Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан

Ә Л Е   --------------------------------   4
Ә Л Е У М Е Т Т ІК -С Ы Н И   П Е Д А Г О - 
ГИ К А   —  А Қ Ш   п е н   Б а т ы с   Е у р о п а  
слдерінің  педагогикалық  тсориясындагы 
багыт.  XX  г.  60-жылдарында  антитехно- 
кратиялы қ  пиғылдар  негіэіндс,  дөсгүрлі 
п е д а го ги к а л ы қ   ж у й е л е р д ің   н о ти ж ел і- 
лігінен  түңілу  ретінде  ж астар  қозгалы - 
сы н ы ң   арнасы нда  пайда  болды.  Ә .-с.п. 
тсори яш ы лары   м ем лскеттік  м ектеп тің  
авторитарлық  қүры лы м ы на,  оны ң  кейде 
номинал  рсформалармен  бүркемеленетін 
консерватіппік  псдагоппсалық  практика- 
сына  қарсы   ш ыкты.  Олар  басты  мақсаты 
т ү л г а н ы ң   “ о з іи   ж ү зе г е   а с ы р у ы ”  д еп  
жарияланған  жалпы  білім  беретін  демо- 
кратиялы қ  (“сы н и ” ,  “ер к ін ” ,  “адамгер- 
ш іл")  мсктеп  үлгісін  үсынды.  Бүл  бағыт- 
ты ң идеологгары олеуметтік доктринаның 
негізі  “адам  м ін ез-қүлқы н ы ң   қогам ды қ 
болмысты  озгертуге  багытталған  ақ и қат 
реттеушісі” деп, танымды атайды. “Эман- 
си п аи и я” ,  “ер к ін д ік” ,  “о зін -озі  билеу” 
үгы м дары   п е д а го ги к ал ы к   ж оне  саяси  
санаттар деп карастырылады. Педагопоса- 
н ы ң   ф ункциясы   қоғам   мсн  оны ң  авто- 
ритарлы қ  қүры лы м дары н  “перманентті 
сы нау” дсп білген Ә.-с.п. окілдері педаго- 
ги к а   т о р б и е н ің   о р   т ү р л і  ү л гіл е р ін ің  
м үмкіндіктсріне теориялык талдау жасауы 
ғана  керек деп  пайымдады,  ал  торбиенің 
өзі  “ж ас  ү р п ақ та  қ о гам д ы қ   езгерістер 
олеуетін  үдайы  қайта  еіш іру”  деп  білді. 
“Ж аңа солшылдардың” идеялары да едоуір 
ы қпалга  ие  болды.  Бағыттың  неғүрлым 
р а д и к а л   о к іл д е р і  д о с т ү р л і  м е к т е п т і 
балалардың ор алуан  қы зм ет түрлеріндегі 
бейрссми қарым-қатынасы принциптеріне 
ж оне  бүры н гы   м ектеп ке  н е гіз  болған 
теорияларга  қүрылган  қогам ды қ  инсти- 
туттар  ж слісімен  ауыстыруга  ш ақырды. 
Радикалдык ниетгегі студентгер м ен  зия- 
лылардың  қайсыбір белігі  бүл  идсяларды 
жүзеге  асыруға  орекет  ж асап  (60-ж ы л- 
д ар д ы ң   ая гы н а н   б астап ),  н у к л еа р л ы к  
отбасы на  альтернатива  ретінде  отбасы- 
коммуналар  үйымдастырды.  80-жыддар- 
д ы ң   о р тасы н а  қ ар ай   олеухісттік-сы ни 
п е д а г о г и к а н ы ң   т а н ы м а л д ы л ы ғ ы   м ен  
ы қпалы төмендеді. О ны ң ксйбір идеялары 
Батыс Еуропада басым болган педагогика- 
л ы қ   д о к т р и н ал ар ға  сің істі,  ен д і  біраз 
н д еялары   ал ь т е р н а ти в а л ы қ   м ектеп тер 
практикасыіщ а  пайдаланылды.
