күпме  (қанша, қаншама) сұрау есімдігімен келген лепті сөйлемдер:  Без был данлы йылда күпме яңы дустар 

таптық!  Күпме  халыктар  менән  иске  дуслығыбыззы  ныгыттык!  (Ә.Вәли).  Сколько  новых  друзей  нашли  мы  в  этом 

новом году! Со сколькими народами укрепили старую дружбу! 

5.  Лепті  сөйлем  баяндауышының  құрамында  бит,  һуң  инде  демеуліктері  жұмсалады:  АҚШ  конгрессмендары 

(Ғ.Сәләм). Славная бекеша у Ивана Ивановича! 

6.  Лепті  сөйлем  баяндауышы  бар  модаль  сөзінен  жасалады.  Мысалы:  Минең  халқым  кеүек  кемдең  тағы  иң  зур 

һәйкәл өсөн хакы бар! (Ғ.Сәләм). Кто ещё, как мой народ, заслужил самый большой памятник!   

7.  Лепті  сөйлем  баяндауышы  сапасында  тұйық  етістік  (инфинитив)  пен  була  модальдық  мағынаға  ие  сөздің 

тіркесуі жұмсалады. Мысалы: Һеззең кеүек Урал бөркөттәре менән фашистарзың ояһын туззырырга, Гитлерзың азау 

тешен  һындырырга  була!  («Башк.  пионеры»).  С  такими  уральскими  беркутами,  как  вы,  можно  разворотить  гнездо 

фашизма, сломать коренные зубы Гитлера! Бұл жерде була сөзі мөмкин модаль сөзінің синонимі болып табылады.  

Сонымен  қатар  башқұрт  тілінде  лепті  сөйлемнің  риторикалық  лепті  сөйлем  (риторик  өндәү  һөйләмдәр)  деген 

кешеләрзең төрлө тойғолары менән эске кисерештәрен белдерә һәм художестволы образлау өсөн хезмәт итә. Телмәрзе 

художестволы итеү өсөн кулланылған бындай өндәү һөйләмдәр грамматикала риторик өндәү һөйләмдәр тип йөрөтөлә». 

Көріп отырғанымыздай, көркем образ жасауға қызмет ететін лепті сөйлем түрі риторикалық лепті сөйлем деп аталады. 

Сонымен  қатар  аталған  ғалым  лепті  сөйлемнің  бір  түрін  сұраулы-лепті  (һорау-өндәү)  немесе  лепті-сұраулы  (өндәү-