Ш 72 Түркі тілдерінің вокализм жүйесі. Оқу құралы/ Шнайдер В. А. – Нұр-Сұлтан қ.: «Тұран-Астана» унив. Баспаханасы. 2019. 126 б

107
 
1.  Барлық  дауыстылардың  екпінді  буындағы  дауыстыға  бағынуы. 
Мысалы, орыстың жалеть (аяу) = ğälä, лекарь (дәрігер, емші)= 
likĭr, тарелка (тәрелке) = tärĭnkä. 
2.  Лабиалды  немесе  палатальды  айқындау  түбір  дауыстылардың 
және басқа дауыстылардың ерекшелігімен  іске  асады.  Мысалы, 
орыстың  уьезд  (ояз)  = 
ӫ
jaz,  губерния  (губерния)  =  g
ӫ
bärпä, 
горница = gürпäčä. 
3.  Барлық  дауыстылар  өзгеріске  ұшырайды.  Мысалы,  орыстың 
колесо (дөңгелек) = qаłusа, помело (ұйтқыды) = ритаlа, очередь 
(кезек)  =  čіrаt.  Бұл  жерде  орыс  тілі  дауыстылары  да  татар  тілі 
дауыстылары  тәрізді  екпінді  дыбысқа  бағынатыны  тәрізді 
бағынады: 
а)  орыстың  о  дыбысы  u  дыбысына  өтеді.  Мысалы,  bur  (ұры)  = 
орыстың  вор  сөзі,  muq  (қына)  =  орыстың  мох  сөзі,  рир  (поп)  = 
орыстың поп сөзі.  
б)  орыстың  у  дыбысы  ө  және  ӫ  дыбыстарына  өтеді.  Мысалы, 
bөrап = орыстың бурав сөзі, 
ӫ
jazі = орыстың уьезд сөзі.  
в)  орыстың  о  дыбысы  ü  дыбысына  өтеді.  Мысалы,  gürпäčä 
орыстың горница сөзі.  
г) орыстың е дыбысы і дыбысына өтеді. Мысалы, likĭr = лекаръ, 
pičät  =  печать.  5.  орыстың  u  дыбысы  ị  дыбысына  өтеді.  Мысалы, 
Міtrị = Дмитрий, bịіrzа орыстың биржа сөзі. 
Көптеген  орыс  тілінен  енген  сөздер  дауысты  дыбыс  үндестігі 
заңына  қайшы  келеді  және  де  бұл  табиғи  емес  тұлғалар  барлық 
жерде тараған. Мысалы, zavut = орыстың завод сөзі, zaqип (заң) = 
закон, putnusз = орыстың поднос сөзі. 
Төртінші  диалектілер  тобына  жасанды  жазба  тілі  күшейіп,  тіл 
коррекциясын  реттеуші  қызметін  атқарушы  болып  табылатын 
диалектілер жатады. Бұл барлық оңтүстік диалектілерге тән. Бұнда 
дауыстылар  үндесуінің  кірме  сөздерге  әсерінің  заңды  негіздемесі 
бар деп айтуға келмейді. Бірақ бұған қарамастан ондай әсер етудің 
белгілерін  ажыратуға  болады.  Мысалы,  әзірбайжан  тілінде:  пуšап 
(бұйрық,  taifa  (тайпа),  baha  (баға),  vsraf  (ысырап),  ehtyjač 
(қажеттілік),  хävar  (хабар).  Сол  сияқты  егер  Максимов 
тұжырымдары  дұрыс  болса  Анатолий  диалектісінде  де  дәл  солай 
(Максимов. Опыт исследования тюркских диалектов Худавендияра 
и Карамания): уhtybar, šaftal, qadyта,  уftyra. 
Қырым  диалектісінде  мен  Қарайым  жазуында  түркі  сөздерінің 
айтылуын  зерттегендіктен,  кірме  сөздерде  дауыстылар  тәртібі 

108
 
заңдылығына мән берілмейтіндігін байқадым. Мысалы, qavir, lisan, 
ašik, zäjafat. Тіпті бұл жерде татарлық емес айтылу мәнері қажетті 
сияқты  болып  көрінеді.  Олай  дейтін  себебіміз  fuqara,  fulan,  yhtijar 
сөздері  Қарайым  тілінде  fuqarä,  fälan,  ähtijar  түрінде  айтылады» 
/11,48/].  Яғни  қарайымдар  тілінде  кейбір  кірме  сөз  тұлғалары 
үндестік  заңына  сай  келгенмен,  бұрмаланып  аралас  буынды 
қалыпта айтылатын болса керек. 
«Кірме  сөздерге  жалғанатын  қосымшадағы  дауысты  дыбыс 
тәртібіне  келсек,  олар  соңғы  буын  ерекшелігіне  қарай  жалғанады: 
qarib-іń,  lisап-у,  ašik-lär,  zäjafät-tä,  fuqarä-lär,  ähtijar-уń»  /11,49/. 
Бұл  жерде  түбір  сөздің  соңғы  дауысты  дыбысы  жуан  болса,  онда 
қосымшада да жуан, жіңішке болса, қосымшада да жіңішке болып 
келетіндігін, яғни буын үндестігі заңының басым түсетіндігі әңгіме 
болып отыр. 
Бодуен  де  Куртенэ  өзінің  зерттеулерінде  (Опыт  фонетики 
Рязаньских  говоров.  Петербург.  1875  г.)  оңтүстік  славян 
тайпаларын  зерттеу  барысында  рязандықтар  диалектісіне  тап 
болып,  аталмыш  диалектіде  дауыстылар  үндесуінің  белгілі  бір 
заңдылығының  түрін  байқайды.  Оның  бұдан  жасаған  болжамы 
бойынша рязандықтар славянға айналған тұрандықтар болса керек. 
Яғни олар бұрынғы өз тілдерінен өздеріне кажет деген дауыстылар 
үндестігін  диалекті  ерекшелігі  ретінде  сақтап  қалған.  Рязань 
диалектісі  үнді-европа  тілдері  ішінде  дауыстылар  үндестігіне 
сәйкес  құбылысты  сақтап  қалған  жалғыз  диалекті  болғандықтан, 
мен  Куртенэнің  бақылауларын  қысқаша  қорытуды  жөн  көрген 
В.В. Радлов  словян  сөздерінің  түркі  тілдеріне  бейімделуін 
рязандықтардың үндестік заңымен байланыстыруға болатындығын 
айтады. 
«Рязань  диалектісінде  10  дауысты  дыбыс  бар.  1)  6  нақты 
дауысты.  олардың  ішінде  бесеуі  таза  дауысты  дыбыс:  а,  о,  е,  u,  і, 
және  мұрынжолды  ẽ:  2)  төрт  көмескі  (глухой)  дауысты  дыбыс, 
бұлар  барлығы  да  таза  дыбысталатын  ö,  ü,  œ,  у.  Бұл  дауысты 
дыбыстар іштей төмендегідей болып бөлінеді: 
1.  бес қысаң дауысты дыбыс: і, у, ü, u, е. 
2.  бес ашық дауысты дыбыс: о, ö, œ, ẽ, а. 
Бір  сөз  көлемінде  әр  түрлі  дыбыстар  келгенде  олар  өзара 
жақындық белгілері негізінде төмендегідей үндесіп келеді: 
1. Егер нақты дауысты дыбыс екпінді буында тұрса, онда барлық 
екпінсіз  буындарда  да  нақты  дауысты  дыбыстар  тұрады.  Ал  егер 

109
 
екпінді  буында  көмескі  дыбыстар  тұрса,  онда  барлық  екпінсіз 
буындарда  да  көмескі  дауысты  дыбыстар  тұрады.  Мысалы:  kоzá 
(ешкі),  диалектіде  dvi
 
közоė,  dobrá  (жақсылық)  döbrö,  stolá 
(орындық)  táпа  stölоė,  поhâ  (аяқ),  tóи  пöhо  stölоė,  (аяқта),  роhоrô 
(таумен)  hörоė  (жоғары),  kuliпа  (дізе,  тізе)  kölоėnö  (тізелер), 
huliпа  (томарлар) рölоėпо, žапа (әйел), dvі žœпоė (екі әйел). 
2. Егер екпінді буында ашық дауысты дыбыс тұрса, онда басқа 
екпінсіз  буындарда  да  ашық  дауысты  дыбыстар  тұрады.  Ал  егер 
екпінді  буында  қысаң  дауысты  дыбыстар  тұрса,  онда  қалған 
буындарда да қысаң дауыстылар тұрады. Мысалы, kоzá (ешкі), kuzǐ 
(ешкілер), тоglá (қолымнан келеді), тugli (қолдарынан келеді), оhа 
(әке),  иhі  (әкеге),  wodê  (су),  wudǐ  (сулар),  ротаtlá  =  ритіtаt,  паslа 
(таптым), nisi (әкел), раját (өткізу), piji (өткіз). 
Бұл  жерде  біз  дауыстылардың  екі  түрлі  алмасуын  аңғарып 
отырмыз: 
1)  Нақты  ашық  о  дыбысынан,  көмескі,  ашық  ö  дыбысына,  одан 
кейін айқын жеңіл u дыбысына өту [о  - ö – u = kоzа — közоė –
kиzі]. 
2).  Айқын,  ашық,  созылыңқы  а-дан  көмескі  естілетін  ашық, 
созылыңқы  œ  және  қысаң  і  дыбысына  өту.  [а  -  œ  -  і,  =  žапá  -
žœпоė - žіпі ]. 
 
                                             а 
 
                     о                      е 
 
               u           ö          œ         і 
 
 
Бірінші жағдайда лабиалды дауысты дыбыстар өзгереді [u  - о - 

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: