Жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстарын пайдалану және қоршаған

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
48
 
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5 
Е
С
Э
Д
О 
Г
О 
(
в
е
р
с
и
я 
7
.
1
3
.
2
) 
 
К
о
п
и
я 
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о 
д
о
к
у
м
е
н
т
а
. 
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й 
р
е
з
у
л
ь
т
а
т 
п
р
о
в
е
р
к
и 
Э
Ц
П
. 
 
 
6.1-сурет. Республика аумағын табиғи жағдайлары бойынша аймақтарға бөлу 
 
Жердің  40%-дан  астамын  босалқы  жерлер 
құрайды,  яғни  шаруашылықта  пайдаланылмайтын 
жерлер.  Мұндай  жерлердің  пайызы  2009  жылдан 
42,8-ден  40,1-ге  азайды.  Ауыл  шаруашылығы 
мақсатындағы 
жер 
республиканың 
барлық 
жерлерінен 35,1% -дан 36,9%-ға артты.  
Сонымен  қатар,  2009  жылы  8,9%  –  ға  2013 
жылы  8,8%-ға  төмендеген  орман  қоры  жерінен 
басқа категориялардың өсуі байқалуда. (6.1-кесте) . 
Жер қорын бөлу құрамы бойынша жер категориясы 
қимасы  6.2-кестеде  ұсынылған.  Пайдаланылмаған 
жерлерден  тек  1,5  млн.  га  астам  жер  қорының 
тыңайған аудандарын құрайды. 
 
6.1-кесте. Жер қорын есептік санаттар бойынша бөлу (мың га)   
 
Атауы 
2011 
2012 
2013 
2014 
Қазақстан Республикасының 
пайдалануындағы барлық жер 
261173,8 
261173,8 
261173,8 
261173,8 
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер 
93727,4 
93428,2 
96278,3 
98580,2 
Пайыздағы үлес салмағы  
35,9 
35,8 
36,9 
37,8 
Елдi мекендер жері 
23684,1 
23789,8 
23749,7 
23804,8 
Пайыздағы үлес салмағы 
9,1 
9,1 
9,1 
9,4 
Өнеркәсiп, көлiк, байланыс,  
қорғаныс және ауыл шаруашылығына 
арналмаған өзге де жер 
2688,0 
2620,8 
2726,4 
2778,7 
Пайыздағы үлес салмағы 
1,0 
1,0 
1,0 
1,0 
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың 
жерi 
5755,1 
5776,5 
6515,2 
6634,3 
Пайыздағы үлес салмағы 
2,2 
2,2 
2,5 
2,5 
Орман қорының жерi 
23029,0 
23059,9 
22943,6 
22850,6 
Пайыздағы үлес салмағы 
8,8 
8,8 
8,8 
8,8 
Су қорының жерi 
4108,5 
4113,2 
4112,9 
4120,9 
Пайыздағы үлес салмағы 
1,6 
1,6 
1,6 
1,6 
Босалқы жер 
108181,1 
108385,4 
104847,7 
102404,3 
Пайыздағы үлес салмағы 
41,4 
41,5 
40,1 
39,2 
 
 

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
49
 
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5 
Е
С
Э
Д
О 
Г
О 
(
в
е
р
с
и
я 
7
.
1
3
.
2
) 
 
К
о
п
и
я 
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о 
д
о
к
у
м
е
н
т
а
. 
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й 
р
е
з
у
л
ь
т
а
т 
п
р
о
в
е
р
к
и 
Э
Ц
П
. 
 
 
6.2-кесте. Жер қорын жер санаттары кескініндегі құрам бойынша бөлу 
 
2014 ж. 1 қарашасына, мың га 
Жалпы 
көлемі 
Оның ішінде 
Егістіктер 
Көп 
жылдық 
екпелер 
Тыңайған 
жерлер 
Шабындықтар 
Жер жиыны  
261173,8 
25016,0 
131,5 
4378,8 
4919,3 
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы 
жер 
98580,2 
24268,8 
83,6 
2583,7 
2041,3 
Елдi мекендердiң (қалалардың, 
кенттер мен ауылдық елдi 
мекендердiң) жерi 
23804,8 
279,7 
26,9 
92,8 
214,7 
Өнеркәсiп, көлiк жері 
2778,7 
16,9 
1,2 
3,7 
1,4 
Ерекше қорғалатын табиғи 
аумақтардың жері 
6634,3 
3,4 
23,3 
12,3 
111,4 
Орман қорының жерi 
22850,6 
78,7 
1,5 
3,9 
251,9 
Су қорының жерi 
4120,9 
0,1 
0,1 
- 
25,7 
Босалқы жер 
102404,3 
229,4 
13,3 
2028,9 
2250,0 
 
6.2-кестенің жалғасы 
 
2014 ж. 1 қарашасына, 
мың га 
Жалпы 
көлемі 
Оның ішінде 
Жайылымдар 
Орман 
қорына 
жатпайтын 
орман 
көлемдері 
және ағаш-
бұта 
екпелері 
Батпақтар 
Су 
асты 
Өзге 
Ауыл шаруашылығы 
мақсатындағы жер 
261173,8 
180925,6 
13258,9 
1101,5 
7705,9 
23736,3 
Елдi мекендердiң 
(қалалардың, кенттер мен 
ауылдық елдi мекендердiң) 
жерi 
98580,2 
66246,8 
240,3 
162,2 
239,7 
2701,2 
Өнеркәсiп, көлiк жері 
23804,8 
20901,6 
103,7 
58,8 
220,7 
1861,7 
Ерекше қорғалатын табиғи 
аумақтардың жері 
2778,7 
1200,2 
80,4 
4,0 
166,5 
1303,4 
Орман қорының жерi 
6634,3 
3054,6 
1793,3 
155,8 
479,0 
1000,9 
Су қорының жерi 
22850,6 
8380,0 
11502,6 
33,7 
69,5 
2527,7 
Босалқы жер 
4120,9 
102,8 
2,7 
39,8 
3857,8 
91,8 
Ауыл шаруашылығы 
мақсатындағы жер 
102404,3 
80768,9 
842,0 
645,8 
2671,4 
12939,1 
 
 

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
50
 
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5 
Е
С
Э
Д
О 
Г
О 
(
в
е
р
с
и
я 
7
.
1
3
.
2
) 
 
К
о
п
и
я 
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о 
д
о
к
у
м
е
н
т
а
. 
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й 
р
е
з
у
л
ь
т
а
т 
п
р
о
в
е
р
к
и 
Э
Ц
П
. 
 
 
6.3-кесте. Өнімді айналымнан жерлерді шығару 
 
№ 
Атауы 
Өлшем 
бірлігі 
2011 
2012 
2013 
2014 
 
Секторлар бойынша  жерлерді шығару 
1 
Тау-кен өндіру  кәсіпорындарына 
бөлінген жер (тау-кен өндіру және 
өңдеу өнеркәсібінің жері) 
1000 шақ
2
 
9,0 
9,1 
9,7 
10,2 
2 
одан техникалық 
инфрақұрылымға бөлінген жер 
(байланыс жері) 
1000 шақ
2
 
0,07 
0,07 
0,07 
0,08 
3 
одан көлік инфрақұрылымына 
бөлінген жер 
1000 шақ
2
 
4,9 
4,9 
4,9 
5,2 
4 
одан коммерциялық, қаржылық 
және коммуналдық ұйымдардың 
жері (өзге де  жерлер) 
1000 шақ
2
 
12,9 
12,1 
12,3 
12,3 
5 
одан селитебтік аумақтарға 
бөлінген жері* (елді мекен жері) 
1000 шақ
2
 
236,8 
237,9 
237,5 
238,0 
6 
Құрылыс ретінде өнімді 
айналымнан шығарылған жер  
1000 шақ
2
 
263,7 
264,1 
264,5 
265,8 
 
Ел аумағынан жерлерді шығару 
7 
Ел аумағы 
1000 шақ
2
 
2 724,9 
2 724,9 
2 724,9 
2724,9 
8 
Ел аумағының жалпы  үлесіндегі 
құрылыс ретінде   өнімді 
айналымнан шығарылған жер                                                                              
% 
9,7 
9,7 
9,7 
9,8 
 
Сондай-ақ  статистика  деректері  бойынша 
өнімді  айналымнан  өнеркәсіп  объектілеріне, 
техникалық  және  көлік  инфрақұрылымына,  елді 
мекен және өзге де қажеттіліктерге бөлінген жерлер 
264,5 мың шаршы шақ. алып жатыр, ол Қазақстан 
Республикасы  аумағының  9,7%-ын  құрайды  (6.3-
кесте).  2006  жылға  дейін  бұл  аудан  қысқарды  ал, 
2007 жылдан бастап бүгінгі  күнге дейін  қайтадан 
ұлғая  бастады.  Бұзылған  жерлер  және  олардың 
қалпына 
келтірілуі. 
2014 
жылдың 
аяғына 
республикада  өнеркәсіп  объектілерін,  желілік 
құрылыстар  мен  басқа  да  кәсіпорындарды  салу 
барысында,  пайдалы  қазбалардың  кен  орындарын 
игеру,  оларды  өңдеу  және  геологиялық  барлау 
жұмыстары  кезінде  бұзылған  жерлер  248,1  мың 
гектарды  құрайды,  оның  ішінде  53,4  мың  га  істен 
шыққан және қалпына келтіруге жатады. Бұзылған 
жерлер  аудандарының  көп  бөлігі  өнеркәсіп,  көлік, 
байланыс, 
ғарыштық, 
қорғаныс 
қызметі 
қажеттіліктері, ұлттық қауіпсіздік пен өзге де ауыл 
шаруашылық  емес  маңыздағы  жерлер  санатына 
жатады.  Аймақтық  жоспарда  бұзылған  жерлердің 
ең көп мөлшері үш облысқа келеді: Маңғыстауда – 
78,5 мың га., 3,6 мың га., Қарағандыда  – 44,4 мың 
га. және сәйкесінше 10,6 мың га, Қостанайда – 37,7 
мың га және сәйкесінше 13,9 мың га. істен шыққан. 
Республика  аумағында  бұзылған  жерлері  бар 
барлығы  3189  кәсіпорындар  мен  ұйымдар 
есептелуде.  Облыстағы  барлық  бұзылған  жерлер 
мен  олардың  қайта  қалпына  келтірілуі  бұрынғы 
«Қарағандыкөмір»    ӨБ  тиесілі.  Есептік  жылда 
республика бойынша 1,8 мың га бұзылған, оның 1,3 
мың  га  істен  шыққан  және  0,9  мың  га  қалпына 
келтірілген. 
Бұзылған 
жерлердің 
қалпына 
келтірілген ең үлкен аумағы  Ақтөбе облысына 0,6 
мың га келеді. 
        
 
6.1. ЛАСТАҒЫШТАР ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТЫҢ АЗУЫ 
 
Жер  балансының  2014  жылғы  1  қарашадағы 
деректері  бойынша  Республикада  аршылған  тау 
жыныстары,  үйінді  сақтағыш,  күл  үйіндісі,  көмір 
және таулы өңдеулердің карьері, мұнай алқаптары 
мен  далалар  үйіндісі  орналасатын  248,1  мың  га 
бұзылған жерлер есептелуде. Оның ішінде 53,0 мың 
га  ғана  істен  шыққанға  және  қалпына  келтіруге 
жатады.  Бұзылған  жерлердің  кең  көлемі  Шығыс-
Қазақстан, Қарағанды, Маңғыстау, Ақмола, Ақтөбе, 
Павлодар  облыстарында  орналасқан.  Барлық 
өнеркәсіптік 
аймақтарындағы 
ықпал 
етудің 
экологиялық 
қауіпті 
аймақтары: 
топырақты 
тұрақты  ластайтын  60  мың  га  астам  жалпы 
аумақтағы  тау  жыныстарының  үйіндісі,  үйінділер, 
карьерлер,  бұрғылау  ұңғымалары,  тау-кен  өндірісі 
бар.  
Түрлі-түсті 
металлургия 
қалдықтарын 
жинақтауыштар  алып  жатқан  аудандар 15  мыңға 
жуық 
га. 
құрайды, 
оның 
ішінде 
тау 
жыныстарының  үйінділері  8  мың  га.,  байыту 
фабрикаларының  қалдықтары  -  6  мыңға  жуық  га 
және металлургия зауыттарының үйінділері  - 500 
га.  астам  Дәл  осындай  тәртіпте  қара  және 
химиялық  өнеркәсіптер  қалдықтарының  көлемі. 
Шығыс-Қазақстан  облысында  жер  мыс,  мырыш, 
камдий,  қорғасын,  күшәла  қосылыстарымен 
ластанады. Улы қалдықтар санитарлы-экологиялық 
талаптарға сай келмейтін полигондарда орналасқан. 
Қорғасынның ауытқуы  Шемонайха, Глубокое және 