Ә Л Е У М Е Т Т ІК -Э Т Н О С Т Ы Қ   ҚА- 
РЫ М -Қ А ТЫ Н А С ТА Р  (Соииально-этии- 
ческие отиошения)  —  үлтаралық олеумет- 
тік кары м-қаты настарды ң көрінісі. Әр үлт 
е з і н і ң   ү л т т ы қ   м о д е н и с т ім е н ,  с а л т - 
д о стү р ім ен ,  ү л тты қ   е н е р ім е н ,  ү л тты қ  
тал ғам ы м ен   ер с к ш е л е н е д і.  Б а с қ а   үлт 
ек іл д ер ім ен   күн делікті  омірдс  қ ар ы м - 
қ аты н асқ а  түскенде  е зін ің   үлты на  тон 
ерскш елікпен  керінуге тырысады.  Әр үлт
оэіндік  ен ср  ерекш еліпм ен  дараланады. 
О н ы   ү л т т ы к   с а н а - с е з ім н ің ,  ү л т т ы қ  
мақтаны ш ты ң  коріиісі  деуге  болады.
Ә Л С ІЗД ІК   —  кажу,  жүдеу,  ақы л-ой 
жоне деие снбсгімен үзак уакыт айналыса 
алм аум ен  сипатталаты н  ад ам н ы ң   ауру 
к ү й і.  Б ү г а н   ау ы р у   ( м ы с .,  ж ү қ п а л ы  
аурумен  ауыру,  ревматизм),  фиэикалы к 
жоне психйкаіы к артык жүктеме, сондай- 
а қ   м иды ң  табити  (о рган и калы к)  (бас- 
сүйек-ми жарақатының жоне т.б. салдары) 
нсмесс функциялык кінораты ссбеп болуы 
мүмкін.  Ж үйке  жүйесінің  тозу  белгілері 
то н   Ә.  церебрастения  (о л сізд ік тің   ж иі 
кездесетін  түрі)  деп  аталады.  Негізінен 
эм о ц и ял ы к   ж өне  зияткерлік  салаларда 
к ө р ін е д і.  Э м о и и я л ы к   к ін о р а т т а р д ы ң  
бслгілері:  ек п еш іл д ік ,  тез  ж ы лап  қалу 
(к ы зд а р д ы н )  нсм есе  ш а м д а н гы ш ты к , 
к ы зб а л ы к ,  сы л б ы р л ы қ ,  сн ж ар лы к .  Ә. 
кезінде баланын коніл-күйі кебінесе томен 
болады.  Зияткерлік тозу естің нашарлауы- 
н а н ,  з и я т к е р л ік   о р ск ет  қ а р қ ы н ы н ы ң  
т е м с н д е у ін е н   к е р ін е д і.  Б ү д а н   б а с қ а  
церебрастениядан  зардап ш еккен балалар 
ы сты к к а,  ш ақ ы р ай ған   ж ар ы к к а ,  ш уға 
шыдай  алмайды;  бастары ауырып, тобеті. 
үйқы сы   бүэылады,  сабакты н  (аптанын, 
тоқСанньщ) соңында жүмысқа кабілетгілігі 
тем ен дей ді.  Ү за қ   у ақ ы т  олсіреп  ж үру 
(ц ер еб р астен и я)  п си х и к ал ы к   дам уды н 
баяулауына апарып согуы мүмкін. Мүндай 
жагдайда балага оқьпуды ң арнайы нысаны 
қажет болады.
Ә Ң Г Ү Д ІК   —  м ін е з д е г і  ү н а м с ы з , 
ж агы м сы з  с и п а т .  Ә.  ад ам д ы ,  одетте, 
д аң го й ,  оулекі,  оумесер  деп  те  атайды. 
О ны ң  м ін ез-кү л қы н д а  аң қау л ы қ,  н ан - 
ғы ш ты қ секілді сипаттар жиі кеадеседі. Ә. 
үры нш ақты қ, елірмелік, оулекілік сияқты  
мінсздердін үнамсыз керіністері ретінде де 
б а й қ а л а д ы .  Ә ң гү д ік тің   си п аттар ы н ы ң  
ү к с ас ты гы   ж а ғы н а н   —  о у л ек іл ік   пен 
оумесерліктен  айырмасы  шамалы.  Бүлар 
да, оңгүдік сияқты , адамды еліртіп, есіртіп 
I  о к е т ет ін   а л а ң ғ а с а р л ы қ ,  ү р ы н ш а қ т ы қ  
қасист.  Ә ңгүдіктікке  соны м ен  қатар  — 
аң қ ау л ы қ   п ен   нанғы пггы қ  тән .  Рухани 
жетілмеген,  езін ің   іс-ерекетін,  кылыгын 
б а г а л а м а й т ы н   ж ө н е   о н ы   қ а ж е т   д е п  
санамайтын ақыл-санасы қораш  адамдарға 
төн  мінез түрі.
Ә Ң ГІМ ЕЛ ЕС У ,  Ә Ң ГІМ Е   (Беседа)  -  
1) ақы л белсенділігін арттыруға багьптал- 
ган өқы ту, төрбие өдістерінің бірі. Оқушы 
о ң г ім е л е с у   б а р ы с ы н д а   м ү ғ а л ім   м е н  
ж о л д а с т а р ы н ы ң   к о й ғ а н   с ү р а қ т а р ы н а  
жауап  бере  отырып,  етіпген  материалды 
қайталап,  бекітеді  жөне  білімін  толы қ- 
тырады.  Ә.  одісі  оқушыларга эм оциялы қ, 
эстетикалы қ осер етеді.  Ол  оқытуш ының 
т о ж ір и б е с ін е ,  к о с іп т ік   ш е б е р л іг ін е  
б а й л а н ы с т ы ;  2)  в е р б а л ь д ы қ   (с е й л е у )

Ә Р І
м й і - и п і и  
швттт
 ш ім рт му «м і.
П«КІМОПМІПМ  »р  түр.ц  (Ш іИ Ц Ы М і |
і а д ц п т т і і   м4,іі«чии4,» 
у к
  Щ ршМ рІ
к о а к г м м и   а л я   > й і  и і   ц щ ш   I 
ям м   жв«с  ш ічуш м иы   амикммгмммя 
ямиаартпгг  *ұрп >у  41,1— 11—' 
ттщ 
|ІИ ,  и и  
г і м іі й
  м п м м   м і «   Й и м і
і і
А
м ш м
 
( І с к м ф и  ш
и и і   н и и и
м е я г г « П   М
М
  І Ц 1
  Я ф м и ц ғ  
йсруаин 
і и м т і М і м і м п і  
«ркіи 
твявчүт  мшт 
мум*  г у ім  
М М М  
'ЬмШ «ИіҮЛ* 
І М І  
й и м т ы   г ц м |й   р л м м   ' іаі м р м м и  пгг
мірм-прь  —  імиірпв  м м м м яи и   мрту  |
*У«.
і
Ы
і
- ’ ЫК  ГЕПОММ.МЙШ  імммру ммым-
гм ім гм   * ммімрммпі п и   м іл —мгү~ 
•умит  рурмрм 
и дявщЯШШНЩ^,  __
« т п м и і г у ш ш г   п п і п   -
ШфШлшл  щщшмшяшшт
 
і р і м м п м м  
ми мя м   гүяпям*  «иш тарм   м р м м - 
и рм и  ф м ү и м и і  м Ц у гп р и м і имри
ЦрМММПМПИТІІІ  м п м м м и   в с я гш ү и  
ЯШПИМ и м  Лммм йийммм  Д т и и и и  
гмм  румАитгиивим  ім п у р іім і,  ш м .  
и р ю ем м н  
ы
 мм имм. мимм иімлмМ  
м ям   иіпи  м м я м р ш и ш   мм  <Нми*мі 
и*рім#*и*еимев  м и я   м м і і   Іи я м іі 
«пммииг»  вимммммгР  ЯиМигм  іиимм 
мнм. Ацмк м  и и ц р к м  има ммм Іи п и
<|ШТ>  и р м . 
М М М И И П М І   МИМі 
Іш м й м  
И Я Ш ІШ .  М І   івМ М рИІСУМ И  I
о м и   мм«  т и у л м и .  мяммим  п и ш ү  
»|р м іі  иормтммдмлирмм 
М І М Я  
«ҮМрҮ 
мымт 
Лмтггл
  Шмрм ідмірнміі мммми. 
•ір мшнрмміим минмміии киом иииитмм. 
М ІІМ   ііс п р щ и и г »   и и п м м м м м і 
Мітмлмп втмрми ттимрмпки и і м  «рм*
ГМП МИМІІ, ИМННМИ ҮИИИІЯірМҮ (Лыримм
СимяиРям  Р
мгядті
  Смлинм  м м л іи р  
имгіми  тиммрмвмммм  и м м т м м   ири 
иимиИтмм)  к м к ім р у іі  І м и и й м .  м  
о Я м и м м см и   иигмми 
м й і я  
ііту м яи  
мумимщи 
ВМ ГІТ 
иврск  Мпримрі шрмиі- 
іа т м м с ш н л .  І м с і к п ,   Іи р  ииүирм 
іү и іи тм м м »  •яммм  Оамммм ігморяист , 
іаигпи. 
опіш
  Иаітрииирт  м м   мрммаіг. 
ігир ілмшгмсм иижтмтаиаггі. бір тм м р мп- 
амт 
і и і м і і к - ш м  
м р   аиамм.  Оим  оииам' 
«млам  иврсимл.  иИминм  я м м т   яжрии
іммм.
■ 
ШКРЬЛКЛН  ІЫҚ  -  
ггияідмк
 
| гмм.  оямн  ім и г к ір м ік .  а я гү ін т іі, 
• у к іік а   «атігм   үмамсмт  я і т м р м я  
М мрмкм, ма іибім сі   когим  үррм м ітт 
сүрииуМмн  іомгмп.  иииимиггіи  күтиъг- 
шктир .іуккясягі.  мап  жиятм  мпирмстир 
м цм іс виргия м к т о г иршаиі  О гм үрм> 
ашк.  я«мп-<үтмс.  мгамміяп.  дшрииічш, 
м ін Ы  лбмроіми. наммсмя мааци мігткр
ІИИКТМ  Ік ія һ п м   ГМС  іирм  КМ.ҮМІПР
і і т м м   К.ЛМИ  тияиерісіяия  аійнтп 
І.1ГИМИМ  ш и а р и .   үмямжистмрү, 
ІМктшрші іираим і  ям м  рмтристки м  иіми 
т і   г.тга»  итмрАикшамктии  каткмі-
ИИГММИ  СүиАМ  м м и   шампшиМ  І Я Я М  
Пиииникти м >   і м   •■«ммявь** 
иЛаигям 
Йі І шшМіірі ша— Яфяу м м и » фишршяя»
шік)  а я   м а м ч я я м а ш  яш мманміаі  • 
и-«ямиячшр р р я й м  ы р м м р м м м м
М Т Н І   (иршр 
тфтшФШёт* I 
күрииямм 
я и И ' 
маии 
м аи и гш  
имкии-
■ м итті 
« ү р и и и  
«ИИ 
ИІТҮКІМИЯ  нмми- 
ШГЫ  Ш. ЯЯММММҮЯЙЯШНМІШ МЯШШ’
ш м   иияиими  яшү  м Ми иии  <Цраиам 
шиим  и м и м рм ш іи а  шиишям  я п и и р и к  
I  миіямирииіш  и и м м   м агш   иииияшяия 
вмяараши  ( ц ш м І М « | р . і Л ) м І а р  
И П Ш   -   Я   «шмкі.а  іириі п   #«ш 
яамиһ  •ашмям  т ү р м п   и и  и я а л   шиттп
ІММТПІЯГЯН  г«ИІЯІ  ЩИК ІШТМИ  ириім
и и г т к . і и м и я я и м   Мрвим 
| П М М  
ммир
яии  аиргашү  миииаммимм  біриагі  риш ам
риршсмтиитіи  ішшімяииү  шршямиіяія 
і і р ы м м я   І р . м я р і ) .   иамрмимиыи 
м м и   • 
и 
іім ги рм и и ш ш к.  ииаимии кіши
« к м  үшям иии-тмпіімра*. * І   яиаигмяч
ащгашV  м й м м   ямьшсиимиими.  (9риші 
и м и л и ш я я ,  м м и ш  т и я м я ш   м и  
ш   пріммргі  шириит  бими  иш  и ш  
ш рш и  к |р м а ш и   іишитПииа  вии  •  
имммми иүктиммигші шти*шм  итгирмии 
-піміга• іяммиаиуік иМяыы  і^ш ш іитм и 
ииирииііши 
МИШ  НЯИІШМК 
түрі І я м м  
Гициіііниіиі ириш ииы м (ири. Іимик, г й ) 
шшш  мк м ш «  м и амштпдіи і ү#, имш. 
Т Й  ».  х і 
ммиммш руяиии (окуги ІІІММІк 
г  б  і 
м и и і 
іііи г ір ш и ік   іш м іа р м і 
еыйл,
IV  кмшкімямк  аииит  магтмк.  ім  
рмш  біммдері)  клхггтиіктср  клтаам 
Амиидм  з р ім т м   үм тим рутш  
шгші 
гүртти (ккптмя иягг  Ярмвшя іма сшпит 
гар.ш  іммршту  үшія.  ям ггі  миииттш 
і*ыря'[.і  вйу  м р п   Н м ш м   агпсжми   — | 
арпит  кркмим  шдмігин  яштисі  кс т т и  
рямп  ямкзввсі  м . 
ішгт  —  оод  я ш і і п  
кстути 
ІШЮ 
гипм ям с  М мскш. 
Ш Я М  
белшй Аір амкситки аяту үтшя. мтм гүрт 
яакт  кркмлм  (»:*  сркіямя  ш   6*реу*тя
аорлиумтмм)  ормклаум  мкткми.т  С оя 
дмктян  оршжст  ітямткс  талдсу  б ср у м я 
І
исткіиш
  м м м   яамт  ирки т т і я ^ д |ш и | 
ииитыи  “ш т *   іа я м п   м п і м м   К и г т я  
мммдік  «мпятм  мүнммся  н п   и я п т -  
м і д і   Ч м с я ш . 
мииүшя
  ирсигн  ■гРя» 
шміе  киттп-китүр  миидірт  ияяи  шктпруі 
мүиспт  с с с я ія с   кіриям стия.  ИДИИ  ЯІ 
ариягтПин  і к   іір тттиРдм  ШІТЯПЯ  СЯИІІ 
кягииямк  имитмя кир Іимум СШШІ Іт у іс ! 
итирмииіілі  Дшисс  иршииттіи  күрямк. 
кммн  түрлири  МК  «ШМИММ  ш ш я  шиия 
к я ш г п м т г м и м ш  нмияіиМШі  А я м и и и  
арсш ті ешммш клНЯш нмксягмш я ш і ү  
үшіи,  іи іім .  к ү р м   іііи ш и   и и я  ЯИШ-
тмсіямр ішіяиаамишяш  Оширам аииишрт 
ушМ.  импда  Лф  Цшаа  маяшнш.  мгам 
аяя  іииіиріінш  ш іаш у мщ т  вүсвршм 
і ішш  ирянст  вшршкыиш  им рим .  ш  нгм»

Ә Р Е  
-------------------------------------------   44
гінде  орекеттің  ойдағыдай  орындалуын 
қамтамасыз  етеді.  Әрекетгің  ойын,  оқу, 
еңбек  сиякты түрлері ажыратылады.
Ә РЕКЕТ,  АМАЛ  (Действне)  —  адам- 
н ы ң   белгілі  бір  істі  меңгеруге  бейімделе 
к ір іс у і.  Ә .  қ а ж е т т іл ік т е н ,  м а қ с а т қ а  
үмтылудан  туындайды.  Ол  үш ін  білім, 
білік,  дағды   керек.  А дам ны ң  орекетке 
үмтылуына  негізгі  түрткі  болатын  ниет. 
Н иетті  м ақ саттан   бөліп  алы п  қарауға 
болмайды.  Ойға  алған  ниетті  іске  асыру 
үшін адам алға мақсат кояды да, мақсатты 
іске  асыру  үшін  іс-өрекетке  кіріседі.  Іс- 
орекет арқы лы  мақсат,  ниет орындалады. 
Әрекетті  жасауда  адам  өзінің  бойындағы 
біліміне,  іскерлігіне,  дагдысына  сүйенсді. 
Білім,  дағды,  шеберлік  іс-әрекет  үстінде 
пайда  болып,  адам  бойы на  жинақталып, 
к е й ін н е н   о р е к е т т і  ж ү з е г е   а с ы р у д ы ң  
қүралы на айналады. Ә. негізінен үш түрлі 
болады:  ойын,  оқу,  еңбек.
Ә Р Е К Е Т С ІЗ Д ІК   (Б е зд е й с т в и е )  -  
адам ны ң  жүмыс  қабілетін ің   тоқы рауға 
үш ы рауы .  Ә.  ен ж ар лы қ ,  ж ал қ ау л ы қ қ а 
соқтырып, ақы л мен сананы ң дамуына да 
теріс  осерін  тигізеді.  Ә.  адамны ң  өзіндік 
белсеңцілігін  баяулатады.
Ә РЕ К Е Т Т Е Н У   (Привлеченне  к  дей- 
ствию)  —  іске  адамның  өздігінен  кірісуі. 
Ол  ө з ін д ік   н и е т т е н   ту ы н д ай д ы   ж оне 
ад ам н ы ң   ө зін д ік   белсенділігін  қ а л ы п - 
тастыруда үлкен  қы зм ет атқарады.
Ә Р ІП   (араб.  харф)  — тіл дыбыстарын 
белгілейтін  графикалык  таңба.  Ж азудың 
е ң   кіш кентай  бөлшегі.  Д ы бы с  қ ү л ақ қ а 
естіледі.  Әріп  көзге  көрінеді,  жазылады. 
Әріп  —  дыбыстың таңбасы.  Алайда  тілде 
оріп  п ен   ды бы с  саны   т е ң   емес.  М ы с., 
создің  ж іңіш келігін  білдіру  үш ін  орыс 
тілінде ж іңіш келік белгі (ь) қолданылады. 
Ал ондай дыбыс жоқ.  Немесе қ азақ  тілінде 
я, ю, е әріптері сөз басында жоне дауысты 
дыбыстан со ң  қатар естілген екі дыбысты 
таң б ам ен   белгілейді.  М ыс:  айу  —  аю; 
байу —  баю  жоне т.б.
Ә Р ІП Т Е С   (К оллега)  —  қ ы зм еттес, 
косіптес,  мамандық,  атақ  жағынан  үқсас 
адамдар.  Ғалым  мен  ғалым,  дорігер  мен 
дорігер, журналист пен журналист оріптес. 
Сол  сияқты   айты сқа түсетін  екі ақ ы н  да, 
бірге  оқи ты н   студенттер  де  бір-бірімен 
оріптес болып  саналады.
Ә С ЕМ Д ІК  — зат пен табиғат қүбы лы - 
с ы н д а ,  қ о г а м д ы қ   ө м ір д е ,  а д а м н ы ң  
м оральды қ  ж оне  сы м батты қ  коркінде, 
кө ркем өн ер  ш ы ғарм алары нда  корініп, 
к о р к ем д ік   л о ззат  беретін  эстети к ан ы ң  
негізгі категорияларының бірі. Ә. табиғат- 
ты ң объектілерін (табиғатгағы түр-түстер- 
дің үйлесімділігін, дыбыстардың үндесті- 
гін ,  за т   б о л ш ек тер ін ің   си м м етр и ял ы қ  
орналасуьш  жоне  т.б.)  тануға  негізделеді.
Ә. сезімі торбиеленбеген адам ш ынайы Ә. 
п е н   б о ям а  ж ал ған   оссм дікті  аж ы рата 
алмайтын  болады.
Ә С Е М П А ЗД Ы Қ   —  адам н ы ң  өзінің 
ж еке  басы н а  қаты сты   түрде  алғандағы 
осемдікке  козкарасы  мен  талгамындагы 
қ и ғ а ш ы қ ;  ол  о н ы ң   ки ін у і,  сы л а н ы п - 
си п ан ы п ,  күтін у   м аш ы ғы нан  көрінеді. 
С ы р т  коріністі  ш ам адан  ты с  күйттеу, 
үйлестік,  жараетық,  эстетикалық  талғам 
талаптары м ен  сан аса  бермеуш ілік  төн. 
“Бояуш ы-бояуш ы десе, сақалы н бояйды ” 
д еген   х а л ы қ   м а қ а л ы   о с е м п а зд ы қ т ы н  
си п аты н   дөл  бей н елей ді.  Ә сем пазды ң 
осемдікке  талпынған  іс-қимы лы ,  әдетте, 
оны н күткенінен керісінше шығады, бірак 
о л   м ү н ы   с е з ін б е й д і  н е м е с е   м о й ы н - 
дамайды.  М үндай  мінез  сүлулық  туралы 
т ү с ін іг і  бір  ж а қ т ы ,  м э д е н и   д ореж есі 
ж е т к іл ік с із,  ө з ін ің   к и ін у і  м ен   ж ү р іс- 
түры сы на  басқаларды ң  көзімен  қарауға 
қабілетсіз  немесе  озгенің  кезкарасы мен 
санаспайтын адамдарга тэн болып  келеді. 
Әсемпаздыққа кебінесе қуыс кеуде, үлкен, 
м энді  м ақсаты   ж о қ   ж астар  салы нғы ш  
келеді.  Ж асеспірімдерде  кездесетін  осем- 
паздықты дүрыс торбие арқы лы  талғамды 
эсемділікке үластыруға  болады.
ӘСЕР  —  1)  психологияда:  индивидтің 
басқа  адаммен  озара  орекеттестік  бары- 
сы нда  о н ы ң   м ін е з-қ ү л қ ы н ,  түрғы сы н, 
ниеттерін, түсініктерін, бағалай білу және 
т.б. қасиеттерін озгерту процесі мен ноти- 
жесі. Әсердің бағытталған ж эне бағытгал- 
маган түрлері ажыратылады. Алгашқысы- 
н ы ң   тетігі  кезін  жеткізу  ж эне  иландыру. 
Бүл жағдайда субъект оз алдына Ә. объек- 
тісінен  белгілі  бір  нәтижеге  қол  жетгазу 
м ін д етін   қ о я д ы .  Б ағы тталған   эсер д ен  
айырмасы  багытталмаган  осердің  ондай 
арнайы   міндеті  болмайды,  бірақ  ықпал 
э с е р і  к э б ін ш е   е л ік т ір у   м е н   е л ік т е у  
т е т ік т е р ін ің   ы қ п а л ы н а н   к о р ін іс   таб а 
отырып пайда болады.  С ондай-ақ тікелей 
ж эне  ж анама  эсерлер  де  ажыратылады, 
алғашкысында субъект ықпал объектісінің 
алдына  озінін  реніштері  мен  талаптарын 
аш ы қ   қояд ы ,  ал  соңгы сы нда  объектіге 
емес, қоршаган ортаға тікелей бағьпталған 
ы қпал арқылы осер етеді; 2) педагогикада: 
тэрбиеленуші даральпы ны ң,  оны ң мінез- 
қ ү л қ ы   м ен   сан асы н ы ң   қ а н д ай   да  бір 
қырлары н озгертуге алып келетін біртүтас 
олеуметтік озара орекетгестік процесіңдегі 
тэрбиеш інің  қызметі,  педагоггің  міндет- 
терін  жүзеге  асыру  формасы.  М үнда  да 
о н ы ң   ж о г а р ы д а   а й т ы л ғ а н   т о р т   тү р і 
ажыратылады.
Ә С Е Р Ш ІЛ Д ІК   —  осерге  бейімділік, 
көңіл-күйдің тез толқы п, сэл нэрседен тез 
еліту қасиеті.  М үндай  адамга айналадагы 
кэз  тоқтаты п  көңіл  бэлерлік,  бірақ  көп 
адам  елей  ко й м ай ты н   қүбы лы стар  мен

■ерішствр  байкллмай  қалмайды  жоие 
пларды  оркаш нн  да  жадында  сактан, 
еясстгпп отырады. Дүниснін осемдігі мен 
ж арасы м ды лы гы на  сеэім талды к  пен 
шцыркау адамнын жам  дуниесін  баурап, 
өр түрлі күйге түсірсд), осем, сүлу сезімдер 
к.иялды  қозгайды.  К.өңілді  қозгаНтын 
үиамды  осер  ш ы ғарм аш ы лы қ  шабыт 
пайда  кылып,  қолга  алған  ісінш  өнімді 
де  нотижелі  болуына  он  ыкпал  етсді.  Ә: 
.иамнын  дүниені  тек  сезімдік  гүйсікпсн 
гана емес, акыл-ой аркылы танып-білуіне, 
дүпиетаны иы ны н  терендей  де  ксңсйс'
түсуіпе де  ықпал етеді.
ОУЕСҚОЙЛЫҚ  —  психологиялык 
күй ,  ол  с у б ъ с к т ін іц   с а р ал ан б аган , 
аягарылмаган  немесе  жеткілікті  түрде 
лнгары лмаган  қаж еттілігін  білдіреді.1
 
Ә у ссқо й л ы қ  отп елі  күбы лы с  болы п 
табылады.  Ойткендс  онда  корініс  тапқані 
кажеттілік  не  боссңсіп  ошсді  немесе 
лцгары лы п,  н ақ ты   т іл е к к с ,  н и етке, 
.ірдіаига,  т.б.  айналіды.
ӘУЕСТЕНУ  (Увлемение)  —  баланыіі 
вз  еркімеп,  жан  қалауымсн  бір  затка| 
қы зы гы л,  оны м ен  айналы суы ,  содан 
кан ағат  сезім іне  боленуі.  М ыс.,  күй 
шертуғс,  спортпен  шүғылдануға,  шыгар- 
машылық  іскс  оуестсну.
ӘУЕСТІК — субъсктінің саралаибаган, 
санада  ац гары лм аган   яем есе  санада| 
жеткілікті түрде ацгарылмаган қажстгілігін 
білдіретін  психикалы к  күй.  Ә.  өтпслі 
күбылыс болып табылады, ойткені ондагы 
кажетгілік  не  ошеді,  не  санамен  аңгары-І 
лып,  накты тілекке,  ниетке, арманга,  т.б.І 
айналады. Ө.  — психологиялық таддаудың 
озекті  үгымдарының  бірі.  В.  Фрейдтін 
классикалык  психологиялык  талдауында 

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: