Бағдарламасы бойынша жарық көрді Сәдуақас Т. С 28 Шығармалар жинағы. Алматы: «Сораба» қоғамдық қо

312
ДИҚАН ДИДАРЫ
(поэма)
Көкшетау  облысы,  Бурабай  ауданы,  «Ұрымқай» 
кеңшарының  атақты  диқаны,  КСРО  Мемлекеттік 
сыйлығының лауреаты Баянбек Нұрышевқа арнаймын.
Автор.
Бірінші тарау. АЛТЫН ТУРАЛЫ АҢЫЗ
1. Туған жер келбеті. Аталар дәстүрі.
Сыйлаған сал, серілер ән төресін, 
Сүйемін туған жердің әр төбесін: 
Көңіліндей елімнің көсіледі ол, 
Өсіреді ерімнің мәртебесін.
Ата мекен аяулым, дарқан анам, 
Арманын ата-баба арқалаған. 
Асыр сап алабыңда, ассам да өрге, 
Аңсарым алабөтен тарқамаған.
Көктемде Көкше – кербез, көгі арайлы, 
Көп белес көз алдымда көкорайлы;
Көсілген кең танапта бітік егін, 
Көп көрдім диқан деген Толағайды.
Шаттанып ырыс тұнған мекеніңде, 
Толқисың тәтті қиял жетегінде; 
Алдыңнан Ақтөбе де шығар көлбеп, 
Ен шалқып егінжайы етегінде.
*   *   *
Ақтөбе осы өңірдің төрі ме еді?! 
Ну орман, тұнған егіс төңірегі. 
Қарсыда қалың егіс қапталынан, – 
Қарасы үш адамның көрінеді.
Құшағын айқара ашқан дала қандай, 
Шуақтан бойға шабыт тарағандай. 

313
Бірі – қарт, бірі – жігіт, бірі – балғын: 
Ғұмырын жерге етене балағандай.
Жан сырын перзентінің анасы ұғар, – 
Бәрінің қарт әжесі дала шығар. 
Ұқыптап ұрпақ сырын ұғысқандай, 
Әкесі, қарт атасы, баласы бар.
Өткеріп тайғақ кешу, ауыр жылын, 
Арқалап келе жатқан дәуір жүгін; 
Өткен шақ, Бүгінгі күн, Болашақ таң, –
Толғайды қаһарман бұл қауым жырын.
Жаны ада жарамсақтық, жасық ардан, 
Ерлікпен ел мерейін асыра алған; 
Жасампаздық рухымен табысқандай, –
Өшпес даңқ, ұлы жеңіс, асыл арман.
Жеріне – құт, еліне ырыс тілеп, 
Қырманда қызыл үйген, күміс күреп: 
Серттесіп, сенім артып жүздескендей, –
Парасат, жастық жалын, құрыш білек!
Сындарда жауын жеңген жамбасқа ұрып, 
Тыңда арда – орақ орған, дән бастырып; 
Салалап ақ сақалын сұңғыла қарт, 
Келеді әңгімесін жалғастырып:
«Туғанынан түйенің өркешінде, 
Көш түзеген кең байтақ өлкесінде; 
Төрт түлік пен 
дән еккен диқан баба,  
Біздің ел емген халық жер төсін де!..»
Бірінші  шегініс.  Жүніс  қарттың  баласы  Қожабек  пен 
немересі Баянға алтын туралы аңыз айтуы.
«Ежелден ел қонған бұл Ақтөбеге, 
Ұрпаққа тарихы оның нақты өнеге: 
Тағдырдың талай сынын бастан кешіп, 
Айналған бүгін енді бақ төбеге.

314
Бұл мекен – Мапырашты, Шұбарағаш,
Ел қонған Абылайлап, ұраны – Алаш:
Жол бастап Жанғал батыр... Атығаймен, –
Тоқтауыл, Қырғыз, Керейт жүр аралас...
Тоқтауыл – «Жанту, Торы» ұрандары,
Қырдағы Қаракесек ұландары;
Келіпті «Қарақойын - Қашырлыдан», –
Болған соң Атығаймен құдандалы!..
Өтеді ел тарихы сырғып алдан:
Көш тартып келген қауым Сыр-Қуаңнан...
Бабамыз Құнанбайдан қалған сыр бұл, –
Елінің мерейіне шын қуанған!
Жақсының мерейі үстем досы барда,
Ел мен ел бауыр басқан, қосып арна:
Ертеде қадірлі бір қария өткен,
Ғұмыры аңыз болып осы маңда... 
Қарт екен қасиетті хан - қараға, 
Сыпайы сұмдық сырын аңғара ма? 
Мансап іздеп, дәулетке мастанбаған, 
Масақ теріп маңыпты маң далада.
Кетті екен кең пейілдің күйі неден, 
Жұртта қалып қараша үйіменен: 
Соңғы рет үш ұлымен қоштасыпты, 
Өтерде Диқан баба дүниеден.»
Диқан баба аңызы:
«– Ғұмырың көпке арналған қандай керім, 
Маржан боп жерге тамды маңдай терім. 
Туған жер топырағын торғын еттім, 
Жер екеш жер де нағыз таңдайды ерін.
Кемтарға беріп келдім қол ұшымды, 
Төре де, төлеңгіт те төр ұсынды. 
Сұйылып ақ селеудей сақал-шашым, 
Азды-көп өтеп келдім борышымды.

315
Қарымда қауқар да жоқ бұрынғыдай, 
Боз басым бозқырауға ұрындың-ай! 
Кеусендей менде қандай салмақ қалды, – 
Сырт берді сырымды ұрлап сығыр құдай!
Әкесін өтер дейсің кім арқалап?! 
Беу, ертең бетпақ дүние қылар талақ; 
Жерді бақ – жұтқа бермес, жұртқа қумас, 
Жатқанда жалпағынан мына Арқа алап!
Жетеді мұратына талпына алған, 
Көненің сара жолдай салты қалған: 
«Алтын – тас, арпа-бидай – ас» емес пе, 
Артық па ат – арманнан, алтын – ардан?!
Атаңның атан жыққан күйі міне: 
Қайта енді қосылмаспын үйіріме; 
Көз алдым қызыл өрттей қызыл қырман, 
Түйір дән дүниенің түйіні ме?!
Жерге сіңем – неше жыл тершіп едік, 
Қызыл бидай қырға өссе келші көріп.
Келмеске кетіп барам, дәулет те жоқ, – 
Сендерді ен жарылқар енші бөліп.
Сәт келді сабыр табар салқын көрден, 
Жайымды жақсы-жаман халқым көрген. 
Не дейін, тарыққанда ұрпақтарым, 
Алар деп ат басындай алтын көмгем!..
Шынымен тұғырымнан кетемін бе, 
Құтты ұя құрсам деп ем мекенімде.
Япырай, қай тұста еді, есімде жоқ,
Әйтеуір сол төбенің етегінде!..
Бөлінбей түртіне бер бөктеріңді, 
Төгерсің қажырыңды, көп теріңді; 
Күшіңді, намысыңды, төзіміңді, 
Ерте тек сайлай бергін кетпеніңді!
Бақ-дәулет қарекетсіз қайда адамға: 
Ынсап қыл ынтымақпен пайдалан да! 

316
Таба алсаң, ақ – ішерге, ақша – пұлға, 
Ат болар, атан болар – айдағанға!..»
Жетсін деп терең ойдың ұшығына, 
Айтқан қарт өсиетін үш ұлына. 
Алтынды табар екен қайссы бұрын, 
Өрі ме, өжеті ме, пысығы ма?!
...Қарт қайтқан, қалды артында үш ұланы, – 
Қараша үй қасіретке ұшырады. 
Кешікпей кетпен алып кетті аттанып, 
Үлкен ұл ішіндегі пысығаны.
Мұның да қызығы көп бастан кешкен, – 
Алтынды ат басындай тастар ма естен! 
Тобықтан қызыл суды кешіп жүріп, 
Төбені үңгіді етіп астан-кестен.
Қыла алмай қатты тоңға, қатқаққа айла, 
Біресе батып жүрді батпақ, лайға. 
Тасыр күш тарс-тұрс ұрып, тасты опырып, 
Обыр көз ол тінтеді – таппақ қайда?!
Алтынды еншілеп ап «қияндағы», 
Іштарлық ешкімге оны қия алмады. 
Туғызған дүлей құлқын мастық, мансап, 
Санасын тұмандантып, қиялдады.
Қазады қайта-қайта, тұлданады... 
Тапқаны қиыршық тас құр манағы. 
Шашады бұқа болып топырақты, 
Ит болып, есі шыға тырмалады...
Қызыл жоқ қырып алар пақырыңда, 
Танабың талқан болған, тақырың да. 
Алтынның буы басып буындарын, 
Айырды ақыл-естен ақырында...
Ағаның екінші ұл да салтын бағып, 
Кетті ол да ақ найзасы жарқыл қағып. 
Жақсылық жасамақшы жұртқа бөліп, 
Жоғалып жонда жатқан алтынды алып.

317
Қуалап құрыды әлі құба түзді, 
Қопарып бір атыздан бір атызды; 
Қара күш қаратпады алды-артына, 
Болғанмен мақсаты зор, мұраты ізгі.
Жас еді, жасын да оны жасқамаған, 
Сертке нық, сөзін жерге тастамаған. 
Бас салды ойда жоқта жас батырды, 
Жат жерлік шапқыншылар баспалаған.
Зәредей зәре-құты ұшпады да, 
Қаймықса – өшпес таңба түсті арына.
Сүйенді ер сүйменіне сүйікті елден, – 
Сүйем жер бермесем деп дұшпанына.
Көзіне көрінбей бір таныс пенде, 
Туған жер берді жалғыз намыс, дем де. 
Жасаулы жаумен жалғыз жағаласты, 
Арсызбен арпалысып арыс кеуде.
Өр еді, өжет еді, амал қанша, 
Жан берді жалпақ жерін жау алғанша. 
Жалғыз ер қос көрініп жау да ықты, 
Қарай ма қаскөй дүние қараң қалса.
Қанжоса болды дала, көз байланды, 
Боз дала боздағым деп боздай қалды. 
Құлқынның құнын кесіп айбалтасы, 
Тор сауыт тоғыз қабат тозбай қалды...
Тағдырдың тарпып өтіп тарпаң сыны, 
Осылай опат болды ортаншы ұлы... 
Кенже де кетпен алып, тырма жекті, 
Қыстырып қонышына ат қамшыны.
Ағадай болмады тек алқын-жұлқын, 
Сүюші ед ортаншыдай халқын, жұртын. 
Жер жыртып, атыз тартып кетті, бәлкім, 
Ілінер тырмасына алтын бір күн...
Тер төгер кәсіп осы-ау пайдаға асар, – 
Қиынға қайратыңды қайра да сал! 

318
Малалап майдаласа топырақты, 
Жарқырап жатқан алтын қайда қашар?!.»
*   *   *
– Айналған осылайша аты аңызға, 
Бір жайсаң өткен екен атамызда. 
Жер жайлы жеті атаға жеткен лақап, 
Аз емес опамыз да, қапамыз да.
Ұрпаққа өнеге боп қалыпты аңыз, 
Сол үшін борыштымыз халыққа біз. 
Жемісін жерге беріп, жерден алған, 
Перзенттік парызды одан парықтаңыз.
Көңілге бұл сабақты түйіп берік, 
Бәрінен ел мұратын биік көріп, 
Өткердім ғұмырымды – жарылқады, – 
Жерім де асыл нәрін иіп беріп.
Алтын дән болып дәйім жан азығы, 
Жасымнан жаттағаным дала жыры: 
Жібіткен жер емшегі таңдайды да, 
«Тақыр қоян» тарыққан ана жылы.
Дала деп байлыққа кім қызықпады, 
Болмаса бұра тартқан бұзықтары; 
Егінді еккенде де тәлім берді, 
Орыстың көрші қонған мұжықтары.
Ғұмырдың соқпағы-ай сол толы сынға, 
Есейе еселенді борышым да: 
Танаптың көрдім зорын, сорым қайнап, 
Сонау жыл «орыс - керман» соғысында...
Қара жер қайран ерлер қаны тамған, 
Құтайтып қанша адамның қары талған. 
Азаппен азаттыққа қол жеткізіп, 
Атандық енді біз де кәрі тарлан.
Колхозда Жәкен,  Айып.., Құрман – бастық, 
Қыр сайын қызыл үйіп, қырман бастық. 

319
Есер де ел ішінде аз болмады, 
Етектен іліп-тартып қылған қастық.
Сын қысса жігеріңді құм етем деп, 
Қыңбады ер туған жерді түлетем деп: 
Есімде Әбдуәли, Тұрғынбай да, – 
Тұратын орыс-қазақ «Тұрекең» деп.
Жатсақ та аттандырып жасақты елден, 
Қайран ел қан-жоса боп қасап көрген.
Кешегі қырғын соғыс шығар ма естен, 
Малтығып қатын-қалаш масақ терген.
Қу соғыс опа берді, кәні, кімге, 
Жаралы шығар жаны бәрінің де?! 
От кешкен опындырып, бауырлардан, 
Үзгем жоқ үмітімді әлі күнге.
Аңсатқан қайдан табам аяулымды, 
Қақсатқан қайда тығам қаяу-мұңды?! 
Бәріне куә соның бұл Ақтөбе, 
Қатар да қалды сиреп, таяу құрбы...
Өзіңе бәрі де аян, жарқындарым, 
Тың екен Тың көтере талпынғаның. 
Бүгінгі ұрпақтардың бақыты үшін, 
Арқаның ақтарыңдар алтын дәнін!
Жұрт болып естімеген жұтты мүлде, 
Жеткізем дейсіңдер ғой құтты күнге. 
Түгі мол төрт түліктің өрісі еді, – 
Алмаңдар өгейсітіп түп-түбінде!..
Еліне тілеп солай ырыс, бақты,
Ұрпақтың ойын қарт та дұрыс тапты. 
Зәузаты бір қауым ел, өмірі – аңыз, 
Дүйім ел құрметтеген Жүніс қартты!
Айтқан сыр ата қыран түлегіне, 
Ұялап жас Баянның жүрегіне, 
Сіңіріп санасына, ұқтырғандай 
Парызы мен қарызын ұлы еліне!..

320
2.  Қожабек  отағасы.  Баян  мен  оның  досы  Виктор 
туралы.
Қожабек – қара торы, қалың қабақ, 
Таппайды еңбек десе дамыл, тағат. 
Көкірегі жазған хат, көп тоқыған, 
Кетеді жұмыс десе жалындап-ақ.
Біртоға, мінезі ауыр, сөзге сараң, 
Шойыннан құйғандай бір өзгеше адам. 
Шалдықпас шаруасынан ауыл үйдің, 
Бәрін де деп білгендей өз босағам.
Тоқтығын толғап елдің «Тоқтауылда», 
Намысын жанып өскен от, дауылға: 
Жүнісовтер әулеті неше түтін, – 
Сыйлы да, сыпайы да ол көп бауырға.
Тағдырға өкпелі ме, разы ма: 
Өмірі өнеге елдің біразына; 
Тұйық боп көрінгенмен тұрғыласқа, 
Шешілер шешен тілі қыза-қыза.
Сыртынан сыпайыны даттамаған, 
Зайыбы – Қамар шаруа баққан адам: 
Айдын көл абысынға ақ көңілі, 
Біреудің ала жібін аттамаған.
Бұл күннің қасиетін ол да білер, 
Түнімен ұйқы көрмей болды әбігер. 
Бұларды ақ тілекпен шығарып сап, 
Таба нан қарып берген жолға бірер.
Шваабтың Викторы да бар қасында, 
Еншілес, ен-таңба жоқ «мал басында»:
Қожекең бұларға отау бөліп берген, 
«Неміс» деп ойлағанмен алғашында.
Механик – Швааб деген іске шебер, 
Бойындағы талап пен күшке сенер. 
Ағайын боп ат басын іркер ме еді, – 
Қожабек бұларға ара түспесе егер...

321
Жорғасын жылқышы аға таңға байлап, 
Еңбегі құтпанының жанған аймақ: 
Қоздаған қотанында қоңыр тірлік, 
Оянған ауыл таңы қандай әйбат!
Қызарып қызулы күн қырға батып, 
Көгілдір көктем таңы жылдам атып; 
Түтіні туған үйдің түзу шығып, –  
Тұрғаны тіршілікте бұл да бақыт!
Қасында Қожабектің қос балапан, 
Келеді нық адымдап қосқа таман: 
Құлшынса құрыш білек – осы қолдар: 
Жұдырық болған жауға, досқа – алақан!
Алаулап жас қиялдың шамшырағы, 
Баянның таусылған ба сан сұрағы: 
Келеді назын айтып көкейдегі, 
Көкесін жауапқа алып әлсін-әлі:
– Киноға бардық кеше Жеңістермен, 
Жастар да лагерьдегі тегіс келген; 
Партизандар туралы, қандай қызық, 
Сен солай соғыстың ба немістермен?!
Майданның көп азабын көргем дедің, 
Қолыңнан санадың ба өлгендерін; 
Командир болдыңыз ба, асқан батыр, 
Көке, осы қайда сенің ордендерің?!
Шайқасып Курскінің дәл түбінде, 
Дейсіз ғой тілін білдім танкінің де; 
Жіберсе осы жерге соқа жегіп, 
Жапырып тастар ма еді жарты күнде?!
– Тағдырдың тарттық қой біз сынақтарын,
Басыңа бермесін тек, шырақтарым. 
Қайтесің қарғыс атқан сол соғысты, 
Арайлап ата берсін шуақ таңың!
«Жаманнан жақсы туар жамбас жеген, 
Жақсыдан жаман туар оңбас деген», 

322
Кінарат түсірме тек көңіліне, 
Жүрген соң жаның сүйген жолдаспенен.
Тажал боп танылмасын неміс түге, 
Сан ұлттың ұлы әперген жеңісті де: 
Күл шашса Гитлер – өрт күллі адамға, 
Гете – жыр жұпар сепкен жер үстіне.
Айырған аяулыңнан, қызығыңнан, 
Қатерге қысқа күнде жүз ұрынған; 
Соғыстың сойқандары-ай, зәру қылған 
Бір тұқыл темекі мен бір үзім нан!
Соғыс, соғыс... сор болған қасіретпен, 
Талайдың бақыт үшін басы кеткен. 
Аңырап арысынан ана қалған, 
Қақ болып омырауға жасы кепкен.
Қарамас жортақсың ба, жорғасың ба, 
Қор болып қаңғып келген қорғасынға: 
Кеудеңді оққа төсеп сен жүресің,– 
Сен үшін жанпида боп жолдасың да.
Достық қой күш беретін адамға нық, 
Сеніммен жүрдік талай қамалды алып.
Қайда екен қайран достар қанды көйлек, 
Жүр ме екен алапаттан аман қалып?!.
Екінші  шегініс.  Қожабек  отағасының  майданды  еске 
алуы.
«...Танкке айырбастап тракторды, 
Солдат боп көкең солай бір-ақ тынды. 
Не жеңу, не мерт болу Отан үшін, – 
Көкейде жалғыз ғана сұрақ тұрды.
Бес адам экипажда – қол есебі, 
Әйтеуір алдық жаудан мол есені: 
Сондағы командирім Борис деген, – 
Жігіттің Тимошенко төресі еді.

323
Тұлпарым – «Т-34» басы қатты, 
Жауызға жалын құсып, жасын атты. 
Атқышым Иван деген, радист – Саша, 
Оқтаушым қырғыз еді Қасым атты.
Өткердік сан ұрысты ауыр бастан, 
Жеңіліп, сағы сынып жауым қашқан. 
Ажалмен жекпе-жек кеп талай рет, 
Бориспен екі жылдай бауыр басқам.
Жон етін жұлып берер жолдасына, 
Қыңқ етпес жігіт еді-ау ол да, сірә; 
Мойымас, ер көңілді жас лейтенант, 
Ұқсайтын көпті көрген қолбасыға.
Танытып зор тұлғасы өр айбатын, 
Кең толғап көңіліңді тоғайтатын. 
Суретке қойнындағы жиі қарап, 
Жары мен жалғыз қызын көп айтатын.
Өзі де агроном, жұбайы да, – 
Шыр біткен егіс көрсе шырайына: 
Алтын дән сапырамыз соғыстан соң, 
«Коля» деп айтушы еді ұдайына.
...Айтамыз баршаға ортақ сыр ұшқынын,
Білсін деп қорғағанын ұлысты кім?
Сұмдығы қырғын соғыс естен кетпес,
Созылған иінінде Курскінің!..
Өрт шарпып, кең даланы отқа ораған, 
Арпалыс алды-артыңнан оқ бораған; 
Жаныштап өтеміз деп жау жасағын, 
Екпінмен оздық алға тоқтамаған.
Жәдігөй жауды інінде тұншықтырып, 
Қуалап тым-тырақай тұмсыққа ұрып; 
Жүргенде жүргізуші мен бе айыпты, – 
Тап болдық бір сұмдыққа қырсық қылып.
Гүрс етті... арандап бір отты лаңға, 
Көміліп кете бардық көк тұманға: 

324
«Япырай, қапияда торға түсіп, 
Төрт бірдей жолдасымды жоқ қылам ба!?»
Кіргенде тас-талқан қып «тас қамалға», 
Жау бетін кейін серпе бастағанда; 
Ажалдың аузына кеп арандадық, 
Қалмады секіруден басқа амал да...
Танкі де жанып жатыр жалын ұшып, 
Секіру қамындамыз жан ұшырып; 
Ағытып үлгердім-ау автоматты, 
Қолымның рычаг қысқан жаны шығып.
Безгегі ұстап, тимеген тісі-тісіне, 
Зіркілдеп зеңбіректер үсті-үстіне;
Қарғыған оң қапталға үш адамның 
Гүрс етіп бір жарықшақ түсті үстіне.
Бұрқ етіп топырақты аспанға атты, – 
Заматта жайрап түскен достар жаты; 
Тіл тартпай Қасым, Иван құрбан болған, – 
Тағдыр-ай тасырлығың тастан қатты!
Ыңырсып Борис жатыр, ауыр демі,.. 
Бұл кезде қайта өршіген жау ілгері; 
Борисім – Саша арқалап жөнелерде, 
Абай бол... Коля, Коля... бауыр деді.
Көргендей бізді қолдан саяқ қалған, 
Жау алды оқ бойындай таяп қалған; 
Кеудеме қыса түстім автоматты, 
Сәт шығар есіл ғұмыр аяқталған.
Тиеді тасырлықтан тасқа маңдай, 
Әйтпесе мұраты бар басқа қандай: 
Ағыттым автоматты нысанаға ап, 
Төбесіне жаудың жай тастағандай.
Топанға лақтырғанда өмір мені, 
Көмілген сыр еді ғой көңілдегі; 
Сондағы жаны бірге жолдастар ғой, 
Төр үйдің тұрған анау төріндегі...

325
Бой жасырам, төпелеп ұрамын да, 
Кенет, кенет... сүрініп құладым ба; 
Білемін солқ еткенін иығымның, 
Шың еткен шуыл қалып құлағымда...
Ел үшін есер жаумен мен де егестім,
Серт бұзбай сең де бұздым, сел де кештім; 
Еңбегім қарапайым қапа қылмас, 
Алғысынан адамның кенде емеспін.
Тағдырдың тартсақ та сол қайғы, азабын, 
Бұл күнде бақытты елім, бай заманым. 
Міндетсу мінезде жоқ тау қопарса, 
Даурығып даңқ іздеген қай қазағың.
Білімдар бұл сөзімді бекер демес, 
Алда ғой біз талпынып жетер белес. 
Ат басын ірікпеген ақтық жолдан, 
Ат іздеп, атақ қуған Көкең де емес!
Айтқан бұл парыз шығар марқұм атаң, 
Рухы бар жасампаздық жалпыға тән: 
Барақат тауып енді барлық адам, 
Жайнайды күннен-күнге жарқын Отан!»
3. Ауылдағы тың жерді игеру. Баянның Бағдатты еске 
алуы. Шет елдік тілші.
Бұлар да осы кезде қосқа келді, 
Тұр күтіп бір қызықты достар енді; 
Шапағатты шағынан көктеменің, – 
Көресің кереметті тосқан елді.
Даланың таңы мынау тыншу атқан, 
Тарайды мол шарапат күншуақтан. 
Жылғалар жамырасқан – жер тамыры, 
Бойында бұлқыныс бар құлшына аққан.
Шақырған шадыман шақ, ырыс күнге, 
(Осы еді-ау арманы қарт Жүністің де) 
Жеңіске бастағандай ал қызыл ту, –
Желбіреп Ақтөбенің тұр үстінде!

326
Жаңғырып мотор даусы жыраққа алыс, 
Ағылды Ақтөбеге шұбап таныс... 
Директор Тұяқбаев белгі берген, 
Тыңға енді басталды деп ұлы аттаныс!
Қара жер – қанша батыр тапқан ұлды, 
Көл-көсір құтың да енді ақтарылды: 
Тартуға тыңның жаңа бораздасын, 
Қожабек тәуекел деп атқа мінді.
Түрленіп туған жердің көк кілемі, 
Түлеткен туған елдің көп түлегі; 
Ту жатқан тың далаға түсіп жатты, – 
Дәуірдің дәуірлеген көп түрені.
Етегі Ақтөбенің дала жатқан, 
Құйылды ел мына жақтан, ана жақтан: 
Қожабек келеді алда, Баян, Виктор, – 
Қасында қызық көре бара жатқан.
Түрленіп түлегендей қыран дала, 
Көзді арбап көсіледі мұнарлана. 
Алапқа ақ селеулі алдындағы 
Қарайды жас Баян да құмарлана.
Көп жылды көріскендей араға сап, 
Жер жарықтық ақпейіл анаға ұсап: 
Ағытып омырауын перзентіне, 
Жайғандай еміреніп дала құшақ.
Құт орнап жеңістен соң өңіріне, 
Сол кездің желпінеді төлі, міне: 
Келеді қара толқын қаптай өріп, 
Қуаныш ұялатып көңіліне.
Қарайды қара мақпал қырға мына, 
Атаның абзал ісі ұлға мұра: 
Толқиды, толғанады, қиялдайды, 
Тербеліп ұлы еңбектің ырғағына.
Тұлпарға жер тарпыған мінді бүгін, 
Бәйгеден кім тежейді қырдың ұлын: 

327
Жалына жабысты ұлан, дүниені 
Дүбірі дүр сілкінтіп дүлдүлінің!
Талайғы тарқатқандай нала-мұңын, 
Ерекше түрге енген ғой дала бүгін: 
Барады жылы ұшырап мына бейне, 
Өріліп жатқан бейне қара бұрым.
Қарайды қайта-қайта көзі қанбай, 
Қара атыз ғұмыры боп созылардай. 
Ұқсатқан Бағдатының бұрымына, 
Қасында сол ерке қыз өзі бардай.
Албырт ойын қиялдың күші жеңген, 
Шарқ ұрып сол қиялдың құсына ерген; 
Тапты, тапты іздеген інжуін де, – 
Тәтті-тәтті армандай түсіне енген:
Жас Баянның қиялы:
...Көк өскен көктемеде күлтеленіп, 
Дегендей Ақтөбеден гүл терелік; 
Келеді бір топ бала серуен құрып, 
Жалт етіп жанабынан үркек елік.
Жалпақ жон жазғытұрым жасыл қандай, 
Айнала қызғалдақтар шашылғандай. 
Алдында бір қызыл гүл тұр алаулап, 
Көргеннің көзіне оттай басылғандай.
Ұмсынды ғажап қалып «қасқа» гүлге, 
Сыйламақ Бағдатынан басқа кімге?! 
Тамырын аршып еді, астындағы 
Жатқандай жарқыл қағып тас та бірге.
О, ғажап! Табады екен талпынған ұл, 
Таң қалды тасты аршыған қалпында бұл: 
«Бағдат, сен білесің бе, таптық нені? 
Алақай, атам айтқан алтын да бұл!..»
Селк етсе... жоқ Бағдат та, алтын-дағы, 
Трактор таспа тілген қалпында әлі; 

328
Қары екен көкесінің қапсырғаны, 
Қара айдын қалып жатыр артындағы.
«Шіркін-ай, баламысың... жатпадың ба, 
Не қызық мұндай қауырт шақта мұнда?!» 
Дегенше төтелете шапқан бері, – 
Көрінді бір салт атты қапталында.
– Ел аман, жұрт тынышта шапқыны не, 
Жетеді-ау қызылмай қып ат түбіне.
– Бұл Мұқан бригадирдің құласы ғой... 
Танапқа таяп қалды атты, міне.
Келеді ол ер-тұрманы жарқыл қағып... 
Әке отыр суыт жүріс артын бағып; 
Түтіккен түрі жаман бұл әбігер, – 
Жөнелер келе сала алқымға алып.
Көп оның қызығы да, шыжығы да, 
Төренің құлдық ұрған құзырына: 
Жарамсақ белсендінің біреуі еді,
Ойнатқан «әңгір таяқ» ұжымына.
Тілімен рза қылып әр қауымды,
Сол пысық, сол біледі мал табуды: 
Көп тоқтап көк пәуеске үйіне оның, 
Қалады қара «ЗИМ» де қаңтарулы...
– Аупартком... келмекші ертең... шет елден де... 
Дайындал, жер алыс па, жетер демде; 
Сұраса жағдайыңды, білесің ғой... 
Жүрмейін сөзге ілігіп бекер мен де.
Өзіңнен бір ауылдың білер халін, 
Бүтіндеп бітірем бе бұл ел қамын; 
Анада алған ұнды қонаққа деп, 
Қойып ек біздің үйге бірер қабын...
Тезірек іске кіріс, қосыңа жүр, 
Жабдық бар, қазан дайын, мосы да әзір. 
Оралғы болар мына боқмұрындар, 
Ал ұнды жеткіземіз осы қазір.

329
Астында арқар таң ат шатқаяқтап, 
Сөзін ол апыл-құпыл жатты аяқтап... 
Деп қалды Қожекең де, тізгін тартып: 
«Қасқаның қай қылығы-ай қатты аяп қап!»
Тың жайлы хабар-ошар береміз деп,
Шетелден тілші келсе дерек іздеп;
Аупартком Әділбеков өзі айтыпты: 
«Жүнісов ауылына келеміз!» – деп.
Соңында боразданың ізі қалып, 
Сергиді қос ұлан да жүзі жанып: 
Түйгендей содан бір ой санасына, 
Анасы берген наннан үзіп алып.
Пейілі, парасаты, пәктігімен, 
Беу, ана ұланына бақ тілеген; 
Тандыр ма, табы бар-ау ыстық жүрек, – 
Таба нан, дәмің мұнша тәтті неден?!.
Үшінші шегініс. Шет елдік тілшімен сұхбат
Тойлаған жасыл жайлау көктемені, 
Тоқтауыл – Ақтөбенің бөктері еді. 
Сыңғырлап бұлақ ағып, сән түзеген, –
Ақ қайың, сал қарағай, көк терегі.
Кең шұбар қойнау іші, салқын сабат, 
Хош иіс жұпарымен аңқыды абат. 
Кешегі Жүніс қарттың көзіндей боп, 
Ақ үй тұр аңғарында алты қанат.
Мерейі үстем боп бір түлегінің,
Сәті ме қабыл болған тілегінің:
«Ынталы» колхозы деп аталатын,
Тоқтауыл той қамында, міне бүгін!..
Күн еңкейе қаптаған қырат-қырдан 
Сейіліп гүріл мен шу құлақ тұнған; 
Дамылдап дел-сал болып дала жатты, 
Жонында жортқан қанша трактордан.

330
Халқының қан мен тері қатпарлана, 
Тусырап түу заманнан жатқан дала, –
Гүжбан күш, ен қимылдан есі шығып, 
Теңіздей толқын атқан мақпал қара.
Шерткен сыр шарлап сансыз шатырларын, 
Тыңдайды Тыңның тұңғыш батырларын... 
Кешікпей қонақтар да келіп жетті, 
Аупартком таныстырып жатыр бәрін.
Шет елдік тілші де еркін қадам басты, 
Ол-дағы арқа-жарқа амандасты: 
Қағылез, ашаң жүзді, сыптығырдай, 
Көзәйнек киген қара, жалаң басты.
Осы екен сыйлы қонақ ішіндегі, 
Момақан, ашық жарқын пішіндегі. 
Британия жерінен келген мейман, – 
Кім білсін кісі аласын ішіндегі?!
«Толғантқан жан-жүрегін дәуір қамы,
Қожабек – диқан осы ауылдағы», –
деп жатыр Тұяқбаев ол да қостап, – 
«Еңбекқор ...Ахмет, Қаби – бауырлары!»
– Сақтаған ата-баба салтын ізгі,
Аз емес ерлеріміз жалпы біздің;
Тұтас бір ауыл болған, әулеті осы –
Жолда айтқан Жүніс деген қартымыздың.
Елпілдеп жас мырза да құлдық ұрып, 
Қожекең қолын қысып тұрды күліп; 
Разы боп «окей» дейді қайта-қайта, 
Жымиды Баянға да бір бұрылып.
Жатсынбай жатыр баурап, үйірсектеп, 
Баяғы Уэллстің
11
 күйін шекпек:
Шаруамен жергілікті сұхбат құру, – 
Келгенде мақсаты екен қиыр шеттеп.
11
В. Ленинмен кездесіп, оны «Кремль қиялшылы» деп атаған ағылшын 
жазушысы.

331
Таң болып елге – алған ұлы істі ойға, 
Тілектес боп ертеңгі ырыс-тойға; 
Жылы-жылы сөйлеген көңіл - жымнан 
Жылт беріп қалып жатыр жымысқы ой да!..
Шет елдік тілші: 
– Өткердік өлкеңізде бұл аптаны, 
Таң қалған жайларым көп бірақ-тағы: 
Тың деген тым тосын іс сенбейтіндей, – 
Көрген көз, еститұғын құлақ-тағы.
Байқадым басшы, маман, басқасын да, 
Қиял ма, қисынсыз ба – рас па, шын ба? 
Жерменен тамыры бір, тағдыры ортақ, – 
Жүрген сіз айтыңызшы бас-қасында.
Жұмысқа жұмылса да жұртың бекем, 
Ырқыңа көнер ме екен бұл тың мекен: 
Сібірдің соққан боран, үскірігі, – 
Тың түгіл, тірлік кешу мүмкін бе екен?
Сұм соғыс дерт болмады қандай жанға, 
Татпаған қасірет уын таңдай бар ма? 
Қалған ел қатты күйреп қан майданда, 
Жасамақ ғаламатты қандай ғана?!
Жат қылып салт-дәстүрін жас қазағың, 
Саясат салар талай басқа
 
азабын: 
Талғамай жұтқан тас қой – Тың дегенің, 
Түйнейді ол Россияның асқазанын?!
Қампитып құр қабын да, қамбасын да, 
Өрге айдап астық артқан арбасын да;
Шаруасы шайқатылар шалыс басып, 
Россия тұрған жоқ па жар басында?!.
Қожабек:
– Рас, сэр, тауып айттың, қиын бізге, 
Қиямет – қырман айдау қиыр түзде. 
Біздің ел қатал сынға көндіккен ел, – 
Құлшынтқан сол арманға түйінді ізде!

332
Рас, сэр, бой көтердік құлап-тұрып, 
Жұбаныш бірақ бізге шуақты үміт: 
Өшпейтін өсиетін күн көсемнің, – 
Өрлейміз дәйім алға мұрат қылып!
Рас, сэр, көтерді сол ел еңсесін, 
Бейтаныс тар ойламай, кең өлшесін. 
Рас, сэр, халық рухын білмегенге, – 
Тың, тосын – тыңға аттану деген шешім!
Рас, сэр, есер соғыс есімді алған, 
Бір үйден бізде де бар бес ұлды алған, – 
Жетімді кім уатар, есіл жалған, 
Ананы кім жұбатар жесір қалған?!
Рас, сэр, техника, күш керегі, 
Біреуге қиял боп бұл түске енеді. 
Қайнары қайратымның ұлы достық, – 
Күн санап толысады, үстеледі.
Түрленіп туған Отан әлденеді, 
Шат күліп шығыстан бір таң келеді.
Ертеңге құлшына аттап, құлаш ұрған, –
Айбынды елге алдымен нан керегі!
Досты азалап, дұшпанды жамсатқанмен, 
Қайтсақ та арып-ашып алшақ белден; 
Елді ғана емес-ау, еміреніп 
Еңбекті де ет-жүрек аңсап келген!
Бұл да бір күшті аянбай салған ісім, 
Мерт болған жанның ойлап ар-намысын; 
Солардың көрмей кеткен қызығы үшін, 
Солардың аңсап өткен арманы үшін!
Қиыннан жастық шақта жасыған ба ар: 
Қаншама талап, күші тасығандар, – 
Ерлікке, ер рухына тәнті болып, 
Аттанған алғы шепке жас ұландар!
Шет елдік тілші: 
– Тынымсыз тырбансаң да ерте, кешке, 
Бұл – арман және де әлі ерте емес пе? 

333
Бұл тыңның алды-артында не болады, 
Алмайтын да шығар-ау ел, тегі, еске.
Бұл оймен адамдар бар келіспеген,
Бұйрығын Орталықтың теріс деген:
Жұмабай Шаяхметов шын қайраткер, –
Бас хатшы Хрущевке беріспеген!..
Тәшенов оның ойын жалғастырған!..
Зорлық пен қулық мұны заңдастырған:
Көбейіп келімсектер, елің азып,
Малыңа жайылым да қалмас Тыңнан?..
Қазбаған қазба қалмай өңіріңде: 
Алынар алтын, темір, көмірің де; 
Қопарып қорсылдақтар қорығыңды,
Өксікке тола берер өмірің де.
Таусылар таси-таси тасың-дағы, 
Мұнай, мыс, уранды алар – ғасыр наны.
Соғыста келіп қалған өндірістей, – 
Оны да отырмысыз жасырғалы.
Тың дейсіз, мойындарсыз түбі бізге: 
Жүз ұлттың жұрты болмақ – күніңіз не? 
Жүз тілдің жылымында жым-жылас боп, 
Құрдымға кетті дей бер тіліңіз де!..
Жас Баян тыңда түлеп, шыңға асады, 
Құшағын өсе келе кімге ашады? 
Аузына алар ма екен Абай жырын, 
Қай тілде Әуезовпен сырласады?!
Қожабек:
– Құрметтім, лағып кеттің айдаланы, 
Батыстың бұл дағдылы байбаламы. 
От қойғыш, өрт жібергіш жалақордың, – 
Өсексіз, өтіріксіз қайда лаңы?!
Сізде де, сезем, соның салқыны бар, 
Сыр тартсаң санаңа түй, жарқыным, ал, 
Ақпейіл аласы жоқ адамзатты, – 
Ертең-ақ ерлік жыры тәнті қылар.

334
Сөкпеңіз шүйілді деп мұнша маған, 
Кінәлі көзәйнек пе, тұмшалаған?
Бүркеген ақиқатты қара перде, –
Айырмас ақ-қараны тұл санадан.
Жаңғырған санамыз да, салтымыз да, 
Айнымас достыққа адал антымыз да. 
«Ит үрер, керуен көшер» деп түйетін, 
Құлаққағыс және бар халқымызда.
Семсерін сертке соққан сын сағатта, 
Еліміз ынтымақпен жүр санатта: 
«Қырық рулы ел қырық пышақ болмас үшін» – 
Есінде болар елдің бұл сабақ та!
Келмеске кетіп түнек, нала түнім, 
Елдікті жырға қосар әр ақыным. 
Томаға-тұйық болу кімге пайда, – 
Қапталда қала қоймас ана тілім.
Сағымыз асуларда шақ сынбаған, 
Достыққа адал бол деп тапсырды анам! 
Жақсы оймен жарқын күліп келген жанды, 
Ешқашан жайсаң далам жатсынбаған.
Елжірер бауыр десе жаным ізгі, 
Сол үшін төктік неше қанымызды. 
Ертеңгі нұрлы күнге деген сенім, 
Ұйытқан ынтымақпен бәрімізді!
Шалқытып шат-шадыман күйдің үнін, 
Еселеп алуда елім сыйды бүгін.
Қазынам болса қанша – халқыма ортақ, 
Көреміз көпшілік боп игілігін.
Қашанғы батсын елім нала-мұңға, 
Ғаламат құштарлық бар талабымда. 
Білгенге жыртып шығу деген сөз бұл, –
Тұтастай Британия аралын да!!!
Бұрқанған ұлы істердің арнасы бір, 
Түлеуде түнек деген Тайга, Сібір! 

335
«Кремль қиялшылы» кемел пішкен, –
«ГОЭЛРО» жоспарының жалғасы бұл!..
Қарсы алар дарқан далам таңды күліп, 
Шарқ ұрар дән мұхиты сан құбылып. 
Табылып жайылым да төрт түлікке, 
Тыңменен түлейді Отан жаңғырығып.
Өнеге өрнегіміз досқа нағыз, 
Дұшпан ғой күйе жағып, қосқан аңыз. 
Көзіңіз әлі-ақ жетер ұлы істерге, 
Шындықты мойындамас жоқ шараңыз!
Шет елдік тілші:
– Өрісі төрт түліктің тапталады,
Шалқар көл тартылуға шақ қалады.
Желге ұшып жер құнары тозаң басса,
Үміті елдің қалай ақталады?
– Ал, Баян, деді айналып ақырында, 
Ұқсайды тұр-тұлғаң да батыр ұлға; 
Есейіп кім боласың, шабандоз ба, 
Жүйткитін тұлпар ойнап тақымыңда?
Баян:
Ойнақтап қас тұлпары тақымымда,
Жарасар жолға шыққан батыр ұлға;
Ақық дән – алтын артқан керуен бастап, 
Арманға жетем, бәлкім ақырында?!.

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: