Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан

БЕЙ
52
пайдалылығы  негізінде  ықтиярлы  түрде 
біріккен  нақты  олеуметгік  қауымдастық. 
Бейресми топтар оқшауланған қауымдас- 
ты қтар   түрін де  болуы  н ем есе  ресми 
топтардың  ішінде  қалыптасуы  мүмкін. 
Олардың  мүдделерінің  косіптік.  сондай- 
а қ   кәсіп тік  емес  бағыттылығы  болуы 
кездеседі  (мы с.,  әр  түрлі  техникалы к 
шығармашылық үйірмелері, ансамбльдер, 
көркем онерпазды қ,  достар  ком пания- 
лары).  Сондай-ақ  ортақ  мүдде  негізінде 
біріккен,  бірақ  тікелей  қарым-қатынасы 
жоқ  шартты  бейресми  топтар  да  болады. 
Ресми  топтар  өзінің  барлық  сипатгама- 
лары н  сақтай  отырып,  осымен  қатар, 
бейресми  топтың  тандаулы  қасиетгеріне 
ие  болуы  мүмкін  (тығыз  достық  қарым- 
қатынас,  өзара достық ниет,  өзара  көмек 
пен  қолдауға  дайы н  болу),  м үны ң  өзі 
ондай топтарды нығайтып, өз міндеттерін 
ойдағыдай  атқаруына септеседі.
БЕЙІМ ДЕЙ  ОҚЫТУ  (Адагггирующее 
обучеиие) — оқушыны білім мекемесіндегі 
ж ағдай ға,  т а л а п қ а ,  м а қ с а т қ а   сә й к е с  
икемдеу  процесі.  Бейімдей  оқытудың 
неғізғі  м ақсаты   —  м ектеп  бітіруш іні 
қоғамға  кіріктіріп  азамат дайындау.
БЕИІМДЕЛУ  (Адаптапия;  лат. 
аёар- 
Іаііо —
 бейімделу) — организмнің сыртқы 
ортаның  ор  түрлі  жағдайына  бейімделу 
қабілеттілігі.  Б.  негізіне  ішкі  ортасының 
(гомеостаз  деп  аталатын)  түрақтылығьга 
сақтауға бағытгалған организм реакциясы 
жатады.  Б.  қалы пты   дамуды,  еңбекке 
қабілетгілікті және қоршаған ортаның әр 
түрлі  жағдайындағы  организмнің  үзақ 
тір ш іл ік   етуін  қ а м т а м а с ы з  етеді.  Б. 
реакциялары  жылдам  және  баяу  болып 
бөлінеді.  Жылдам  реакциялар  (туа  біткен 
жылдам  реакциялар  организмнің  эволю- 
ция  процесінде  қалы птасады )  ш үғыл 
бейімделуді  (мыс.,  физикалы қ  жүктеме 
к е зін д е   ты н ы с  ал у ды ң   к ү ш ею і,  қ ас 
қарайған  кезде  көздің жарыққа  сезімтал- 
дығьгаың  артуы)  қамтамасыз  етеді.  Баяу 
реакциялар  үзақ  уақыттық  бейімделуге 
бағытгалған жоне сыртқы орта факторла- 
рының үзақ  әсер  етуі жагдайында  біртін- 
деп  қалыптасады  (биік  жерде  еңбекке 
қабілеттілікті  сақтай  отырып,  оттектің 
жетіспеушілігіне  бейімделу).  Б.  реакция- 
ларьга  жүзеге  асыратын  организмнің  әр 
түрлі  ж үй елерін ің   арасы н ан   орталы қ 
жүйке  жүйесі  жетекші  орын  алады.  Ол 
организмнің  Б.  процестерін  үйлестіреді; 
бүл  кезде  эндокриңдік  және  вегетативті 
жүйке  жүйесі  де  маңызды  рөл  атқарады. 
Б.  процесінде  он ы ң   3  саты сы н  боліп 
көрсетуге болады: бағдарланған-бейімдел- 
ген  (ф у н к ц и я   у а қ ы т ш а   б ү зы л а д ы ), 
түрақсыз,  толы қ  емес  бейімделу  (жаңа 
жағдайга сойкес келетін түрақты жагдайды 
белсенді  іздестіру)  жөне  салыстырмалы
түрде  түрақты  бейімделу.  Адамның  Б. 
