111
2. Қазақтың жазба әдеби тілінің кирилица графикасына көшуі.
Жалпы жазба әдебиеттің де, әсіресе, ол орыс жазуына негізделген
болса тілдің сөздік құрамы мен қорына ғана емес, дыбыстық
жүйесіне де әсер ететіні белгілі. Морфологиялық принципке
сүйенген қазақ тілі (1940 жылдан бері) сөз түбіріндегі қажетті
фонетикалық түрленуді жасау мүмкіндігінен ғана айрылып қоймай,
латын графикасы негізіндегі тілде қалыптасқан кірме сөздердің
бейімделген тұлғаларын да қайтадан орыс тілінің мәнеріне түзетуге
мәжбүр болды. Оған көз жеткізу үшін төмендегі кестеге үңіліп
көрейік:
Латын
графикасы
негізіндегі
қазақ тілі
Кирилица графикасы
негізіндегі қазақ тілі
Арtьr
автор
Аrqьір
архив
Ьсtаt
штат
Вьlок
блок
вөlсеbik
большевик
Сеnеvnік
чиновник
Dеrеbne
деревня
Instijtuvt
институт
Іsреrа
сфера
Тіпті бұл кезеңде, ертеректе В.В. Радлов дәуірінде қазақ тіліне
ыштап, үстөл, деребне, жандарал, майыр түрінде сіңген
сөздердің өзі жаңа орфографиялық ережелерге сай
шкаф, стол,
деревня, генерал, майор түрінде қалай жазылса, солай айтылатын
бастапқы
«бөтен» күйіне оралды. Ал қазіргі орыс тілі арқылы
енген сөздер тіпті де тікелей ешбір өзгеріссіз тілге қабылдануы
әбден тұрақты процеске, В.В. Радловтың тілімен айтқанда «солай
болуы керек сияқты» заңдылыққа айналған.
Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ тіліне енген сөздердің басты
ерекшелігі олардың негізінен ауызекі сөйлеу тілі арқылы енуі
болды. Ол, әрине, сөздің айтылуында өзіндік із қалдырмай
қоймады. Көптеген кірме сөздер тілдің ішкі фонетикалық
заңдылығына сай әртүрлі өзгерістерді басынан кешірді.
Бұл жайында орыс ғалымы Л.А. Булаховский былай дейді:
«Для многих устных заимствований прошедших зачастую
длинный путь от языка к языку и входившие в них в разное время,
112
показательна неустойчивость их внешнего звукового обличия»
/38,118/. Мысалы,
суд сөзі қазақ, қырғыз тілінде
сот, стол сөзі
үстөл, кровать сөзі
кереует, керебет, конфета сөзі
кәмпит,
Достарыңызбен бөлісу: