Тамараның  кішкентай  полинасымен  бірге  тартқан

Тамараның  кішкентай  полинасымен  бірге  тартқан 
тақсыреті хақында.
«Соғыстың... Ленинград қаласында, 
Көрдік қой наласын да, табасын да; 
Бұл күнде біле білмей, бақытты ұлан, 
Бұлғақтап қайсыбірің нанасың ба!?
Егесте ел де бейқам жата алсын ба, 
Құныққан құрдымына батар сұм да... 
Полина апыл-құпыл аяқ басқан, 
Тап болдық блокада... қатал сынға...
Құртуға тұмсыққа ұрып құтырғанды, 
Жасадық майдан үшін бүкіл қамды... 
Болды онда тәжірибе станция
13
, 
Аздаған баптап жүрген тұқым бар-ды...
Бұл кәсіп былай қалып... соғыс киді, 
Борисім кетті өтеуге борышты игі...
Мекеме дәлізіне кеп жайғастық, 
Қырсықта жау бомбалап қонысты, үйді.
Сүйеніп асыл сенім, зор намысқа, 
Кешірдік талай сынды сонда қыста, 
13
Қоршауда қалған Ленинград қаласының тұрғындарының әрқайсысы 
тәулігіне 125 грамм нанды талшық еткен. Сөйте тұра, бұл қауым Н. Вави-
лов атындағы өсімдік қорғау институтында 20 тонна тұқымдық астықты 
көздің қарашығындай сақтап қалған.

366
Заводта оқ-дәрі артып жүруші едік, 
Көшеде шеп құрысып, қорғаныста...
Ақ боран оқ боранмен бұрқағанда, 
Қара су қайнағанмен құр тағам ба? 
Жұмыстан қажып келіп, жүрек сазып, 
Ризасың сәбиіңді қымтағанға!
Сұмдарға өлім келсін – оқты өзі атқан!.. 
Кей күні жағдай да жоқ от та жаққан. 
Қаралы болған үйлер мәйіт сүйреп, 
Өксиді оқтын-оқтын Охта жақтан!..
Дүшпанға ел намысын алдырмау сын, 
Сәбиді үзім нанға зар қылды-ау сұм. 
«Мызғыма, Ленинград!», біз де бармыз, 
Деген де естіп жаттық Жамбыл даусын!
Сәбидің күлкісі де тапшы мұнда, 
Жоримыз жымиғанын жақсы ырымға. 
Көңілін көкең келед деп аулаймыз: 
«Қара нан, қанты да бар қапшығында!»
Жау жатса жайымызды өртең етіп, 
Жұмыстан кеш оралып, ерте кетіп; 
«Ертең!» деп жұбатамыз қыңқылын да, 
Ертек айтқан болғансып еркелетіп.
Шыдаймыз аштан қатып, ауырсақ та, 
Нан да қат, азық тапшы ауыр шақта: 
Көзінен сәбилердің бір-бір ұшқан –
Ақ тоқаш, күлше, самса, бауырсақ та!..
Ал, сәби тақұл-тұқыл нан сұрайды,
Жылайды, еңірейді, қансырайды... 
Қашан шығар шуақ күн, таң шырайлы, 
Нан сұрайды... әйтеуір жан шыдайды.
Тағдырдың кешіп жүріп күй наласын, 
Тілім нан тілемсектеп жиған асың: 
Нан дейді, бала байғұс, мама дейді, – 
Шығарға шыбын жан жоқ қиналасың.

367
Бала ма түсінетін жоқ-барыңды, 
Торпағым-ай ойлаған тоқ қарынды! 
«Нан!» дейді, «Мама!» дейді, – сұм соғысты 
Білмейсің қайтіп, қалай соттарыңды!..
...Беймезгіл көзің түсер шарайнаға, 
(Шарайнаға құрысын маңайлама): 
Осы да отызда деп кім айтады-ей, – 
Әжім басқан, ақ түскен самайға да?!
Сұм соғыс қой түсірген талай сынға,
Майдан үшін құлсың да, малайсың да...
Өзіңді-өзің танымай, естен танып,
Талықсисың айнаға қарайсың да...
Иығына жамылған қара шәлі: 
Айнадан шыға кеп ол таласады; 
Қырып алар қызыл жоқ ашаң жүзден, 
Тұлданады бар жандай алашағы:
Мүсәпір, жоқ жалмауыз кемпірің бе, – 
Жүреді деуші еді ғой жер түбінде. 
Екі иығын жұлып жеп бас салғалы, 
Баса алмай тұр ғой мынау ентігін де.
Ақи көзін алартып, ақшаңдатып, 
Біресе жылар көзден жас парлатып: 
«Қызғанғаның жем болар қызыл итке, 
Қызың анау жатқанда аштан қатып!»
Сөзінің соққысы ауыр сойылдан да: 
«Қарны ашқа той емес пе тойынған да! 
Не етпексің мынау дәнді мұнша ардақтап, 
Көріңе ала кетпек ойың бар ма?!
Қолыңды қаққан кім бар мына түнде, 
Жармасса жалған арың тұра тұр де: 
Жалғыз қызың жатқанда нәр сызбастан, 
Мұның не, сор қайнаған, мұратың не?!
Күн мынау түсіп тұрған басқа ауыр сын, 
Нәр татсын ең болмаса жас қауырсын. 

368
Қабыңның аузын буып қатып қалған, 
Не деген қаражүрек, тасбауырсың?!»
Мыстаның мыңқ етпейді, күледі-міс, 
Сақ-сақ күліп, сапылдап білері ұрыс: 
«Тым құрса қызыңа анау, маған мына, – 
Қуырып бермейсің бе бірер уыс!»
«Жоқ! – деймін, – жап аузыңды, қақпас неме! 
Көлгірсіме, жауызға жақтас деме, 
Мұқалмас жігері, адал достығы бар 
Өжет жұрт өз бақытын таппас неге?!
Алжастың, адастың да, шеше, мүлде, 
Елің тап, есің дұрыс, есеніңде; 
Бірер қап тұқым бидай неге жетер, – 
Неше үйге, неше адамға, неше күнге?!
Қуыру, құрту – ойбай, мүмкін емес?! 
Ерлер бар – өтер-кетер бұл күн елес! 
Бір күннің талшығы емес біздің мұрат, 
Болмаса бізді құртқан құлқын емес!
Әзәзіл, табаң ба бұл, ойының ба? 
Адамның бөлінгенде ойы мыңға. 
Қызығым, қызым үшін жаным пида: 
Әзірге – бір үзім нан қойынымда!»
Санадан сандырақ ой сейілді ме: 
«Түк етпес, – деймін, – аштық пейілдіге, – 
Асырар мың адамды асыл тұқым, 
Болмаса бұл аманат кейінгіге!»
«Шық деймін, шық үйімнен, шық, албасты!
Мыстанмен мына кейпім мың арбасты, – 
Жалғыздан аяры жоқ, амалы жоқ, – 
Арсыздар ана сырын ұға алмас-ты!»
Ақылым алжасты ма әлде менің, 
Торына түскендеймін әлдененің: 
Қыбырлап колбалардан, қапшықтардан... 
Апырау, не боп барад дән дегенім.

369
Дәндерім енді өзімді қамады-ай кеп: 
Біресе быж-быж еткен арадай көп; 
Біресе қаптап шыққан қара құрттар, – 
Миымды мың сан бүйі шағады-ай кеп...
Әйтеуір көнеді екен азапқа адам, 
Аштыққа, ауруға да мазақтаған. 
Сол сынның бәрін жеңіп шықтық қалай, 
Бұл күнде өзіме-өзім ғажап қалам!
Қайыспас халық едік рухы неткен! 
Бірлікпен бастан қайғы бұлты кеткен. 
Кемеңгер кең пейіл ел, қаһарман ер, 
Жарыққа алып шыққан бұл түнектен!
Өткердік өжеттікпен бір сынақты, 
Ертең де ескеріңдер бұл сұрақты! 
Ардақта асыл нанды беу, адамдар, – 
Үйге енген кіп-кішкентай күн сияқты!..»
...Арпалыс басталады тағы, тағы, 
Шалқиды... гуілдейді... шаңытады... 
Қотарып алтын дәнін тыным алмай, 
Шүмегін шүлен дала ағытады.
Тынбастан талпынады ер күн бе, түн бе, 
Асыра орындайды міндетін де: 
Кеудеде кереметтей құлшыныс бар, 
Тауды да қопарардай бұл бетінде!
Арнасы тасымаған танап бар ма, 
Құяды қырмандарға, қораптарға: 
Есептегіш машина есі шығып,  
Таң қалған рекордтарға, мол ақпарға!
Алтын дән тау-теңіз боп үйіледі, 
Диқан жаны тасиды, сүйінеді. 
Құрметтеп күн дидарлы ерлерін де, 
Төбесіне көтерген дүйім елі!
Виктор да құттықтайды құрдасын кеп, 
Жетіспей құрал-сайман тұрмасын деп. 

370
Полина ол да разы Баянына: 
«Әйтеуір жауын-шашын ұрмасын тек!»
Көрмеген ала жаздай алып тыным, 
Таниды-ау топтан озған халық та ұлын: 
Ауданда бір Баянның құрметіне, – 
Сан мәрте көтеріпті даңқ туын!
Жүректің жалын отын, бұлқынысын, 
Арнаған ерлер осы жұртым үшін. 
Қамшылап қояр жолдас намысын да: 
«Жігітім, жарамайды, бұл тұрысың!»
Жарқ етіп ғайып болған сыршыл көктем, 
Аянның арманы үшін қыршын кеткен: 
Үзілген аға жолын жалға, Саян, 
Абай бол, алаңдатқан бұл сын көптен!
Тоқтық үшін, елімнің ертеңі үшін, 
Сәби үшін, сол елдің өркені үшін; 
Ұшырып көгершінін – ерке құсын, 
Алаңсыз ұқсын ата ертегісін!
Дүбірлеп дабыл қақса дән алқабы: 
Жүрек те – жігер-күштің жанартауы! 
Орақтың оркестрі барады өрлеп, 
Сарнатып Сарыарқада «Сарыарқаны»!
Кеудеде шабыт оты шарпылғалы, 
Ер жігіт тыншыр емес нар тұлғалы: 
Лақылдап шүмегінен үсті-үстіне, –
Саулайды, құйылады алтын дәні...
Шалықтап туған елдің атырабы, 
Шабытты еңбек шалқарға шақырады. 
Береке белдеуінде бел шешпестен, 
Диқан ер алтын дәнін сапырады.
Алтын дән – ер диқанның асқарлары, 
Алтын дән – туған елдің асқан бағы. 
Алтын дән – ұлы тойдың салтанаты, 
Алтын дән – ерліктің тың дастандары!..

371
8.  Баянның  қатты  боранда  қалып,  аяғы  ауыр  ана  – 
гүлсімді құтқаруы.
...Баянның кемелденген кезі еді бұл, 
Шарқ ұрған көздегендей межені бір; 
Тұғырда тың түлегі түлеп ұшқан, – 
Өртеген отты намыс өзегін ұл.
Зіңгіттей жігіт болған сұңғақ бойлы, 
Тұлғасы көз қызыққан сымбатты, ойлы.
Жүзінде ізгілік нұр, күлкі үйірген, 
Талабын шабытты еңбек шыңдап қойды.
Бұл сонау қарт еменнің бүршігі еді, 
Жақсыға – жақ, жаманға – түршігеді. 
Еңбегі жанған жанға жанаса кеп, 
Жиі ат салып жүр газет тілшілері.
Ермеген албырт желік шылауына, 
Бәрі де жарасып тұр мынау ұлға: 
Кешегі балғын сезім – бал махаббат, – 
Бағдаты фельдшер болып жүр ауылда!..
Көрінбей ақ түтек боп ат құлағы, 
Көкшенің бораны да қатты ұрады: 
Төбе шашы тік тұрып тал, қайыңдар, 
Құламай табанынан шақ тұрады.
Ер жігіт сағы сынбас талап барда, 
Танаптан табылады таң атқанда; 
Баянның да үйіне келген беті, 
Қар үйіп күн ұзаққа алаптарға.
Бағдат та қолқа салып зорлай келді, 
Аптығып базынасын толғай берді: 
«Гүлсім ше!.. аяғы ауыр... Шаршасаң да, 
Бүгіннен қалдыруға болмайды енді!..»
Не керек апақ-сапақ шамасында, 
Баян да алды-артына қарасын ба: 
Ағытып қар тоқтатар сүйретпесін, 
Тіркеп алды күймелі шанасын да.

372
Қысқы кеш тыншып тағы қала алмады, 
Қар ұшқындап әп-сәтте амалдады. 
Тұлып киген... Гүлсім де рахмет деп, 
Жаутаңдап отыр бейуаз жанарлары.
...Аянмен бірге оқушы ед... бала қайран...
Көңілге оралады нала қайдан? 
Білуші еді Баян да ағаларын, – 
Келін боп келіп түскен «Қарағайдан».
Гүлім екен, шіркін-ай, гүлім десе, 
Іш-бауырың елжірер күлімдесе! 
Жанары таңғы шықтай мөлдіреген, 
Тамып-тамып кетердей дірілдесе...
Дегендей қас қарайды, қайда қонам?! 
Сусылдайды сырғыма майда боран; 
Күре жол сорабымен Ақтөбе асып, 
Тайталасып Баян да таймады одан:
Қар жауса қалың ылғал жөн емес пе, 
Сан рет жүріп жүрген жол емес пе! 
Тағдырмен бетпе-бет кеп осы жолы, 
Түсем деп ойлаған жоқ ол егеске...
Опық жейді екен-ау батырың да, 
Оппа қарға килікті ақырында... 
Өрімқайда орталық аурухана, –
Қалып еді екі-үш-ақ шақырымда.
Тұмсығын мұнда сұғып, анда сұғып, 
Кейін тарпып, жұлқиды алға шығып; 
Қасқаның қайрат-күші қайда кеткен, 
Малтығып қалың қарға қалды асылып!
Шыға алмады... япырау, не істеу керек? 
«Бір амал тап, әйтпесе, бөспеу керек! 
Аяға ауыр ананың... нәресте ше... 
Талайды таба қылдық кештеу демеп!..»
Әлде, әлде, қайтеді тосса ақырын, 
Бағдат, Гүлсім не дейді қосса ақылын... 

373
Жеткізе ме жаяуға қос шақырым... 
Боран үстеп тігуде боз шатырын?!.
...Алды-артын бірдей орап ала қаншық, 
Абалап, арс-арс етіп барады аңсып: 
Тырмалайды, құтырып, қыңсылайды, 
Тап береді таласып, талағансып...
Жатыр ма бұл дүние белден көшіп, 
Ұйқы-тұйқы, бұталар ербеңдесіп... 
Төтелеп тартқан Баян жол нобайын, 
Қалың қарды малтығып белден кешіп.
Жығылып мың құлады, мың тұрады, 
Тынбайды тағы да алға ұмтылады... 
Тағдыр да табалаған сақ-сақ күліп, 
Аспанның ақ мамығы бұрқырады.
Айнала ақ түтек боп алай-дүлей, 
Қалмастан қапталынан қамайды үрей; 
Сұлбасы алабажақ сұстыланып, 
Қасқыр боп қарағайлар қарайды кей.
Сұққылайды, тырнайды, о немене?! 
Шөңірі ме, шөбі ме, шөмеле ме? 
Уілдейді, ұлиды, ызыңдайды, – 
Бөпесі ме, бөрі ме, бөрене ме?!
«Аязға да, боранға, азапқа да, 
Шыда, шыда, қалды ғой аз-ақ қана, 
Нең бар, тағдыр, бейкүнә нәрестеде... 
Табалама, жүзқара, мазақтама!»
Опық жейді екен-ау батырың да, 
Оппа қарға арандап ақырында, 
Тағдырдың тәлкегімен арпалысып, 
Екі сағат жүрді екі шақырымға.
Мың сан ине сұққылап бармағына, 
Аяз енді алмақшы ед қармағына, 
Құлап тұрып, еңбектеп, әлі құрып, 
Шеткі үйдің жетті-ау әрең шарбағына!..

374
Өрімқайдан топ шықты іле-шала... 
Нәрестенің ғұмырын тілеші ана! 
Балбырап өссе балғын, бақытты ұлан, – 
Бар шығар Баянның да үлесі, ана!..
9.  Қырғын  соғыста  қаруластары  «мерт  болды» 
деп  есептеген  Қожабектің  ширек  ғасырдан  кейін,  сол 
майданда  көрсеткен  ерлігіне  сай  наградталған  орденін 
алуы.
...Сауығып шықты ұзамай Баян-дағы, 
Алғысын айтып ел де аянбады; 
Тез шыққан себебі бар, сыр ұшығын 
Полина келіп кеше баяндады:
Салтанат па, құттықтау кезі ме асқақ? 
Әлде бір көне сырдың көзін ашпақ? 
Әйтеуір көп жиналды ел осы кешке, 
Ерсұлтан Тоғжанұлы өзі бастап!
...Ойран боп дүниенің сайран бағы, 
Соғыста... талай тағдыр қайраңдады; 
Сыр шертті сұңғыла қарт тарих деген, 
Сарғайған газеттер де майдандағы!
Күл болып қалсадағы күйреп тасыр, 
Суға батып, отқа да күймепті асыл:
Шаң баспапты ерлікті, ер – мастанбай, 
Өтсе де содан бері ширек ғасыр.
Арайлап ату үшін азат ақ таң, 
Айналдық қанын төккен азаматтан. 
Лейтенант Тимошенко мақаласы ол: 
«Қызыл әскер Жүнісов... қаза тапқан!..»
«Мерт болған екі жақтың егесінде, 
Рухы тірі, ерлігі ел есінде – 
Қызыл Жұлдыз ордені... лайықты... 
Тек әттең таба алмадық денесін де...»
Жасаулы жаудан батыр жасыған ба?!.
Қажырлы адам өрлейді басып алға. 

375
Қастерлеп мұның бәрін тауып берген,
Рахмет қызылізшіл жас ұланға!
Ой жүгіртіп өткен бар өміріне, 
Толқын-толқын саз келіп көңіліне; 
Қожекең ел алдында тұрды толқып, 
Таққанда хатшы орденді өңіріне!..
Отан үшін, ел үшін, ар үшін деп, 
Шаң жуытпай қорғаған намысын бек; 
Қарт жанары жасаурап бермеді ырық, 
Қайталап тек: «Борисім, барысым!» деп.
Бір қиял көкіректен шалқып ұшып, 
Табысқандай достармен алқынысып; 
Орден таққан кеудесін тұрды сипап, 
Сезім өрті ішінде шарпылысып!
«...Соғыста сойқан жауды көргем дедің, 
Санадың ба, қолыңнан өлгендерін?! 
Болдыңыз ба командир, асқан батыр, 
Көке, осы қайда сенің ордендерің?!.»
Тас лақтырған байқамай тұнығына, 
Қысылғандай осы бір қылығына; 
Баян тұрды елжіреп, Полина да 
Егіледі – разы қарт ғұмырына!
«Кешір, әке, кещеңді, кешіре көр, 
Көсіл, әке, көкешім, көсіле бер?!» 
...Мұқан да жым болды ғой, құш көкеңді! 
Төсе сәби басыңды төсіне, кел!..
...Әкенің алға ұстаған байрағындай,
Жас қыран «қыз жақтаған» қайда мұндай?!
Ұзамай Баян – Бағдат той жасады, –
Айнымас махаббаттың айғағындай!..
Екі жас жайнап өскен бала жастан,
Табысып, басталды өмір – жаңа дастан!
Жебейді, жетелейді ізгі мұрат,
Өмірде бақыт бар ма одан асқан!..

376
10.  Жер  тағдыры  өз  тағдырына  айналған  даңғайыр 
диқан Баян ның жер эрозиясын болдырмауға ат салысуы.
Қара, қара! Қап-қара, қара басқан: 
Қара түнек, қапалы, қаралы аспан; 
Бұлт бүркеп күннің бетін, күңгірттеніп, 
Аспан-жер астан-кестен араласқан.
Қайда кеткен жарықтық дала сәні, 
Қайда танап ырысты, тамашалы?
Боздай ма бозінгендей боз даласы, 
Иығына жамылып қара шәлі!
Ұшты-күйлі ғайып боп қала да ауыл, 
Ұйытқыған көз аштырмай қара дауыл; 
«Беу, қара жер, жекжат ек аға-бауыр, 
Бұл сұмдық жаныма дерт салады ауыр!»
Арам шөпті аямай отағанда, 
Сойып түскен сойдақ тіс соқадан ба? 
Қара шашы дудырап сыңсиды қыр: 
Тап болды тағы қандай «топалаңға»?!
Ұйпа-тұйпа қаптаған қарамықтан, 
Аспан да алай-дүлей алабұртқан: 
Қара жер қарай ма әлде қабақ шытып, 
Жұдырығын түйіп ап қара бұлттан!
Қайғырған, қапаланған дала қатты, 
Кімге ұрсып, кімге айтады балағатты. 
Кімге мұңын шағады, сырын айтып, 
Біз бе әлде білмей жүрген қанағатты!?
Кең дала кейуанаң да, кербезің де, 
Кейіттік пе күте алмай дер кезінде; 
Күйзелткен Баянның да нәзік жанын, 
Қапа-мұң бар қап-қара жер көзінде!
...Ылғалы аз бұл көктем де елеңдеткен, 
Тұқымды жөн бе еді әлде тереңге еккен. 
Мұқан да бермеді ырық, бұл науқанды 
Тезірек бітіреміз деген кеппен...

377
«Сыпырып құнарын да, тұқымын да, 
Ұйпалап мына құйын құтырынды, ә?!
Жетең бар ма, жетпесе шамаң, зердең, 
Басқаға жала жауып ытырынба!»
Қара боран жігерін жер қылады, 
Дегендей: «Сен кінәлі, сен кінәлі!»
Күш-жігерін сарқып-ақ беруші еді, 
Енді не дер, естісе ел құлағы?!
Қапсырады жата қап қара жерді, 
Мына жерді құшады, ана жерді: 
Қара боран қайтсең де тоқтамайды, 
Төбе шашы тік тұрған дала желді.
Еңбегі еш болғаны қиын ерге, 
Өзегін өртеп намыс күйінер де; 
Көзі ғана жылтырап қапаланған: 
«Не бетімді айтамын дүйім елге!»
«Баян, Баян, жасытпа намысыңды, 
Байыптап бағдарлаушы ең әр ісіңді; 
Табиғат апатына не дауа бар, – 
Демейді ешкім жігіттің сағы сынды».
Қара жер арыла алмай солқылынан, 
Қажып ер қара селдің толқынынан, 
Қалған сәтте, 
   
         ас ала келген Бағдат, – 
Аяулысын демейді қолтығынан...
Сұр аспанның сұсынан шошыған ба, 
Қожекең ол да жүрген осы маңда:
– Ысырап болды-ау ырыс, енді қайттік, 
Көк өнбесе көңілдің қошы бар ма?!
Аралап жүрген осы танаптарды, 
Полина да дегбірсіз қарап қалды;
– Құрғақшылық биылғы аз болғандай, 
Бұл қырсық қайдан тағы қабатталды?!.

378
Баян:
– Эрозия! Лаңыңа көнемін бе?! 
Кесепат тағы әкелді мол егінге.
Әр жерде бір бұрқ етіп, жанжал салып, 
Кетіп еді екі-үш жыл көлемінде.
Полина:
– Бұл жұмбақтың кілті тек Бараевта!
– Бараевқа тезірек барайық та?! 
... Эрозия – бұл Тыңның зор кеселі, 
Бұйыра берме өзіңді бар айыпқа.
Қамалып қара бұлтқа қала, дала, 
Бір кезде болған солай Канадада. 
Жер азып бара жатыр бабы болмай, 
Айғағы соққан дауыл жаңа ғана.
Көп ойлаған Тың қамын сол зиялы, 
Өмірдің сабағын да мол жияды; 
«Желге ұшып кете берсе жер құнары, 
Түбінде елге мұның зор зияны».
Ел қамбасын ырысқа толтырғалы, 
Әйтеуір еңбегі оның мол Тыңдағы: 
Қол астында қызмет жасап жүрген, – 
Мамам да көп айтады ол туралы:
«Дән баптауды деп білген кәнігі арман, 
Александр Иваныч па дамыл алған: 
Сүрінбеген сындардан батыр осы, 
Мэхлистей майталман тәлім алған.
Жер қорғаудың үйретті ол қамын елге: 
«Түлемейді ол тыңайтқыш, дәрімен де; 
Жер деген өзін-өзі қорғау керек!» – 
Тек осы дұрыс әдіс бәрінен де!
Қара бұлтты серпуге төніп келген, 
Сұрағанда айтқаны «көріпкелден»: 
«Кешірсін! Соқаға енді тыйым керек! – 
Адамзатқа адал дос болып келген...»

379
«Кеселге тап боп жатса жұртың бүгін,
Адамзат, жараспайды бұл тірлігің?..» 
Қопсытып, тек сыдырта жырту керек, 
Ойласақ Тыңның ғажап мүмкіндігін.
Құлшыныс пен құнт керек егіске ерек, 
Сонда ғана иіп ол жеміс беред: 
Орман керек тамыры терең тартқан, 
Пар керек! Ауыспалы егіс керек!
Баянжан, ұқтым сенің қолқаңды да, 
Жаңалыққа баста онда ортаңды да! 
Ерсұлтан Тоғжанұлы ол да алаң боп, 
Жиірек ат салуда Шортандыға!..
Есесін тап, естісін ел құлағы, 
Жеміс берсін, жетіссін жер құнары! 
«Ал, Баян, іске кіріс,– дейді жел де,– 
Емессің сен кінәлі, сен кінәлі!..»
Қожекең түйгені мол өмірдегі, 
Ол да сырын ақтарды көңілдегі: 
«Рас, рас бап керек, алтын масақ, – 
Түлеп өскен сәби ғой өңірдегі!
Күн шықса кірпіктерін күліп ашқан, 
Анаға ұрпақ сүю – ұлы дастан! 
Керегі қашанда оған тыныштық қой, 
Күншуақ, жұпар ауа, тұнық аспан!..»
11.  Халық  қалаулысы  Баянның  ұшақ  ішіндегі 
толғанысы.
Ақсұңқар келеді ұшып, қанат қағып, 
Соңында белес-белес алап қалып. 
Аумаған Баянның да арманындай, – 
Биікке өрмелеген талаптанып.
Бастаған кіл биіктен жолын ұлан, 
Желпиді самал жел боп көңілін ән. 
Келеді астанадан елге оралып, 
Бас қосқан бейбітшілік форумынан:

380
Қуанасың тұлғасын көргеніңде: 
Халқы сенген қалаулы болды елінде; 
Қасында Бағдаты бар күлім қаққан, 
Төсіне таққан Даңқ орденін де!
Кеудесін шабыт кернеп, шер буғалы, 
Еңбекпен жанып келед ердің бағы. 
«Батыр Баян» деп бүгін қошеметтеп, 
Мақтайды, мадақтайды елдің бәрі.
Басынан талай сынды кешіріпті ел,
Сын кешіп талай тарлан өсіріпті ер!
Әулет көп елде мұндай: Тұяқбаев, 
Әлімов, Маткеновтер, Есімовтер!..
Көз сүзген диқан болса жер бетіне: 
Көктемде нұр ойнаған келбетіне; 
Баяғыдай жұмыр жер дөңгеленіп, 
Баянды тіршілігін тербетуде.
Ақсұңқар көк аспанда дара қалқып, 
Жұтады көктем нұрын дала балқып. 
Тарқатқан бұрымындай жер-ананың 
Танаптар тарам-тарам – қара барқыт!
Биыл да ерте бітіп егістерін, 
Баянның ел мақтаған ер істерін. 
Бір апта өтпесе де көруге асық, 
Жайқалған жер бетінде жемістерін.
Құнттаған байыбына барам ба деп, 
Бұл күнде іс те қауырт, алаң да көп: 
Бітірмей көп шаруасын мазасы жоқ, 
Баянға біткен осы табанды әдет:
Елі де, жері де сай, көп түлегі, 
Ауылды өркендету – ел тілегі. 
Жастар да тұрақтар ед... бұл туралы 
Хатшымен кеңескен жөн деп түйеді.
Әділ де талап қойғыш, сергек еді, 
Содан да құрмет тұтып ел келеді: 

381
Көмектесер Ерсұлтан Тоғжанұлы, – 
Кеше ғана атанған Еңбек Ері!..
Өмір – егін әлі де ала-құла, 
Оралып жылан жатыр балағына. 
Адамзат тағдырына қауіп төнсе, – 
Алаңдайды ер ас батпай тамағына.
Мамырлап атар әлі дала таңы, 
Шуағын шат-шадыман таратады. 
Білген жанға, ғарышқа қолын созған, 
Байқоңыр – диқан баба алақаны!
Билік біткен момынды талағанша, 
Жетімдерді есіркеп панаға алса. 
Жер бетінде қанша әлі зұлымдық бар, – 
Еңіреген, зарлаған бала қанша!
Бір тойғаны оларға асқан бақыт, 
Аһ ұрған ана көзден жас парлатып: 
Алаңсыз қалай өмір сүреді адам, 
Қанша жұрт жатқан кезде аштан қатып.
Ішінде – лаң, құр күлім қаққанымен, 
Бетіне перде бүркеп сапқа кірген: 
Қанша «әртіс» капиталдың құлқынымен 
Президент мырза боп таққа мінген...
Тарта ма қанқұмарлық нәсіліне, 
Бұра ма әлде ата кәсібіне: 
Адамзат тағдырымен ойнайды олар, 
Аярлық айналған соң рәсіміне.
Білгенге сахна емес өмір деген, 
Сұрқия мен сұмдық бар көрінбеген. 
Шынайы бақыт мұнда, шын қасірет, 
Бар мұнда нағыз соғыс, өлімменен.
Көз сүзген диқан болса жер бетіне: 
Көктемде нұр тараған келбетіне; 
Баяғыдай жұмыр жер дөңгеленіп, 
Баянды тіршілігін тербетуде:

382
«Жапан ең бұрын мыңды зорықтырған, 
Бақытын бүгінгі ұрпақ жолықтырған. 
Дүбірі дүлділдердің, жарықтық жер, 
Шаттықтан жүрегіңдей соғып тұрған.
Алабың мол несібе, өсім берсе, 
Алаңмын оны аялап өсіргенше. 
Жер – ана, әлі сені мазалаймын, 
Мұхитқа қалаларды көшіргенше!
Жаныңа жара салған жайлар қанша, 
Мұратым – майдан құрып, сайран қалса. 
Жер – ана, әлі қанша тыншыңды алам, 
Ай сіңлің егінжайға айналғанша!..
Болашақ ғасырлармен жолыққалы, 
Дән сеуіп, күтіп-баптап, орып тағы; 
Тапсырып бар шаруамды автоматқа, 
Жүрермін оператор болып-тағы».
Дәуірлер дәуірлерден мұраға алар, 
Көк тіреп көз алдыңда тұра қалар: 
Элеватор әйгілеп ер еңбекті, –
Тұр асқақтап Тыңдағы мұнаралар!
Тұр асқақтап Тыңдағы мұнаралар, 
Жүр ас батпай қырдағы ғұламалар. 
Ерлігі ел жүрегін елжіретіп, 
Жаңғыртқан дала даңқын бұл ағалар...
Баян да бірі емес пе бұл ағайдың, 
Басына түскен талай бұлағай күн; 
Ақырын жүріп, анық басқан тарлан, –
Азамат – сөзін баққан ұлы Абайдың!..

383
МАЗМҰны
Бірінші тарау 
«ТҰҢҒЫШ» ТОПТАМАСЫ ...........................................    5
Екінші тарау 
ЖАРТАСТАҒЫ ЖАҢҒЫРЫҚТАР ...............................  18
Үшінші тарау 
ЖҰМБАҚТАС ЖЕЛІСІ ....................................................  52
Төртінші тарау 
АЙНАКӨЛ АЙШЫҚТАРЫ ............................................  83
Бесінші тарау 
ТУҒАН ЕЛІМ – ТҰҒЫРЫМ........................................... 107
Алтыншы тарау 
МАХАББАТ НАЗДАРЫ ................................................. 150
Жетінші тарау 
ТАҒЫЛЫМДЫ ТАҒДЫРЛАР ......................................... 164
Сегізінші тарау 
АСТАНА – АСҚАҚ АРМАН, АСЫЛ МҰРАТ ......... 189
Тоғызыншы тарау 
ҒИБРАТТЫ ҒҰМЫРЛАР ................................................ 205
Оныншы тарау 
АТАЛАР АЙТҚАН АҢЫЗДАР .................................... 228
Он бірінші тарау 
«ЗАМАНДАР МЕН ТАҒДЫРЛАР» ШОҒЫРЫ ........ 267
АБЫЛАЙ ХАН АЛАҢЫНДА (поэма) .......................... 267
ДИҚАН ДИДАРЫ (поэма) ............................................... 312

Редакторы Б. Байғұл
Техникалық редакторы А. Тлеукеева
Компьютерде беттеген Н. Әбдіқадырова
Басуға қол қойылды 23.07.2014.  
Қалыбы 84х108 
1
/
32
. Қарiп түрi «Times New Roman».  
Офсеттiк басылыс. Шартты баспа табағы 20,16. 
Таралымы 2000 дана. Тапсырыс №
«Сораба» қоғамдық қоры, Қазақстан Республикасы
Алматы қ-сы, Мыңбаев көшесі, 45/73-91 үй, № 1 пәтер
Тел.: +7 (727) 354 32 13
E-mail: fsoraba@mail.ru
Тапсырыс берушінің файлдарынан Қазақстан Республикасы
«Полиграфкомбинат» ЖШС-нде басылды.
050002, Алматы қаласы, М. Мақатаев көшесі, 41.
Тортай Сәдуақас
ШығАрМАлАр ЖИнАғы
1 том