м ү м к ін д ік тер і  ө н ы ң   т егін е,  ж асы н а, 
денсаулыгына жоне дагдылануына байла- 
нысты.  Мыс., ақыл-өй еңбегімен айналы- 
саты н,  аз  қимы лдайты н  адамдар  дене 
еңбегім ен  ай н алы сқан д а  тез  ш арш ап 
қалады. Жүйелі түрде жаттығып,  шьгаығу 
арқы лы   Б.  м үм кіндіктерін  арттыруға 
болады.  Бүл  кезде  организмнің  даралық 
ерекш еліктерін  ескеру  керек.  Ойткені 
б ар аб ар   е м е с -ж ү қ т е м е   д е н с а у л ы қ қ а  
пайдасыз  (жеткіліксіз  болғанда)  немесе 
зиянды  (шектен  асып  кеткенде)  болуы 
мүмкін.  Әрбір  организм  үшін  барабар 
физикалык  жоне  биологиялык  жетілдіру 
тө р тіб ін   д ө р ігер д ің   к ең есі  бөй ы н ш а 
анықтауға  болады.  Тиімді  күн  төртібі, 
о р га н и зм д і  ш ы н ы қ т ы р у ,  қ о зғ а л ы с  
б е л с е н д іл ігін ің   о р н ы қ т ы   д е ң г е й і  Б. 
процесінің қолайлы  ағьшына осер  етеді.
Б Е Й ІМ Д Е У Ш І  Б ІЛ ІМ   (А дапти- 
рующее  образование)  —  өзгеріп  өтырған 
талаптарға мамандықтарының сапасы сай 
болу  үшін  жөне  жүмыс  істеуші  адамның 
мамандьпс шеберлігін жөне басқа қабілет- 
тілігін  артгыру  мақсатында  мезгіл-мезгіл 
өш зілетін   өқу процесі.
БЕЙІМ ДІЛІК (Склонность) —  1) адам- 
н ы ң   бір  іске  икем ділігін  байқататы н 
қасиет,  қабілетгілік  нышаны.  Б.  орекетті 
игеру барысьгада қабілетгің қалыптасуына 
қарай  дами  түседі.  Бейімділіктің  дамуы 
мен  бекуі  көп  жағдайда түрмысқа,  өқыту 
м ен   т ө р б и е ге   б а й л а н ы с ты   бөлады . 
Бейімділікті  мамандық  таңдауда  ескеру 
қажет;  2)  адамның  белгілі  бір  өрекетпен 
айналысуға  бет  бүрысы,  өған  көңілінің 
аууы.  Ол  оянып  келе  жатқан  қабілеттің 
алғаш қы  белгісі.  Адамның  бір  нөрсеге 
қабілеттілігі  өн ы ң   бейімділігіне  орай 
қальпггасады.  Сонымен  қатар  бейімділік 
өрекеттің бір саласына (сурет, музыка, т.б.) 
өуестенушілікті  көрсетеді.  Бейімділікті 
қ а н д а й   да  бір  н ы ш ан н ы ң   барлы гы н 
хабарлайтьга  белгі деуге  де  бөлады.
БЕЛГІ  (Знак)  — белгілі бір оқиганың, 
қүбы лысты ң,  прөцестің  ныш аны.  XIX 
ғасырдың соңы мен XX гасырдың басында 
Б.  үғымы  туралы  ғылым  —  семиотика 
(Ч. Пирс, Ч. Моррис, Ф. де Соссюра, Г. Фреге) 
қальпггасты.  Семиотика  ғылымы  белгіні 
прагматикага  (белгінің  адамға  қатысты- 
лығын),  семантикаға  (белгінің  мағына- 
сы на  байланыстылығын),  синтаксиске 
(абстрактыльж,  деңгейде  белгінің  белгіге 
қатысын қарастырады) бөле отырып, оның 
логикамен,  лингвистикамен,  модениет- 
танум ен,  социологиям ен  байланы сы н 
қарасты рады .  Белгіні  п си хологи ялы қ 
турғьщан прагматикаға жатқызуға болады. 
Психологиялық теорияда  белгіге түрліше 
интерпретация  беріледі.  Бихевиористерде 
“ стим ул  —  р е а к ц и я ”  сү л б асы н д а  —

53
БИХ
стимул; психоанализде — ессіз елігуці қор- 
гаушы  нышан,  әлеуметтік  катынаста  — 
сигнал.  Б.  үғымынын  когнитивті  психо- 
логиядагы мағынасы кең. Белгілі ақпарат- 
тарды алу, сақтау, өңдеу, беру кезіңде адам 
психикасыныц  күрылымы  мен  ақпарат- 
тық-логикалық  және  есептеу  күрыл- 
гыларының  үксастыктары  анықталады. 
П сихиканы ң  даму  теориясы нда  да 
белгінің алатын орны  ерекше.
БЕЛЛ-ЛАНКАСГЕРЛІК  ЖҮЙЕ  (Белл- 
Ланкастерская  система)  —  мүгалімнің 
баскаруымен  жасы  үлкен  жоне  жақсы 
үлгеретін  оқушылар  оасқа  окушылармен 
жүмыстар жүргізетін,  бастауыш мектепте 
үйымдастыру  жоне  өзара  оқыту  жүйесі. 
Жаппай сауат ашып,  оқыту қажеттілігіне 
байланысты  пайда  болган  бүл  жүйені 
ағылшын  педагогтары  Белл  (Үндістан, 
1791ж.)  мен  ЛаНкастер  (Үлыбритания, 
1801  ж.)  үсынған.
БЕ Л С Е Н Д І  ІЗД Е Н ІС   (Активный 
поиск)  —  адамдардың  қарым-қатынасьш 
тиімді  жағдайға  қарай  орайластыратын 
мінез  бітістерінің  дара  түрі.  Жануарлар 
бойындағы  белсснді  ізденіске  олардың 
белсенді қорганыс рефлекстерінің барлық 
түрі жатады. Мыс., өзгелерге қауіп төндіру, 
түрлі  қауіпті  жагдайлардан  қоргану,  жер 
жағдайын  бақылау және т.б. Ал  адамдар- 
дагы  белсенді  ізденіс  алдағы  күнді 
жоспарлау, әлденені киялдау кезіңде анық 
байқалады.
БЕЛСЕНДІЛІК (Активность) — 1) пси- 
хологиялық,  ф илософ иялы қ  қағида. 
Салдардың өзі әсер еткен заттың белсенді 
қатынасының нотижесі.  Кажырлылыкты, 
ынталылыкты,  ж ігерлілікті,  тыным- 
сыздықты білдіреді.  Орынсыз белсенділік 
жоне шыгармашылық белсеңділік болады; 
2)  күнделікті  іс-әрекетге  (ойын,  сабақ, 
еңбек)  кездесетін  міндеттерді  шыгарма- 
шылықпен  орындай  білу  қабілеті.  Тек 
белсенді  адамдар  гана  мақсатқа  жету 
барысында батылдық корсетіп,  қиыншы- 
лықты  жеңіп  шыға  алады.  Күнделікгі  іс- 
орекетгің ішінде шығармашылық ойындар 
баланың  белсеңділігін  арттыруға  ерекше 
мүмкіндік  тудырады.
БИЛИНГВИЗМ  (лат. 
Ьі
 — екі, 
Піщіа
 — 
тіл;  қос тілділік)  — жеке адамның немесе 
түтас  бір  халықтың  өз  ортасында  ана 
тілімен  қатар  екінші  бір  тідде  немесе  екі 
тілде  бірдей  сөйлей  алуы.  Б.  —  психо- 
логиялық,  олеуметтік,  тілдік  қүбылыс. 
Екінші тілді меңгеру тосіліне қарай Б. таза 
(арнайы   о қ у   арқы лы )  жоне  аралас 
(күнделікті тілдесу аркылы) түрге бөлінеді. 
Б.  қоғамдық сатылардың бөріне тэн.