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
51
 
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5 
Е
С
Э
Д
О 
Г
О 
(
в
е
р
с
и
я 
7
.
1
3
.
2
) 
 
К
о
п
и
я 
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о 
д
о
к
у
м
е
н
т
а
. 
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й 
р
е
з
у
л
ь
т
а
т 
п
р
о
в
е
р
к
и 
Э
Ц
П
. 
 
Зырян  аудандары  аймағын  қамтиды.  Өскемен, 
Риддер, Зырян қалалары арасындағы үшбұрыштағы 
аудан ең нашар аудан болып табылады.  Павлодар 
облысында  ластанудың  көзі  болып  машина жасау, 
химия,  көмір  өндіруші  өнеркәсіптер,  Екібастұз 
ГРЭС табылады. Жинақталған қалдықтар көлемінің 
ұлғаюына байланысты оларды қоймалау және көму  
орындарына  орналастырылмауына  байланысты 
қоршаған ортаға ластағыш заттардың көшіп қонуы 
орын алады.   
Қарағанды облысында жердің ластануы тау кен 
өндіру 
және 
металлургия 
өнеркәсібі 
қалдықтарымен  байланысты.  Облыста  өнеркәсіп 
және  тұрмыстық  қалдықтарды  сақтаудың  350-ден 
астам полигоны  бар. Балқаш тау-кен металлургия 
комбинатының  нормадан  тыс  шығарындылары 
топырақтың  мыспен,  мырышпен,  кобальтпен, 
камдиймен 
және 
қорғасынмен 
ластануына            
алып келді.  
Қызылорда  облысында  ластанудың  көзі  болып 
жерді  ауыр  металдармен  және  мұнай  өнімдерімен 
ластауды туғызатын мұнай өндіруші кәсіпорындар 
табылады. Мұнай өндірумен қоса жердің ластануын 
туғызатын  өнеркәсіптің  негізгі  салалары  болып  
түрлі-түсті  металдар  мен  табиғи  радиоактивті 
кендерді өндіру табылады.  
Қостанай  облысындағы  техногенді  ластанған 
жерлер  қалалардың  өндіріс  аймақтарында,  кен 
өндіру  және  пайдалы  қазбаларды  қайта  өңдеу 
аймақтарында  таратылған.  Аймақта  Троицк  күл 
үйінділерімен  және  Соколов-Сарыбай  үйінді 
сақтағыштарымен  қоршаған  ортаның  ластану 
мәселелері  өткір  проблема  болып  тұр.  Солтүстік-
Қазақстан  облысы  аймағында  алтынды  және 
полиметалл кендерін әзірлеу жердің күшәламен  әне 
ауыр металдармен ластануын туғызады. 
Қалдықтарды  жою,  залалсыздандыру,  көму, 
трансшекаралық  тасымалдау    -  елдегі  ең  өзекті 
проблемалардың  бірі  болып  отыр.  Бүгінгі  таңға 
дейін улы қалдықтар көбіне  экологиялық нормалар 
мен  талаптарға  сәйкестендірілмеген  талаптармен 
әртүрлі жинақтағыштарда қоймаланып, сақталады. 
Осының  нәтижесінде  көптеген  аймақтардың 
топырағы,  жер  асты  және  жер  үсті  суларын 
қарқынды ластануға ұшыратады.  
Ластанудың 
өнеркәсіп 
көздерінен 
басқа  
агрогендік 
ластағыштар 
мен 
үлесі 
өседі. 
Ө.О.Оспанов  атындағы  Қазақ  топырақтану  және 
агрохимия 
ғылыми-зерттеу 
институтының 
деректері  бойынша  Қазақстанның  негізгі  күріш 
өсіруші  аймақтарында  қорғасынның,  никель  және 
мыстың шекті жол берілетін концентрацияларының 
(ШЖК)  артуы  байқалуда.  Мысалы,  Шиелі 
алқаптарындағы 
Сырдария 
өзенінің 
ежелгі 
дельталы  шөгінді  жазықтықтарында  күріш  егуде 
никельдің  жылжымалы  нормасы  1,5  есеге, 
қорғасынның  жылжымалы  және  валдық  формасы 
ШЖК  2 есеге артқан. 
Жердің  ластануына  Қазақстандағы  негізгі 
өзендердің 
ағыстарымен 
шектесуші 
мемлекеттермен  қалыптасады  сондықтан  да,  су 
сапасы  осы  мемлекеттерден  сумен  бірге  келген 
ластағыш заттардың ықпалымен қалыптасады.   
Республикадағы  өзекті  экологиялық  мәселе 
табиғи  ортаның  мұнай  және  оның  өңделген 
өнімдерімен 
ластануы 
болып 
табылады. 
Топырақтың  мұнай  және  мұнай  өнімдерімен 
ластануы  топырақ  микрофлорасының  қызметтік 
белсенділігін  іс  жүзінде  толық  тоқырауын 
тудырады. 
Топырақтың 
физика-химиялық 
қасиеттері  өзгереді,  су-әуе  тәртібі  нашарлайды, 
биоценоздың  құрылымы  өзгереді.  Бұның  бәрі 
толығымен  экожүйедегі  тепе-теңдіктің  бұзылуына 
және  экологиялық  тізбектің  барлық  буындарына: 
топырақ  қабаты,  жер  асты  және  жер  үсті  сулары, 
геологиялық  ортаға  жағымсыз  әсер  етеді.  Мұнай 
және мұнай өнімдерімен ластану 1,5 млн. га астам 
ауданында байқалады. Топырақтың және қоршаған 
ортаның ең көп ластану үлесі  Атырау облысына  – 
59%,  Ақтөбе  -  19%,  Батыс  Қазақстан  -  13%  және 
Маңғыстау - 9% келеді.    
Қазіргі  таңдағы  бар  ақпарат  Қазақстанның 
барлық  жерінің  ластану  деңгейі  мен  сипаттамасы 
туралы толықтығын және нақтылығын қамтамасыз  
ете алмайды.  
Қазақстан  Республикасы  Ұлттық  экономика 
министрлігі  Тұтынушылардың  құқықтарын  қорғау 
комитетінің  (санитарлық-эпидемиологиялық  ахуал 
бойынша уәкілеттік орган) мәліметі бойынша: 
2011 
жылы 
мемлекеттік 
санитарлық-
эпидемиологиялық 
қадағалау 
бақылауында 
санитарлық талаптарға сай келмейтін – 13,6%, 3455 
ТҚҚ  қоқыстар  болды.  Санитарлық  талаптарға  сай 
келмейтін  қоқыстардың  ең  көп  мөлшері  Ақмола 
облысында  – 37,1%, Жамбыл  – 68,6%, Қостанай  – 
3,3%,  Павлодар  –  5,0%,  Солтүстік  Қазақстан  – 
14,9%  және  Оңтүстік  Қазақстан  облыстарында  – 
9,5% байқалады. 53,4% объектілер зерттелді, оның 
ішінде зертханалық-аспаптық әдіспен – 10,1%. 
2011  жылы  3455  тұрмыстық  қатты  қалдықтар 
үйінділеріне  қарағанда  2012  жылы  3134  үйінді 
мемлекеттік 
санитарлық-эпидемиологиялық 
қадағалау 
бақылауында 
болды, 
санитарлық 
талаптарға сай келмейтін үйінділердің саны 13,6%-
дан  2,6%-ға  азайды.  Санитарлық  талаптарға  сай 
келмейтін  үйінділердің  ең  көп  мөлшері  Ақмола 
облысында  -  5,1%,  Алматы  облысында  -  6,0%, 
Жамбыл  -  22%,  Қостанай  -  3,8%  және  Маңғыстау 
облыстарында 37,5% - байқалады. 
Бактериологиялық 
көрсеткіштерге, 
жалпы 
алғанда,  7486  топырақ  үлгісі  зерттелді,  бұл  2011 
жылмен салыстырғанда 688 үлгіге кем (2011 жылы 
8174  үлгі),  санитарлық  талаптарға  сай  келмейтін 
топырақ  156  немесе  2,0%,    ал  2011  жылы  –  88 
немесе 1,0% -ды құрады. 
Паразитологиялық 
зерттеуде 
оң 
үлгі 
табылмады.  2012  жылы  топырақтың  гельминтин 
жұмыртқасына  зерттеулер  өткізілді,  19  116  үлгі 
алынды, оның ішінде 96 немесе 0,5%-ы нормаға сай 
келмесе, ал 2011 жылы – 19 481 үлгі алынып, оның 
ішінде 0,4%-ы нормаға сай келмеді. 
2012 
жылы 
санитарлық-химиялық 
көрсеткіштерге су іркігіш құрылыстың санитарлық 
қорғаныс  аймағынан  топырақтың  1495  үлгісі 
зерттелген  болатын,  санитарлық  талаптарға  –  18 
немесе 1,2%-ы сай келмеді, ал 2011 жылы 1712 үлгі 
зерттеліп, оның ішінде нормаға – 9 немесе 0,5%-ы 
сай келмеді. 
Микробиологиялық 
зерттеуге 
санитарлық 
қорғаныс  аймағынан  алынған  топырақтың  1942 
үлгісінен  оң  үлгілер  –  51  (2011  ж.  -  18),  бұл  2011 
жылмен  салыстырғанда  1,7%  -ға  көбейген  және 
0,9%-бен салыстырғанда 2,6%-ды құрайды.  

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
52
 
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5 
Е
С
Э
Д
О 
Г
О 
(
в
е
р
с
и
я 
7
.
1
3
.
2
) 
 
К
о
п
и
я 
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о 
д
о
к
у
м
е
н
т
а
. 
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й 
р
е
з
у
л
ь
т
а
т 
п
р
о
в
е
р
к
и 
Э
Ц
П
. 
 
Республикалықтан 
жоғары 
көрсеткіштер 
Ақтөбе облысында - 9,3%, Шығыс Қазақстан - 5,0%,  
Алматы  облысы  -  3,7%  және  Алматы  қ.  -  5,6% 
байқалады.  2012  жылы  3134  тұрмыстық  қатты 
қалдықтар үйінділеріне қарағанда 2013 жылы 2868 
үйінді бақылауда болды, санитарлық талаптарға сай 
келмейтін 
үйінділердің 
мөлшері 
2,6%-дан               
1,3%-ға азайды.  
Санитарлық  талаптарға  сай  келмейтін  барлық 
қоқыстар  –  40,  Алматы  облысында  –  13  немесе 
7,5%,  Қостанай  –  17  немесе  4,3%,  Оңтүстік 
Қазақстан – 5 немесе 3,1%, Ақмола – 2, Павлодар, 
Жамбыл және Батыс Қазақстан облыстарында – 1.     
2013  жылы  588  қоқыс  және  ҚТҚ  полигондары 
зерттелді,  оның  ішінде  зертханалық-аспаптық 
әдіспен – 176, Ақмола облысында – 93, Қостанайда 
– 32, Қарағандыда – 35, Оңтүстік Қазақстанда – 6, 
Алматы  облысында  –  3,  Шығыс  Қазақстан, 
Маңғыстау облыстарында және Астана қаласында – 
2,  Ақтөбе  облысында  -1.  Зерттеу  жұмыстар  
Атырау,  Жамбыл,  Батыс  Қазақстан,  Қызылорда, 
Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстарында және 
Алматы қаласында жүргізілмеді.  
2013  жылы  2868  тұрмыстық  қатты  қалдықтар 
үйінділеріне  қарағанда  2014  жылы  2698  үйінді 
бақылауда болды.  2014 жылы 85 қоқыс және  ҚТҚ 
полигондары зерттелді, оның ішінде зертханалық - 
аспаптық әдіспен – 26.   
Жерлердің 
сапалық 
сипаттамасының 
мәліметтері  бойынша  Қазақстан  Республикасында 
90  милионнан  га.  астам  эрозияға  ұшыраған  және 
эрозиялық қауіпті жерлер есептелуде, оның ішінде 
іс  жүзінде  эрозияға  ұшырағаны  –  29,3  млн.га. 
Республикада  жел  эрозиясына  (дефлирленген) 
ұшыраған  ауыл  шаруашылығы  алқаптарының 
ауданы 24,2 млн.га немесе 11,2 % (6.4-кесте). 
Топырақтың  дефляция  пайда  болу  үдеріс 
деңгейі бойынша жерлер үш кіші топқа бөлінеді: 
-  әлсіз  дефлирленгендерге  оған  біркелкі 
контурлары  бар  әлсіз  дефлирленген  топырақтар 
және  олардың  орташа  және  10-30%  күшті 
дефлирленген  кешендері  және    30-50  %  құмдары 
жатады. Жалпы ауданы 2,2 млн га. (9,1 %) құрайды;  
-  орташа  дефлирленгендерге  оған  біркелкі 
контурлары  бар  орташа  дефлирленген  топырақтар 
және  олардың  орташа  және  30-дан  50%-ға  дейінгі 
күшті  дефлирленген  кешендері  және  30-50% 
құмдар  сонымен  қатар,  жазық  аумақты  ақшыл 
сарғылт, сұрғылт және сұрғылт-қоңыр аймақ құмды 
топырақтар  мен  ішкі  аймақтар  жатады.  Жалпы 
ауданы 4,9 млн га. (20,2 %) құрайды;  
-  күшті  дефлирленгендерге  оған  біркелкі 
контурлары  бар  күшті  дефлирленген  топырақтар 
және  олардың  басымдылық  кешендерімен,  30-дан 
50%-ға  дейінгі  күшті  дефлирленгендермен  орташа 
дефлирленгендердің  кешендерін  сонымен  қатар, 
барлық  топырақтар.  Жалпы  ауданы  17,1  млн  га. 
(70,7 %) құрайды. 
Эродирленген  алқаптар  аудан  бойынша  бірден 
бір  біршама  ірі  мелиоративті  топтар  жердің  сапа 
жағдайы мен оның өнімділігіне кері ықпал етеді.    
Жел  эрозиясы  құмды  және  автоморфтық 
топырақ,  сортаңдар  мен  жел  дауылы  дефляциясы 
түрінде көрініс табады. Табиғи факторлардан басқа  
жағдайларда 
(топырақтың 
икемділігі, 
жеңіл 
механикалық  құрам.  Белсенді  жел  қызметі  және 
тағы  басқалар)  жел  эрозиясына  ұшыраған 
топырақтың  дефляциясын  дамытуда  антропогенді 
факторға маңызды рөл беріледі. Малды жайылымға 
ретсіз  шығару  (өлшеусіз  жүктеме)  өсімдік 
бұталарының  кесілуі,  жолсыз  жерлердегі  жүйесіз 
автокөлік қозғалысы топырақтың құнарлылығының 
жойылуымен 
топырақтың 
азуына 
шарттау, 
гумустың  құрамы  мен  көлемді  массасына, 
құрылымдық  құрамын  өзгертетін  дефляциялық 
үдерістердің  қарқындылығына  мүмкіндік  береді. 
Жел 
эроциясының 
біршама 
кері 
ықпалы 
топырақтың  ылғалдылығындағы  дефицит  қатты 
көрініп, құрғақшылық жылдары қатты байқалады. 
Эрозиялық  үдерістер  әсіресе  Қызылқұм, 
Мойынқұм,  Үлкен  және  Кіші  Борсықтарда,  Сары 
ішік  Атырау  кең  массивті  құмдарда  және  жеңіл 
механикалық 
топырақ 
құрамдар 
мен 
корбанаттардағы  шөл,  жартылай  шөл  және  жазық 
аймақтарда байқалады.  
Ауыл  шаруашылық  алқаптарының  негізгі 
аудандары  Алматы  облысында  –  5  млн.  га  жуық, 
Атырау  және  Оңтүстік  Қазақстан  –  3,1  млн. 
гектардан,  Қызылорда  –  2,8  млн.га,  Жамбыл  және 
Ақтөбе – 2,0 млн. га астам орналасқан.  
 
6.4-кесте.  2014  жылдың  1  қарашасына  эрозияға  ұшыраған  ауыл  шаруашылығы  алқаптарының 
аудандары мың га 
 

жүктеу/скачать 5,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: