Мәдениеттің нақты түрі үшін тыңайтқыштарды тұтыну: техникалық мәдениет
Минералды тыңайтқыштар түрі
29
Мәдениет үшін жалпы аудан
млн. га
0,91
0,99
1,10
1,34
30
Оның ішінде тыңайтқыштармен
өңделген аудандар
млн. га
0,02
0,01
0,03
0,06
31
Жалпы ауданнан тыңайтқыштармен
өңделген аудан үлесі
%
2,11
1,01
2,73
4,48
32
Тыңайтқыштарды тұтыну
1000 т
2,39
0,53
0,88
3,04
33
Аудан бірлігінде тыңайтқыштарды
тұтыну
кг / га
2,64
0,54
0,80
2,27
Мәдениеттің нақты түрі үшін тыңайтқыштарды тұтыну: астық мәдениеті
Минералды органикалық тыңайтқыштар түрі
34
Мәдениет үшін жалпы аудан
млн. га
10,66
10,24
10,07
9,64
35
Оның ішінде тыңайтқыштармен
өңделген аудандар
млн. га
0,02
0,04
0,03
0,02
36
Жалпы ауданнан тыңайтқыштармен
өңделген аудан үлесі
%
0,20
0,93
0,30
0,21
37
Тыңайтқыштарды тұтыну
1000 т
117,42
98,98
89,60
86,19
38
Аудан бірлігінде тыңайтқыштарды
тұтыну
кг / га
11,02
9,67
8,90
8,94
Мәдениеттің нақты түрі үшін тыңайтқыштарды тұтыну: техникалық мәдениет
Органикалық тыңайтқыштар түрі
39
Мәдениет үшін жалпы аудан
млн. га
0,91
0,99
1,10
1,34
40
Оның ішінде тыңайтқыштармен
млн. га
0,003
0,002
0,004
0,003
41
Өңделген аудандар
%
0,37
0,20
0,36
0,22
42
Жалпы ауданнан тыңайтқыштармен
өңделген аудан үлесі
1000 т
6,25
9,15
13,65
12,83
43
Тыңайтқыштарды тұтыну
кг / га
6,9
9,24
12,41
9,57
7.3-кесте. Пестицидтерді енгізу
№
Заттар
Өлшем
бірлігі
2011
2012
2013
2014
1
Ауыл шаруашылық жерлерінің
жалпы ауданы
1000 га
36 226,1
21 494,8
21 372,4
21462,5
2
Инсектицидтер – енгізу
т
449,2
410,2
632,4
645,4
3
Аудан бірлігіне инсектицидтер
кг / га
0,01
0,02
0,03
0,03
4
Гербицидтер мен десиканттар –
енгізу
т
9 314,8
7 719,7
7 245,6
9421,4
5
Аудан бірлігіне гербицидтер мен
десиканттар
кг / га
0,26
0,36
0,34
0,44
6
Фунгицидтер мен бактерицидтер –
енгізу
т
853,4
426,6
509
812,0
7
Аудан бірлігіне фунгицидтер мен
бактерицидтер
кг / га
0,024
0,020
0,024
0,038
2011-2014 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстарын пайдалану және қоршаған
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама
58
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5
Е
С
Э
Д
О
Г
О
(
в
е
р
с
и
я
7
.
1
3
.
2
)
К
о
п
и
я
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о
д
о
к
у
м
е
н
т
а
.
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й
р
е
з
у
л
ь
т
а
т
п
р
о
в
е
р
к
и
Э
Ц
П
.
8
Өсімдіктің өсуін реттегіштер - енгізу
т
13,9
98,4
331,7
262,2
9
Аудан бірлігіне өсімдіктің өсуін
реттегіштер
кг / га
0,0004
0,0046
0,0155
0,0122
10
Родентицидтер – енгізу
т
25,3
19,68
19,68
17,77
11
Аудан бірлігіне родентицидтер
кг / шақ.
0,00070
0,00092
0,00092
0,0008
12
Басқа (мысалы, минералды майлар)
енгізулер
т
0,0
0,0
0
0
13
Басқа (мысалы, минералды майлар)
аудан бірлігіне
кг / шақ.
0
0
0
0
14
Енгізудің жалпы көлемі (барлық
пестицидтер)
т
10 656,6
8 674,58
8 738,38
11158,77
15
Аудан бірлігіне пестицидтерді енгізу
кг / шақ.
0,29
0,40
0,41
0,52
Елдің ауыл шаруашылығында ескірген және
пайдалануға жарамсыз пестицидтерді пайдаға
асыру проблемасы өткір болып отыр. 1500 тоннадан
астам пестицидтер мен олардың қоспалары
республиканың
қоймалары
мен
сақтау
орындарында, біршама бөлігі қолайсыз ескі
орынжайларда орналасқан. 2009 жылғы жағдай
бойынша пайдалануға жарамсыз пестицидтер мен
улы химикаттар 100 тоннасы көмілмей қалған.
Пестицидтердің өздерінен басқа олардың ыдысын
(330 мыңнан астам бірлік) кәдеге жарату
мәселелерін шешу талап етіледі. Білмегендіктен
ыдысты тамақ өнімдері мен суды сақтау үшін
тұрмыстық
мақсатта
пайдалану
халықтың
денсаулығына нақтылы қауіп төндіреді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика
министрлігі
Тұтынушылар
құқығын
қорғау
комитетінің (санитарлы-эпидемиологиялық ахуал
бойынша уәкілетті орган) пестицидтер мен
нитраттар бойынша деректері 7.4 және 7.5
кестелерде ұсынылды.
7.4-кесте. Топырақтағы, судағы, азық-түлік шикізаттары мен тамақ өнімдеріндегі пестицидтер
құрамы:
Жылдар
Топырақ
Су
Шикізат
Тамақ өнімдері
Көкөністер
Сынама
Талдау
Сынама
Талдау
Сынама
Талдау
Сынама
Талдау
Сынама
Талдау
2011
1341
4944
4260
18245
3951
13640
5700
18429
12223
-
2012
1317
5024
4459
16663
3543
13091
6427
22636
13368
53165
2013
1249
5566
4060
16214
2041
8342
5255
21568
-
-
2014
1291
5505
5328
23454
2268
8253
5525
21982
-
-
7.5-кесте. Тамақ өнімдеріндегі нитраттар құрамы:
Облыстар
2011
2012
2013
2014
Сынама
НҚ
сәйкес
келмейді
Сынама
НҚ
сәйкес
келмейді
Сынама
НҚ
сәйкес
келмейді
Сынама
НҚ
сәйкес
келмейді
Астана
882
31
888
1
961
17
2755
19
Алматы
723
7
451
6
1245
38
3227
41
Ақмола
5365
16
5454
7
5835
8
7855
70
Алматы
3216
35
3914
13
6234
36
5699
17
Ақтөбе
2676
6
2585
91
2246
102
4512
351
ШҚО
2173
15
1439
4
Жамбыл
3851
6
4507
11
БҚО
2250
9
2530
4
2018
13
2815
7
Қарағанды
3629
31
3716
12
4368
36
7924
98
Қостанай
1759
7
2646
14
3507
54
3016
101
Қызылорда
5524
28
4964
29
2200
8
2593
38
Павлодар
4173
80
5615
84
3887
48
3378
82
Маңғыстау
3371
6
5519
241
4993
120
4558
234
СҚО
1524
2
2352
5
2534
14
2649
6
ОҚО
5638
85
6705
104
4815
34
12799
392
2011-2014 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстарын пайдалану және қоршаған
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама
59
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5
Е
С
Э
Д
О
Г
О
(
в
е
р
с
и
я
7
.
1
3
.
2
)
К
о
п
и
я
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о
д
о
к
у
м
е
н
т
а
.
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й
р
е
з
у
л
ь
т
а
т
п
р
о
в
е
р
к
и
Э
Ц
П
.
Қазақстан «Қазақстан 2050» стратегиясын»
қабылдаумен және «жасыл» экономикаға көшуіне
байланысты елде қоғамның дамуының қағидалы
жаңа жолы таңдалып алынды. Концепцияға сәйкес
қоршаған ортаға әсердің төмендеуіне, ресурстарды
үнемдеу және халықтың өмір сапасын жоғары
деңгейіне жетуіне бағытталған.
Жасыл экономикаға ретті ауысудың орталық
кезеңінің бірі энергия тиімділігі болып табылады.
Қазіргі уақытта ЖІӨ энергия сыйымдылығының
көрсеткіші бойынша Қазақстан аса жоғары
маңызды
елдердің
қатарында.
Қазақстан
экономикасын дамытуда энергия тиімділігі мен
энергияны үнемдеусіз орнықты модельді құру
мәселелерін шешу мүмкін емес. Ел үкіметі энергия
ресурстарын тиімді және рационалды тұтыну
саясаты оларды тұтыну өсімін тоқтатуға және
қолданыстағы қоршаған ортаға әсер деңгейін
қысқартуға
мүмкіндік
беретіндігін
түсінеді.
Аталған
сала
бойынша
іс-шаралар
жаңа
технологиялар мен инновацияларды ынталандыру
арқылы өнеркәсіпті, электроэнергияны, тұрғын үй
коммуналдық
шаруашылық
және
көлік
секторларын модернизациялауға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты Қазақстан басшылығымен
дамыған энергетикалық инфрақұрылымның елдегі
бірқатар қорының болуына және энергетикалық
саясаттың негізгі басымдылықтары ретінде энергия
тиімділігін арттырудың курсы таңдалды. 2020
жылға қарай ЖІК энергияның жұмсалуын 40%-дан
аз емес көлемге азайту бойынша міндеттер
қойылды.
Энергия үнемдеу және энергия тиімділігін
арттыру
іс-шараларын
заңнамалық
қолдау
аясында 2012 жылы «Энергия үнемдеу және
энергия тиімділігін арттыру туралы» және
«Энергия үнемдеу және энергия тиімділігін
арттыру жөнінде Қазақстан Республикасының
8 БӨЛІМ
ЭНЕРГЕТИКА
2011-2014 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстарын пайдалану және қоршаған
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама
60
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5
Е
С
Э
Д
О
Г
О
(
в
е
р
с
и
я
7
.
1
3
.
2
)
К
о
п
и
я
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о
д
о
к
у
м
е
н
т
а
.
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й
р
е
з
у
л
ь
т
а
т
п
р
о
в
е
р
к
и
Э
Ц
П
.
кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы» заңдар және оларға
тәуелді құжаттар қабылданды. Сонымен қатар,
«2012-2015
жылдарға
арналған
Қазақстан
Республикасының энергия тиімділігін арттыру
жөнінде кешенді жоспар» және 2012-2015
жылдарға арналған тұрғын үй-коммуналдық
шаруашылықты
жаңғырту
бағдарламасы
қабылданды. 2013 жылдың тамызында Қазақстан
Үкіметімен
«Энергия
үнемдеу-2020»
Республикалық бағдарламасы бекітілді. Алайда,
кешенді заңнамалық бастамалар мен іс-шараларды
жүзеге асыруға қарамастан, энергия тиімділігі
саласындағы Қазақстан Республикасының жалпы
саясаты сонымен қатар, үздік халықаралық саясат
есебімен әрі қарай жетілдіруді қажет етеді.
Әлемнің өнеркәсіптік дамыған елдері 70-нші
жылдарында энергетикалық дағдарыс кезінде
әлемдік энергетикалық нарық бағасының күрт
өсуіне жауап ретінде өткен ғасырдың энерго
тиімділік саласындағы саясатты белсенді түрде
жүзеге асыруға кірісті. Осы уақыт кезінде
жаһанданған энергияны тұтыну өсу қарқынын
төмендетге мүмкіндік беретін аталған бағытта
бірқатар
ілгерілеулер
болды.
Қазақстан
Республикасы
бұл
салада
Экономикалық
ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінен
(ЭЫДҰ)
едәуір
қалуда
және
олардың
экономикасындағы энергияның жұмсалу деңгейін
бірнеше рет асыра қолдана отырып, өнеркәсіптік
өнімнің бәсекелестікке қабілеттілігін шектейді
және онсыз да шиеленіскен экологиялық ахуалды
ұлғайтуда.[9.01.].
8.1. БАСТАПҚЫ ЭНЕРГИЯ РЕСУРСТАРДЫҢ ӨНДІРІСІ
Қазақстанда көмір, уран, мұнай, табиғи газдың
едәуір қорлары шоғырланған, бұл ретте еліміз
гидроэнергетикада және басқа жаңартылған
энергия
көздерін
қолдануда
әлеуетке
ие.
Қазақстанның өндіретін отын ресурстарының
(мұнай, газ, көмір және уран) жиынтық көлемі 34,9
млрд. т.м.э құрайды (9.1-сурет). [9.02.].
8.2. ЭНЕРГИЯНЫ СОҢҒЫ ТҰТЫНУ
Энергияны соңғы тұтыну – бұл қалай жалпы
көлем ретінде, солай негізгі пайдаланушылармен
(көлік, өнеркәсіп, қызмет көрсету саласы, ауыл
шаруашылығы
мен
үй
шаруашылығы)
тұтынылатын
көлем
сияқты
энергетикалық
мақсатта пайдалану үшін жеткізілетін энергия
тұтыну және халықаралық талаптар бойынша
мұнай эквивалентінің мың тоннасында өлшенеді.
Энергияны соңғы тұтыну өлшемінің динамикасы
энергия тұтынуды қысқарту және қоршаған ортаға
әртүрлі соңғы тұтынулардың әсерін азайту
үдерісінде қандай ілгерілеу барын толық көрсетеді.
Энергияны соңғы тұтыну көлемі ҚР Ұлттық
экономика министрлігінің Статистика жөніндегі
комитеттің деректері бойынша берілген. [9.3.]
8.1-сурет. ҚР энергия ресурстарының дәлелденген қорлары, млрд. т.м.э.
Көзі: ҚР ИДМ Геология және жер қойнауын пайдалану комитеті, «КИНГ» АҚ
2011-2014 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстарын пайдалану және қоршаған
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама
61
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5
Е
С
Э
Д
О
Г
О
(
в
е
р
с
и
я
7
.
1
3
.
2
)
К
о
п
и
я
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о
д
о
к
у
м
е
н
т
а
.
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й
р
е
з
у
л
ь
т
а
т
п
р
о
в
е
р
к
и
Э
Ц
П
.
8.1 кесте Энергияны соңғы тұтыну
Атауы
Өлшем
бірлігі
2011
2012
2013
1
Жалпы энергияны соңғы тұтыну
1000 м.э.т
45 258,0
36 656,0
32 733,0
2
Өнеркәсіп
1000 м.э.т
13636,3
13268,2
10 968,0
3
Өнеркәсіп
%
30,1
36,2
33,5
4
Көлік және қоймалау
1000 м.э.т
1401,1
1843,7
1 683,0
5
Көлік және қоймалау
%
3,1
5,0
5,1
6
Қызметтер саласы
1000 м.э.т
2262,8
2232,2
3 377,0
7
Қызметтер саласы
%
5,0
6,1
10,3
8
Селолық, орман және балық
шаруашылығы
1000 м.э.т
989
908,5
844,0
9
Селолық, орман және балық
шаруашылығы
%
2,2
2,5
2,6
Энергияны соңғы тұтынудың жалпы көлемі
2011 жылы ең үлкен мөлшері мұнай эквивалентінің
45 258,0
тоннасы болды (8.1.-кесте). Отын-
энергиялық баланста энергия тұтыну бойынша
деректер мұнай эквивалентінің тоннасында (м.э.т)
жүргізіледі. Жалпы энергияны соңғы тұтыну 2000
жылдан бастап екі есеге өсті және 2012 жылы 42
млн. м.э.т құрады. (8.2-сурет) [8.1.].
8.2-сурет. Жалпы энергияны соңғы тұтыну үрдісі
(Көзі: ХЭА деректерінің статистикалық базасы)
8.3. ЭНЕРГИЯ ТҰТЫНУДЫҢ ЖАЛПЫ КӨЛЕМІ
Дәстүр бойынша энергия экономикалық
ілгерілеудің негізгі элементі болып бағаланады,
алайда, қолданыстағы өндіріс пен энергияны
тұтыну қоршаған ортаға жағымсыз әсер етеді.
Мысалы, отын ретінде көмірді пайдалануда
ластағыш заттар шығарындыларының ықпал
деңгейі жоғары деңгейімен шартталған, пайдалы
отынның экологиялық қолайлы түрі табиғи газ
болып табылады. Жаңартылған энергия көздері
қоршаған ортаға азырақ ықпал етеді.
Энергия
тұтынудың
жалпы
көлемінің
көрсеткіші, оның жиынтық тұтынуы мен отынның
жеке түрлерін көрсететін энергетиканы дамытуды
сипаттайтын және энергия тұтынудың тиісті
деңгейінің көрсеткіші болып табылады. Ол
экономикалық қызметтің барлық түрлерінде отын-
энергетика ресурстарын жалпы тұтынуды көрсетеді
[8.04.].
Энергия тұтыну көлемі ҚР Ұлттық экономика
министрлігінің Статистика жөніндегі комитеттің
2011-2014 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстарын пайдалану және қоршаған
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама
62
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5
Е
С
Э
Д
О
Г
О
(
в
е
р
с
и
я
7
.
1
3
.
2
)
К
о
п
и
я
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о
д
о
к
у
м
е
н
т
а
.
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й
р
е
з
у
л
ь
т
а
т
п
р
о
в
е
р
к
и
Э
Ц
П
.
деректері бойынша берілген. [8.3].
8.3-кесте. Энергияны тұтынудың жалпы көлемі
Атауы
Өлшем бірлік
2011
2012
2013
Энергия өндірісі
1000 м.э.т
156 960,0
157 970,0
161 434,0
Энергия импорты
1000 м.э.т
10 380,0
13 000,0
12 482,0
Энергия экспорты
1000 м.э.т
93 380,0
99 330,0
102 343,0
Бункерлік отын
1000 м.э.т
0,0
0,0
0,0
Қорлардың өзгеруі
1000 м.э.т
2 770,0
1 560,0
1 921,0
Энергияны жалпы тұтыну
1000 м.э.т
71 190,0
70 080,0
69 651,0
8.4. ЖАҢАРТЫЛҒАН ЭНЕРГИЯ КӨЗДЕРІМЕН ӨНДІРІЛГЕН ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯ КӨЛЕМІ
Министрлікпен Энергетика министрінің 2015
жылғы 11 ақпандағы «Жаңартылған энергия
көздерін пайдаланудың мониторингісін жүзеге
асыру ережесін бекіту туралы» бұйрығына сәйкес
(бұрын ҚР Үкіметінің 2009 жылғы 5 қазандағы №
1529 қаулысы) тоқсан сайын ЖЭК объектілерінің
мониторингісі жүзеге асырылады.
Республикада 2015 жылдың 1 қаңтарына ЖЭК
объектілерінің жалпы саны жиынтық белгіленген
қуаттылығы 177,52 МВт (ГЭС – 119,27; ЖЭС –
52,81; КЭС – 5,04; биогаздық қондырғы – 0,4). 43
құрады.
Мониторингке сәйкес 2014 жылы ЖЭК
объектілерімен өндірілген электр энергиясының
көлемі 578 млн. кВтс. құрады. ЖЭК объектілерімен
электрлік энергияны өндіруді көбейту 2014
жылдың 12 айында 2013 жылдың 12 айымен
салыстырғанда 8,9%-ды құрады.
Көрсеткіш
Өлшем бірлігі
Жылдар
2012
2013
2014
Жаңартылған энергия көздерімен өндірілген
электр энергияның көлемі
млн. кВтс
450
531
578
2014 жылы жалпы қуаттылығы 53,62 МВт
орнатылған ЖЭК саласында 9 объектінің
құрылысы аяқталды, соның ішінде: Ақмола
облысында – Ерейментау ауданының Ерейментау
қаласына жақын қуаттылығы 45 МВт ЖЭК
құрылысының бірінші кезеңі аяқталды (2014
жылдың соңында ЖЭК белгіленген қуаттылығы
36 МВт құрады); Алматы облысында –
қуаттылығы 150 кВт Есік ГЭС және Еңбекшіқазақ
ауданында
қуаттылығы
50
кВт
биоэлектростанцияның құрылысы аяқталды; ОҚО
- Сарыағаш ауданы Келес өзенінде қуаттылығы 2
МВт «Рысжан» ГЭС; Шымкент қаласында
қуаттылығы 1 МВт КЭС және Сайрам ауданында
қуаттылығы 1 МВт КЭС құрылысы аяқталды;
Жамбыл облысында – Жамбыл облысы Қордай
кентінде қуаттылығы 21 МВт Қордай ЖЭС
құрылысы аяқталды. Жыл соңына белгіленген
қуаттылығы 11 МВт ЖЭС объектісін кезеңді
аяқтау жоспарланып отыр;Қызылорда облысында
– Жаңақорған ауданында қуаттылығы 420 кВт
ЖЭС; СҚО – Қызылжар ауданы Новоникольское
селосында қуаттылығы 2 МВт ЖЭС құрылысы
аяқталды.
Жаңартылған энергия көздерін пайдалану
жөнінде объектілерді орналастыру сұлбасы
Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа
технологиялар бірінші Вице-министрінің 2010
жылғы 11 маусымдағы № 111 бұйрығымен
объектілерді орналастыру сұлбасы бекітілген.
РАНСПОРТ
2011-2014 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстарын пайдалану және қоршаған
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама
63
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5
Е
С
Э
Д
О
Г
О
(
в
е
р
с
и
я
7
.
1
3
.
2
)
К
о
п
и
я
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о
д
о
к
у
м
е
н
т
а
.
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й
р
е
з
у
л
ь
т
а
т
п
р
о
в
е
р
к
и
Э
Ц
П
.
Қазақстанның мол ресурстарын жұмылдыруда
өндіруші мен тұтынушы арасындағы халық
шаруашылығы
салаларымен
байланысты
қамтамасыз етуде көлік ерекше маңызды рөл
атқарады. Темір жол, автомобиль, құбыр желісі,
өзен, әуе көлігінің түрлерін, автомобиль және темір
жолдары, кеме жолдарын ұсынған республиканың
көлік кешені шаруашылық және мемлекетаралық
байланыстарды жүзеге асыруда маңызды роль
атқаруда. Қазақстанның Еуразиялық континенттің
орталығында географиялық орналасуы оның
транзиттік тасымалдау саласындағы көліктік
әлеуеттің маңыздылығын алдын ала белгілейді.
Республиканың
жер
бетіндегі
көлік
магистральдарының ұзындығы – 106 мың километр.
Соның
13,5
мың
километрі
темір
жол
магистральдары, 87,4 мың километрі –жалпы
қолданыстағы автомобиль тас жолдары, 4 мың
километрі – су жолдары. Қазақстанның көлік-
коммуникациялық кешенінің үлесі елдің ЖІӨ - 10-
12%-ды құрайды. Көліктің әрбір түрінің өзінің
тасымалданатын
жүктердің
сипаты
мен
тасымалдаудың ара қашықтығына байланысты
қолданылу пайдасы бар.
Достарыңызбен бөлісу: |