БИНАУРАЛЬДЫҚ  ЕСТУ  (Бинау- 
ральный слух; лат. 
Ьіпі
 — қос,  еқі, 
аиііз — 
қүлақ)  — адамның немесе жануарлардың 
қүлағы арқылы дыбыс шыгаратын дененің
багытын  анықтау  қабілеті.  Адам  немесе 
жануар оң немесе сол қүлағымен дыбысты 
салыстыру  арқылы  дыбыстың  бағытын 
аныктайды.
БИНОКУЛЯРЛЫҚ  КӨРУ  (Биноку- 
лярное  зрение;  лат. 
Ьіпі  —
  екі,  қос  жоне 
осиіиз  —
  көз)  —  қашыктыктагы  объекті- 
лерді  бақылау арқылы  кору.
БИОГЕНЕТИКАЛЫҚ  ЗАҢ  (Биогене- 
тический  закон;  грек. 
Ьіо5
  —  өмір  жөне 
%епеж
  —  тууы,  пайда  болуы)  —  табиғат- 
тағы  әрбір  тірі  организмнің  жеке  дамуы 
(онтогенез)  кезінде  сол  түр  эволюция- 
сының (филогенезінің) аса манызды кезең- 
дерін қысқаша жөне жылдам қайталап өту 
заңдылығы. Мүны заң ретінде алгаш неміс 
галымы  Э.  Геккель түжырымдады  (1866).
XIX  гасырдың  соңы  мен  XX  гасырдың 
басында  эволюциялық  биология  идеяла- 
рының психологияга енуімен байланысты 
биогенетикалық заңға сүйеніп, жануарлар 
мен  адамның  мінез-күлкы,  психикасы 
кызметінің  дамып,  өзгеру  механизмін 
түсіндірмекші  болган.
БИОЛОГИЗМ  —  адам  мінез-қүлқын 
түсіндіруде және сипаттауда биологиялық 
принциптерді  негіз  ретіңде  қолдану.
БИОЛОГИЯЛЫ Қ  ГІСИХИАТРИЯ 
(Бнологнческая  психиатрия)  —  мінез- 
қүлықтың  бүзылуының  негізінен  биоло- 
гиялық, физикалық жөне неврологиялык 
аспектілеріне жоне фармакологиялык ем- 
деуге  мөн  беретін  психиатриядагы  багьгг.
БИОМ ЕДИЦИНАЛЫ Қ  ТЕРАПИЯ 
(НЕМ ЕСЕ  ЕМДЕУ)  (Биомедицинская 
терапия  (илн  лечение)  —  биологиялық 
эдістерге  негізделген  психотерапияның 
кез келген нысанын белгілеу үшін қолда- 
нылатын  жалпы  термин.  Бүған  дөрімен 
емдеу,  электршөкпен  емдеу  жөне  психө-
хирургия  жатады.
БИОМЕТРИЯ  —  өрганизмді  зерттеу 
үшін математикалык жэне статистикалық 
әдістерді  қолдану.
БИОСТАТИСТИ КА  —  тірі  организм- 
дерді  статистикалық  одістерді  зерттеуде 
қолдану.
БИХЕВИОРИЗМ  (ағыл. 
Ьеһачіоиг  -  
мінез-күлық)  —  XX ғасырдағы  амсрика- 
лық  психологияның  басты  бағыты.  Б. 
психол о гияньщ мақсаты — сананы зертгеу 
емес,  мінез-қүлықты  зерттеу  деп  білді. 
Бихевиоризм нің  негізінде  адам  мен 
жануарлардын  мінез-күлкы н  сыртқы 
ортаның  әсер  (стимул)  етуіне  организмі- 
нің беретін (сез, эмоция аркылы) жауабы- 
ның  жиынтыгы  деп  түсіну  жатыр.  XIX—
XX  ғасырлардың  арасында  Б.  жануар- 
лардың  психикасын  эксперим енттік 
зерттеудің  тікелей  эсер  етуінен  пайда 
болды.  Бихевиоризкшің  негізін  америка- 
лық  психолог  Дж.  Уотсон  (1878—1958)

қалады. Ол Б. термині мен бағдарламасын 
үсынды  (1913).  Бихевиоризмнің  ғылыми 
қалыптасуына  В.  М.  Бехтерев  пен  И.  П. 
Павловтың еңбектері зор ықпал етгі.  1920 
жылдары Б. өзінің шарықтау шегіне жетгі.
Б И Я З Ы Л Ы Қ   (К о р р ек тн о сть)  — 
ад ам н ы ң   сы р тқ ы   о р там ен   бай лан ы с 
жасайтын  қарым-қатынастарының  ішін- 
дегі сыпайыгершілік, әдептілік жиынтьпы. 
Мінез  бітісінің  бір сипаты.
БОЗБАЛА  (Юноша)  —  жасөспірімнің 
болашақ  омірге  бейімделу  кезеңі.  Коме- 
л е т т ік   ш а қ т а н   есею   ш а гы н а   ө тетін  
баспалдақ.  Ер  баланың  жігітгігі  қалып- 
тасып,  азаматгагы  айқындала  бастайды. 
Б үл  кезде  ад ам   б о й ы н д а ғы   т а л а н т , 
қабілеттердің  дамуы,  қалыптасуы  орны- 
ғады. Қозу мен тежеудің өзара байланысы 
жетіле  бастайды.  Б.  өзін  ересек  болып 
сезінеді,  оның  дербес  ойлауы,  шыгарма- 
шылық орекеті дамиды.  Бүл жаста мидың 
үлкен жарты шарларының қабығы толық 
жетіледі.  А қыл-ой  орекеті  дербес,  бір- 
бірім ен  бай ланы сты ,  ж үйелі  болады. 
Сонымен  бірге  айналадағы  жағдайларға, 
өзіне  сын  көзімен  қарау қалыптасады.  Б. 
ө з ін ің   б о л а ш а қ   о м ір ге  б е й ім д іл ігін  
қалыптастыра  білуге тиіс.
БО Й   СЕРГГГУ 
(таңертеңгілік  гигие- 
налы қ  ги м н а ст и к а
)  —  оқуш ы ларды ң  
денсаулығын нығайтуға және көңіл-күйін 
котеруге  бағытгалған  дене  жаттығулары 
к е ш е н д е р ін   ж ү й е л і  тү р д е  о р ы н д ау . 
Үйқьщан  түрғаннан  кейінгі  Б.с.  әр  түрлі 
органдардың  функциялық  белсенділігін 
ар тты р ад ы ,  о р т а л ы қ   ж ү й к е  ж ү й есін  
қарекеттік күйге келтіреді.  Б.с.  — оалалар 
мен  жасөспірімдерде  гиподинамияны ң 
(қозғалыстың  аздығы)  жағымсыз  әсерін 
азайтудын жетекші  амалдарының  бірі.
Б О Й К Ү Й Е ЗД ІК   (Негативизм;  лат. 
щ а і і щ з  —
 ж оққа  шығарамын)  —  айтқан 
ақы л-кеңеске  қү л ақ   аспай,  өз  бетінше 
жүріп-түрудан  көрінетіи мінездің жағым- 
сыз жағы.  Б.  белсенді жөне  енжар  больш 
екіге  болінеді.  Бірінш і  жагдайдағы  Б. 
оры нды   талап-тілекті  орындаудан  бас 
тартудан, тьщцамай жүре беруден көрінеді. 
М үндай  адамның  іс-өрекетінде  дөйекті 
пікір,  қисынды  мотив  болмайды,  ол  тек 
“өзімдікі ғана ж өн” деп ешкімнің ырқьгаа 
көнбей  жүре  береді.  Белсенді  бойкүйез- 
дікке салынған бала үлкендердің айтқаны- 
на  қасарысып  қарсы  шығады.  Мінездің 
ж агымыз  қасиетіне  айналған  түрақты  
бойкүйездіктен ауру-сырқау кезінде пайда 
болатын  кейбір  өткінші  бойкүйездікті, 
со н д ай -ақ   жүйке  ж үйесінің  зақы м да- 
н у ы н ан   т у ы н д ай ты н   п а т о л о г и я л ы қ  
бойкүйездікті (шизофрения) ажырата білу 
керек.  Қолайлы  психологиялық  жағдай 
орнату  —  бала  бойкүйездігінің  өріс  ал- 
мауының  басты  шарты.
БИЯ 
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------  
54
Б О Р Ы Ш   (Д олг)  —  о д еп тан у д ы ң  
негізгі  бір  категориясы.  Ол  ор  адамның 
қоғам  алдындагы  немесе  жеке  адамның 
о к е -ш е ш е   ал д ы н д ағы   а д а м ге р ш іл ік  
парызын  өтеуіне  қойылатын талап.  Жеке 
адам ға  қ о ғам   тар ап ы н ан   қойы латы н 
талаптың қогам мүшелерінің боріне ортақ 
міндетті  болуы  заңды.  Мыс.,  әр  азамат 
комелетке  толған  соң  оскери  борышын 
о теу і,  а р м и я   қ а т а р ы н а   ш ақы р ы л у ы  
міндетгі.  Немесв  Табиғатты  (өзен,  су, 
орман-тоғайды)  қорғау  —  ор  азаматгың 
парызы”,  — деген  конституцияда жазьш- 
ған  мемлекетгік  тапап  бар.  Ол  талапты 
орындау  —  қоғам  мүш елерінің  боріне 
о р так ,  міндетті  заң   болы п  саналады . 
Сондай-ақ,  жеке  адамдардың  ар  алдын- 
дагы азаматгық борышы болып саналатын 
моральдык  талап:  әке-ш еш енің  баланы 
асырап  сақтауға  міндетгілігі  немесе  кері- 
сінше  қарт  ата-аналарын  балаларының 
бағып-күтуге  міңдетгілігі  —  заң  жүзінде 
де,  моральдық жағынан  мойын  үсынып, 
мүлтіксіз орындауы  азаматтық ар алдын- 
дағы да қалыптасқан міндеттілік борышы. 
Б.  —  жеке  адамның  өзгелер  алдындағы 
жауапкерш ілігінің  корінісі.  Борыштың 
олшемі,  мағынасы  парызға  жуық.  Б.  — 
көсіби  өдептанудың  негізгі  категориясы: 
жауынгерлік  Б.,  дорігерлік  Б.,  үстаздық 
Б.,  ата-аналық  Б.,  т.б.  Әдептанудың  Б. 
туралы  тарауы  деонтология деп  аталады.
Б О С   У А Қ Ы Т   (Д осуг)  —  н е гізгі 
жүмыстан,  тіршілік  қарекетінен  босап, 
өзге  бір  нөрсемен  айналысуға  кететін 
уақыт.  Оқуш ыны  бос  уақытын  дүрыс 
пайдалануға  үйретудің  м әні  зор,  Б.у. 
тынықтыратын эрі дене,  ақыл-ой қарым- 
қуатын жетішгіретін іс-эрекетке жүмсалуы
жөн. 
•:!' 
- 
’
БОСАРАЛЫҚ  (Окио в расписаииях)  — 
м үғалім н ің   (оқы туш ы )  не  сы ны пты ң 
(топтың)  сабақ аралығында  сабақ кестесі 
б о й ы н ш а  бос  қ ал д ы р ы л ған   уақы ты . 
Көбінесе  2 -3   ауысымда  оқитын  мектеп- 
терде кездеседі.  Б. мүғалімнің де, оқушы- 
ның да жүмыс  ыргағына кері  өсер  етеді.
БӨ БЕК  (Младенец,  дитя)  —  баланың 
туған  күнінен  бастап  бір  жасқа  дейінгі 
кезеңі.  Б.  дорменсіз  больш  туьш,  біртін- 
деп жоғары жүйке жүйесі қалыптаса бас- 
тай д ы .  Іш тен   туа  б іт е т ін   ш ар тсы з 
рефлекстен  баска  негізгі  талдағыштары 
(көз,  қүлақ,  т.б.)  жетіле  түседі.  Б.  ширай 
бастаған  сайын  шартгы  рефлекстері  өріс 
алып,  талдағыштары  тітіркендіргіштерді 
ажырата  алаты н  халге  жетіп,  қи м ы л - 
қозғалы стары   дамиды.  М ыс.,  мойнын 
өздігінен  қозғалтуға  (2—3  айда  дыбыс 
ш ы қ қ а н   ж а қ қ а   қ а р а у ы ),  қ о л ы   м ен 
саусақтары н   қи м ы лдатуға  (4—5  айда 
үсынған  затқа  қол  созуы)  шамасы  келе 
бастайды.  5—6  айда  еңбектеп,  8—9  айда

55
БІЛ
каз  түрады.  Бір  жасқа  кслгсндс  жүрс 
бастайды. Тілінін шыгуына даярлық кезені 
басталып,  п си хнкасы н ы ң   жетілуіне
мүмкіндік  туады.
БӨБЕКЖАЙ  (Ясли)  —  2 -3   айлык 
норсстеден  3  жаска  дейінгі  балаларды 
торбиелейтін  мсктепке дейінгі  мекеме.
БӨСПЕЛІК (Хвастовіство) — мақтану- 
шылық, лепірушілік, жалған айтушылык. 
Адамдардың  омір  жолы  мсн  орскстінің 
сипаты  түрліше  болатындықтан,  мінез 
бггістерінде басқа біреуде каііталанбаіітын 
жске ерекшелік кеп кеэдеседі. Боспслік те 
мінез бітісінін жагымсыз тобына жатады.
Б РАДИЛ ЕКСИЯ  —  патологиялык
баяу  оку.
БРЕЙ ДИ ЗМ   —  кейде  гипноздың 
синонимі  рстінде  қолданылатын  тсрмин. 
Агылшын  хирургы  Джсймс  Брейдтің 
атымен аталган.
БРУКСИЗМ  —  үйктап  жаткан  кезде 
тісті  кышырлату.
БУГЕР  —  ВЕБЕР  ЗАҢЫ  (кейде  -  
Вебср заңы) — бслгілі бір сенсорлық жүйе 
соган бейімдслгсн тггіркендіргіштің шама- 
сыиа  I  айырым  табалдырыгының  ДІ  тура 
пропорциялы  тәуелділігі: 
I
—   = іС(сопаі).
I
Бір  олшсмдсс  сенсорлык  тітірксндіргіш 
тсрді  саралау  жагдайы  үшіи  белгілснсді 
Вебср  қатынасы  дсп  аталган  К  коэффи 
циснті  ор  алуан  сснсорлык  тітіркеішір- 
гіштср үшін ор түрлі: дыбыс жогарылыгы 
үшін  —  0,003;  корінетін  жарык  үшін  — 
0,02;  дыбыстардын  қаттылыгы  үшін  — 
0,09 жоне т.б. Ол түнсінудің бсшар-болмас 
оэгерісін  алатындай  болу  үшін  тггірксн- 
діргіш  үлгаюы  нс  кемуі тиіс болатын ша- 
маны тіркейді.  Бүл  тоуелділікті  XVIII  га- 
сырда француз галымы П. Бугср аігыктап, 
кейін  оны  неміс  физиологы  Э.  Г.  Вебср 
егжсй-тегжейлі  зертгсді.  Бугер  —  Всбер 
заны ны ң  одан  орі  дамытылуы  жонс 
түсіішірілуі Фсхнср заңы болып табылады. 
к. 
Вебер —  Фехиер заңы.
БҮЛШЫҚ  ЕТ  СЕЗІМ І  (Мышечнос 
чувство)  —  адамда,  барлык  омырткалы 
жануарларда  жонс  омырткасыздардың 
копішлігііше  коэгалыс  кызметін  атқара- 
тын бүлшық еттср арқылы сезіиу. Бүлшык 
етгің  жиырылуына  жүйке  импульстары 
осср  етсді.  Денс  мүшелерінің  барлык 
қоэгалысы  озара  байланысты,  сонымсн 
катар  ол  шартгы  рсфлскс  жонс  шартсыз 
рсфлскс арқылы рстгсліп отырады. Ссэіну 
дс сол аркылы жүрсді.
БЫЛДЫР  (Лелет)  —  тілі  жаңа  шыга 
бастапш  баланың  анық  смсс,  түсініксіэ
С 0 3 І .
БІЛУГЕ  ҚҮМАРЛЫҚ  (Любознатель- 
ность)  —  адам ны ң  санасы   мен  іс- 
орекетіне,  коңіл-күйінс  із  қалдыратын 
түрақты, оссрлі сезім. Оган адамның ом ір. 
сүрген  қогамы, 
о і і ы ң  
когамдагы  орны, | 
нактылы  іс-орсксті  зор  осерін  тнгізеді. 
Білуге  қүмарлық  —  үнамды  каснст.
БІЛ ІК ТІЛ ІК   (Квалнфикацня;  лат. 
яиаНз  —
  сапасы  қандай  жонс 
/ асіо
  — 
жасаймын) — 1) кызмстксрдін іс-орскетгін 
нақты  бір  түрінде  күрдслілігі  белгілі  бір 
дорсжедегі  еңбск  функиняларын  орын- 
дауга мүмкіішік беретіішей қабілсттсрінің 
даму деңгейі.  Б.  қызметкердің теориялық 
білімдері  мен  практнкалык  машыкта- 
рының колемімси аныкталады жоне оның 
ең  маңыэды  олеумсттік-экономикалық 
сипатгамасы  болып табылады.  Б.  омірлік 
қарекетгің ең маңызды саласы — сңбсктсгі 
түлганың даму дорсжесін бейнелейді жоне 
оның  олеуметгік  статусын  аныктайды. 
Біліктіліктің экономикалық  мон-маңызы 
негүрлым  білікті  қызметкердің  күрделі 
сңбегі уақыттың бір олшсміндс күиы  коп 
онім жасаіітьншыгынаи корінеді. Жүмыс- 
шы  кадрларын даярлау косіптік-техника- 
лык білім бсрстін оку орыішарында жоне 
тікслсй  ондірістің  озінде,  дилломды 
мамандар  даярлау  жогары  жоие  арнаулы 
орта  оқу  орыішарыіша,  гылымн  кадрлар 
даярлау  аспнрантура  мсн доктораіпурада 
жүэегс  асырылады.  Қазіргі  эамангы 
біліктілікгін  тон  сипаты  —  онын  днна- 
миэмі  болып  табы лады .  Бір  жолгы 
алынган  Б. косіптік білімдср мсн машық- 
тардын кайсыбір түракты жиыіггыгы деп 
білуге  келмейді,  ол  жана  техпологня-[ 
лардың дамуына орай  үнемі  жаңартылып 
отыруга  тшс.  Батыс  саратиыларының 
зсрттеулерінс сойкес, инжснсрдің косіптік 
білімдерінің  колемі  орбір  5  жыл  сайыи 
50%  жаңартылып  отыруга  тиіс.  Дамыган 
слдердс  осы  проблеманы  шсшу  жолдары 
іздестірілудс, мүнын оэі үздіксіз білім бсру 
түжырышамасы  аркылы  жүзегс  асыры- 
луда.  ІОНБСКО жонс біркатар аймақтык 
халыкдралык үйьпшар үэаіксіз білім бсруді 
кадрлар  даярлаудың  каэіргі  эамангы 
проблемаларын  шешудін  нсгіэі  жонс 
болашақтагы  білім  бсру  жүйссінің  үлгісі 
деп  рссмн  кабылдады.  Алдыңгы  қатарлы 
слдср  XX  гасырдыц  70-жылдарында 
үэдіксіз білім  бсру  туралы  заңдар  қабыл- 
п:іпы  (франция  —  1971,  Швеция  —  1975, 
АҚШ —  1976). Біліктіліктің қаэіргі эаман- 
гы  түжырымдамасы  кадрларды  даярлау 
мен қаігіа даярлау саласыиа елсулі оэгсріс- 
тер снгізуде. Бүл салалпр оқыту процесіне 
ш ыгармаш ылык  түргыдан  караумсн 
снпатталады, онда окушыларды бслгілі бір 
акпаратлен қамтамасыэ етіп кана қоймай, 
шыгармашылык  қабілсттсрін  дамыту, 
жананы  танып  білу  жоне  практнкада

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: