Жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстарын пайдалану және қоршаған

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
22
 
үлкен біркелкі болмауы жылдың ішінде ғана емес, 
жылдан  жылға  да  сипатталады.  Көп  сулы  жылы 
ағынның  жылдық  көлемі  су  азды  жылдың 
ағынынан  жүз  еседен  асып  кетуі  мүмкін.  Есіл 
өзенінің 
көп 
жылдық 
ағыны 
барысының 
ерекшеліктерінің  бірі  көп  сулы  және  су  азды 
жылдың 
топталуының 
тенденциясы 
болып 
табылады,  бұл  оны  халық  шаруашылығында 
пайдалануда қиындық туғызады. 
Есіл  өзенінің  жер  үсті  сулары  Астана, 
Петропавл  қалаларын,  Ақмола  және  Солтүстік-
Қазақстан  облыстарының  ауыл  шаруашылық  елді 
мекендерін сумен жабдықтау және  учаскелер мен 
саяжай  алқаптарын  және  басқаларды  жүйелі  және 
жайылма суару үшін пайдаланылады. 
Нұра-Сарысу бассейні 
Бассейннің негізгі өзендері Нұра және Сарысу. 
Бассейннің  өзендерінің  тәртібі  4  (төрт)  су 
қоймасымен реттеледі: Самарқанд, Шерубай-Нұра, 
Қаракеңгір, Федоровский. 
Нұра  өзені  теңіз  деңгейінен  1100-1250  м. 
биіктікте  Қызылтас  тауларында  Қазақ  ұсақ 
шоқылығының  орталық  бөлігінен  бастау  алады 
және  304  м.  шамасындағы  белгіде  Теңіз  (Тенгиз) 
ағынсыз өзеніне құйылады. 
2014 жылы Нұра өзенінің бассейнінде құрылған 
табиғи қайта құрылған ағын 878,95 млн. м
3 
құрады, 
бұл мөлшерден 142 % (619 млн. м
3
). 
Ағынының жалпы бағасы мен  оның өту сипаты 
Қазгидромет  сирек  гидробекеттерінің  деректері 
(Нұра-Балықты 
өзеніндегі 
(Сергиопольский), 
Ақмешіт (Захаровка) Романовское  үш гидробекеті 
бойынша  Шерубайнұра-Қарамұрын  және  Сарысу 
өзені  бойынша    -  189  разъездіне)  сонымен  қатар, 
өзен  бассейндегі  ірі  су  қоймасындағы  жұмыс 
тәртібі бойынша сипаты бағаланды. 
Нұра өзенінің табиғи су тасқынының құрылуы 
бассейннің  жоғарғы  бөлігінен  Самарқанд  су 
қоймасына  дейін  420  млн.м
3 
құрады.  Осы  су 
қоймасының  бөгетінен  төмен  Қарағанды  мен 
Ақмола облыстарының шекаралығына дейін табиғи 
ағынның  өсуі,  есептік  деректер  бойынша  459 
млн.м
3 
құрады. 
Романовское 
гидробекеті 
(Қарағанды  облысының  шекарасы)  бойынша 
байқалған  нақты  ағын  827  млн.м
3 
көлемінде 
белгіленген.  Романовское  –  сағасы  (Теңіз  көлі) 
бекетінің  учаскелерінде  әдеттегідей  ағынның 
жоғалуы байқалуда, әсіресе Қорғалжын көлдерінің 
топтарында. 
Сарысу  өзенінің  басы  Атасу  кенті  ауданында 
480  м  БС  биіктікте  оны  құрушы  екі  тарауының 
Жақсысарысу  және  Жамансарысу  құйылуымен 
қабылданады.  Қызылорда  облысының  Телекөл  
көліне  Сарысу  өзенінің  124  м  БС  биіктігінде  
құйылады.  Ащыкөл  тұзды  көліне  құйылатын 
ұзындығы 106 шақ Батықарық тармағы сол жағалау 
бойынша  сағасынан  147  м  өзеннен  бұрылады.  Су 
мол көктемде  бұл сағаға өзен ағысының үштен бірі 
құйылады. Сағадан соңғы 65 шақ көктемгі  тасқын 
кезеңінде  судың  тасуында  жалқұм  арасында 
кішігірім  тармақтар,  су  қазындысы  мен  төмендеуі 
бойынша  су  Телекөл,  Құмкөл,  Соркөл  және  басқа 
көлдерге  құяды.  Судың  аса  мол  жылдары  бұл 
көлдерді су шілде айында кеуіп кететін терең емес 
сорлар мен басқа төменгі ағарларын  толтырып құм 
төбе  ортасынан  одан  әрі  құйылады.  Бассейн 
өзендері  2014  жылы  аз  сулылығымен  байқалды. 
Сарысу өзені бассейні бойынша суағардың бағалық 
қамтамасыз етілуі мөлшерден төмен болды. 
Өзеннің  басты  азығы  –  қар  қоры.  Орталық 
Қазақстан  үшін  көктемнің  қарқынды  дамуы  мен 
жазық  ландшафтының  басымдылығы  өзендер  мен 
оның  тармақтарына  жылдам  су  толуының 
қалыптасуына алып келеді.    
Бассейн өзендері 2014 жылы судың аздығымен 
ерекшеленді.  Сарысу  өзені  бойынша  толық  өзен 
ағынының  бағалық  қамтамасыз  ету  мөлшерден 
төменді құрайды. Бассейн өзенінің табиғи суағары 
су  қоймаларын  толтыру  мен  бағалық  жолы 
бойынша  басымырақ  анықталды  (Қазгидромет 
бекеттері  189  шақ  разъезд  және  Қызылжар  темір 
жол  станциясы).  Кеңгір  су  қоймасы  маңында 
Қаракеңгір  өзенінің  табиғи  суағары  -  62  млн.  м
3
. 
Жезді  су  қоймасы  маңында  Жезді  өзені  үшін 
(Қаракеңгір өзенінің тармағы) 23 млн. м
3 
құрады. 
Сарысу өзенінің табиғи өзен суағары құмда жоқ 
болғанға  дейін  2014  жылы  217  млн.  м
3
  шамасы 
көлемінде 
бағаланды. 
Сарысу 
өзенінің 
сипаттамалық  ерекшелігі  Қаракеңгір  өзенінің 
сағасы  мен  Сарысу  өзенінің  сағасы  учаскесінде 
суағардың  айрықша  жоғалуы  байқалады.  Осы 
проблема бойынша жүйелі бақылаусыз және нақты 
өлшеусіз  жеке  жұмыстар  бар.  Жеке  авторлардың 
деректері  бойынша  суағар  98%-дан  60%-ды 
құрайды.  
Тобыл-Торғай бассейні 
Тобыл,  Торғай,  Ырғыз  өзендері  бассейннің 
негізгі  өзендері  болып  табылады.  Бассейн 
өзендерінің  тәртібін негізгі реттеу  Жоғары Тобол 
мен 
Қаратамыр 
су 
қоймаларымен 
жүзеге 
асырылады. 
Жайық-Каспий бассейні 
Бассейннің  күре  тамыры  негізгі  суы  Жайық 
өзені,  сонымен  қатар  Ембі,  Сағыз  және  Ойыл 
өзендері 
болып 
табылады. 
Жайық-Каспий 
бассейнінің көп жылғы су ресурстары  16,0  текше 
шақ  тең,  оның  ішінде  Ресей  Федерациясынан 
тармақ  10,5  шақ3-қа  тең.  2013  жылы  тармақ  8,4 
шақ3-қа дейін кеміген. 
 
4.2. ЖЕР ҮСТІНДЕГІ СУ РЕСУРСТАРЫ 
 
Республика  аумағында    39  мың  шамасында 
өзендер мен  ағын сулар бар, оның ішінде 7 мыңнан 
астамының  ұзындығы  10  шақ  жоғары.  Қазақстан 
өзендерінің  басым  көпшілігі  Каспий  және  Арал 
теңіздерінің,  Балқаш  көлінің,  Алакөл  және  Теңіз 
көлдерінің  ішкі  тұйық  бассейндеріне  жатады.  Тек 
Ертіс  өзені  Солтүстік  Мұзды  мұхит  бассейніне 
жатады.  ҚР  Су  Заңнамасына  сәйкес  айрықша 
мемлекеттік 
маңызға 
ие 
су 
объектілеріне 
жататындар:  Каспий  теңізі,  Балқаш  көлі,  Зайсан 
көлі, Алакөл көлінің жүйесі, Ертіс өзені. 
Қазақстанда  барлығы  жер  үсті  суының  жалпы 
ауданы  4500 шақ2  және  көлемі  190  шақ3 
шамасында  48  мыңнан  астам  көл    бар.  Көлдердің 
көбі  орман  дала  аймағы  мен  дала  аймағының 
солтүстік  бөлігінде  орналасқан.  Республика  су 
алмасу  шарттары  бойынша    ағынсыз  көлдерге  ие 
болуда. 

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
23
 
Қазақстанда  барлығы  реттеу  және  аумақтық 
қайта бөлу бойынша құрылыс құрамына:  
-  48,8  млрд.  жылына/м3  жалпы  пайдалы 
сыйымдылығымен  көп  жылғы  және  маусымдық 
реттеудің  200  су  қоймасы,  оның  ішінде  орта  және 
ірі  сыйымдылығымен  10  млн.  м3  –  66  данадан 
жоғары және өте ірі – 8 дана (500 млн. м3 астам); 
- 
өзендерде 
 
340 
шамасында 
бөгет 
гидротораптары мен су іркігіш құрылысы; 
-  қорғау  бөгеттері,  арна  реттеуші  және  жағаны 
нығайтушы объектілердің, су қорғау аймақтары мен 
басқа  су  шаруашылығының  құрылысының  үлкен 
саны;  
-  жалпы  қашықтығы  1000  шақ  жоғары  облыс 
аралық  және  аудан  аралық  су  құбырлары 
арналарының ірі қатарлары кіреді. 
Төтенше  жағдайлар  комитетінің  деректері 
бойынша  Қазақстанда  бар  653  гидроқұрылыстың 
268,  оның  ішінде  ірі  28-і  шұғыл  жөндеуді  қажет 
етеді. 
Сонымен 
бірге, 
су 
шаруашылығы 
объектілерінің  нақты  тозуы  60%-дан  астамын 
құрайды. 
Республикалық 
меншікте 
ірі 
гидротехникалық құрылыстың 24 пайызы бар (77 су 
қоймасы,    81  гидроторап,  24  бөгет  пен 
магистралдық 
арналар), 
қалғандары 
–
коммуналдық, 
өнеркәсіптік 
және 
ауыл 
шаруашылығы  кәсіпорындарының  балансында. 
Өзекті  проблема  иесі  немесе  пайдаланым  қызметі 
жоқ, бөлігі қараусыз қалған кіші гидротехникалық 
құрылыстар болып табылады. Олардың техникалық 
жағдайы тіпті қанағаттанғысыз. 
 
4.1-кесте. Өзен ағысының ресурстары  
 
Жылдар 
Су ресурстарының көлемі, млн. текше метр 
барлығы 
Оның ішінде, 
ҚР аумағында 
қалыптасқаны 
Шектес мемлекеттерден 
түскені 
2011 
100600 
54600 
46000 
2012 
83000 
38400 
44600 
2013 
140000 
93700 
46700 
 
4.3 ТҰЩЫ СУДЫ АЛУ 
 
Тұтас алғанда, ел бойынша соңғы 5 жылда суды 
тұтынудың  жыл  сайынғы  көлемі  экономиканың 
барлық  салаларында  орташа  есеппен  22,5  текше 
шақ.  құрады,  бұл  жерде  95%-ы  -  жер  үсті 
суларының  есебінен.  Суды  пайдаланудың  негізгі 
үлесі  –  елде  суды  тұтынудың  жалпы  көлемінен 
60%-дан  астамы  ауыл  шаруашылық  өндірісіне 
келеді.         
 
4.2-кесте. 2010-2014 жылдарға Қазақстанның өзен бассейндері бойынша өзен ағысының ресурстары 
(жылына/шақ3) 
 
Өзендер, 
теңіздер, 
көлдер 
бассейндері 
Орта көп 
жылғы ағыс 
Оның ішінде 
Қамтамасыз 
етілетін 
ағыстар 
Суы аз 
жылдардағы 
қолдағы 
ресурстар 
Ағыстың міндетті шығындары 
Қ
ол
да
ғы
 р
ес
ур
ст
ар
 
Б
ар
лығ
ы
 
О
ның
 іш
інде
 
Э
ко
ло
гия
лы
қ,
 
бал
ық
 қ
ор
ға
у,
 
са
ни
та
рл
ы
қ 
ж
ібе
ру
ле
р 
Ре
се
йг
е 
кө
лі
к-
эне
рг
ет
ик
ал
ы
қ 
 
ж
ібе
ру
 
Б
ул
ан
у 
м
ен
 
сү
зг
іде
н 
өт
кі
зу
 
ш
ы
ға
сы
 
Ре
тт
ел
м
ег
ен 
ағ
ы
с 
(ш
ығ
ас
ы)
 
Қ
О
РЫ
ТЫ
Н
Д
Ы
 
ш
ы
ғынд
ар
 
75% 
95% 
75% 
95% 
Арал-
Сырдария 
17,9 
14,6 
3,1 
 
2,8 
 
5,9 
12 
14,7 
14,2 
9,8 
9,3 
Балқаш-
Алакөл 
27,8 
11,4 
 
 
2,5 
1,8 
20,2 
8,6 
22,8 
17,8 
7 
5,4 
Ертіс 
33,8 
7,8 
4,3 
8,8 
4,9 
0,8 
18,8 
14,7 
26,6 
19,7 
10,8 
8 
Есіл 
2,2 
 
 
0,8 
0,5 
0,4 
0,9 
1,4 
1,1 
0,3 
0,4 
0,1 
Нұра-
Сарысу 
1,3 
 
0,1 
 
0,4 
0,1 
0,6 
0,7 
0,4 
0,1 
0,3 
 
Тобыл-
Торғай 
2 
 
0,1 
 
0,1 
1 
1,2 
0,8 
0,8 
0,3 
0,3 
 
Шу-Талас 
4,2 
3,1 
0,1 
 
0,1 
 
0,2 
4 
3,5 
2,8 
3 
2,3 
Жайық-
Каспий 
11,5 
7 
6,5 
 
2,2 
0,4 
9,1 
2,1 
6,2 
3 
1 
0,3 
Барлығы 
100,5 
43,9 
30,1 
9,6 
13,
5 
4,5 
57,9 
42,6 
76,1 
58,2 
32,6 
25,5 

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
24
 
4.3- кесте. 2011-2014 жылдарға суды пайдаланудың негізгі көрсеткіштері млн. текше м. 
 
Негізгі көрсеткіштер 
2011 
2012 
2013 
2014 
Суды пайдаланушылардың саны  
4839 
4589 
4733 
4596 
Барлық алынған су 
21947,7 
21389,5 
22530,5 
23265,5 
оның ішінде - жер үсті  
20810,8 
20256,8 
21455,1 
22214,5 
оның ішінде–жер асты (шаруашылық-ауыз су, 
өндірістік-техникалық сумен жабдықтау және 
жерлерді суару) 
839,7 
789,8 
865,6 
884,1 
Тасымалдау кезіндегі шығын 
3707,8 
3512,2 
3556,5 
2854,5 
Барлық пайдаланылған су 
19232,3 
18402,9 
20063,5 
20410,9 
оның ішінде қажеттіліктерге  
 
 
 
 
- шаруашылық-ауыз суы 
790 
724,4 
710,6 
730,9 
 - өндірістік 
5173,2 
5240,5 
5477,4 
5591,8 
 - тұрақты суаруға 
8763,3 
8692,9 
9172,1 
9393,7 
 - жайылма суаруға 
302,6 
146,6 
313,8 
310,0 
 - ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз ету 
208,6 
202,9 
192,6 
190,0 
 - жайылымдарды суаруға 
98,1 
98,4 
95,1 
91,4 
 - тоған балық шаруашылығы  
230,1 
269,8 
56,9 
45,0 
 - өзге қажеттіліктерге 
1244,6 
1766,9 
1727,8 
1940,6 
Су тарту барлығы 
7129,5 
6840,4 
7599,1 
8688,5 
оның ішінде 
 
 
 
 
а) жер беті су объектілеріне 
6273,6 
5653,5 
6988,4 
7627,6 
оның ішінде тазартусыз 
170,7 
153,5 
136,1 
152,6 
нормативтік таза  
5573,9 
5936,9 
6257,3 
6730,8 
нормативтік тазартылған 
259,4 
245,6 
242,1 
270,6 
в) жер бедерінің жинақтауышында 
855,8 
1186,9 
610,6 
605,2 
Айналымдық сумен жабдықтау 
6844,3 
7556,5 
7665,3 
7691,2 
Қайталама сумен жабдықтау 
813,3 
751,9 
689,5 
723,5 
 
2014 
жылы 
ауыл 
шаруашылығы 
қажеттіліктеріне  су  алу  14,8  текше  шақ.  құрады, 
оның  ішінен  9,3  текше  шақ.  ауданы  1,4  млн.  га 
тұрақты суару қажеттіліктеріне, ал қалған 2,5 текше 
шақ.  жайылма  суару,  шабындықтарды  суландыру 
және  жайылымдарды  суару  қажеттіліктері  үшін 
пайдаланылды, 2,8 текше шақ. тасымалдау кезіндегі 
шығындарды құрады.  
Республика  бойынша  тұтас  алғанда  2009-2014 
жылдары 
мерзім 
аралығында 
судың 
үлес 
шығындары 9067 текше м/га 8587 текше м/га дейін 
азайды.  Сонымен  бірге,  кейбір  ауыл  шаруашылық 
өңірлерде  шығын  бұрынғысынша  жөнсіз  жоғары 
болып  қалуда.  Көп  мөлшердегі  су  шығыны  су 
көздерінің  жойылуына,  өнімнің  өзіндік  құны 
үлесінің 
жоғарылауына, 
оның 
бәсекеге 
қабілеттілігін  төмендете  отырып,  су  тарифінің 
жоғарылауына 
алып 
келеді. 
Ауыл 
шаруашылығында  суды  беру  және  суарудың  суды 
үнемдеу 
технологияларын 
(тамшылай, 
жаңбырлатқыш, 
дискреттік) 
пайдалану 
қолданылып  жүрген  суармалы  жерлерден  7%-дан 
кем емес немесе 95,8 мың га. құрайды.  
Өнеркәсіптік сектор 5,8 - 6,2 текше шақ. немесе 
шамамен 20 - 23% суды алу кезінде орташа есеппен 
шамамен  5,1  -  5,5  текше  шақ.  суды  тұтынады. 
Қайтарымсыз  тұтынудың  көлемі  жылына  0,9  -1,5 
текше  шақ.  немесе  жалпы  су  алудың  шамамен 
үштен бір бөлігін құрайды. Бұл ретте, өнеркәсіптік 
кәсіпорындардың 
жалпы 
шамамен 
20% 
айналымдық  сумен  жабдықтау  технологиясын 
пайдаланылады. Суды алудың ең көп үлес салмағы 
жылу энергетикасы, түрлі-түсті металлургия, мұнай 
өнеркәсіптеріне тиесілі.   
Өнеркәсіп  өндірісінің  көптеген  салаларында 
және  жекелеген  кәсіпорындарда  айналмалы  және 
қайталама 
сумен 
жабдықтауды, 
сақтауға 
жатпайтын  және  сусыз  технологияларда,  төменгі 
ПӘК  және  су  жүйесінің  қанағаттанарлықсыз 
жағдайына 
байланысты 
шығарылатын 
өнім 
бірлігіне таза су шығыны жоғары болып қалуда.  
Гидроэнергоқұрылысы  Ертіс  және  Іле-Балқаш 
бассейндерінде  даму  басымдылығына  ие  болды, 
онда 
республиканың 
техникалық 
гидроэнергоресурстарды 
қолдануға 
толық 
мүмкіншілігі  бар,  яғни  40  және  20  Твт-с.  сәйкес. 
Қазіргі  таңда  республикада  шамамен  10% 
техникалық 
гидроэнергоәлеует 
қана 
пайдаланылады. 
Гидроэнергетика 
өзен 
ағыстарының 
тәртібінің 
өзгеруі 
төменде 
көрсетілген  суды  тұтынушылар  және  суды 
пайдаланушыларға жағымсыз көрініс табуда.  Өзен 

 
2011-2014  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасының  Табиғи  ресурстарын  пайдалану  және  қоршаған 
ортаның жай-күйі туралы ұлттық баяндама 
 
25
 
2
3
.
1
1
.
2
0
1
5 
Е
С
Э
Д
О 
Г
О 
(
в
е
р
с
и
я 
7
.
1
3
.
2
) 
 
К
о
п
и
я 
э
л
е
к
т
р
о
н
н
о
г
о 
д
о
к
у
м
е
н
т
а
. 
П
о
л
о
ж
и
т
е
л
ь
н
ы
й 
р
е
з
у
л
ь
т
а
т 
п
р
о
в
е
р
к
и 
Э
Ц
П
. 
 
кеме  қатынасы  дамуы  республиканың  ең  ірі 
өзендерінде  яғни,  Ертіс,  Жайық-Каспий  және  Іле-
Балқаш  бассейндерінен  алады.  Су  жолы  көлігінің 
өзен ағындыларын пайдалану талаптары өзендерде 
кемемен жүзу маусымында кеме жүретін тереңдікті 
сақтаудан тұрады.  
Табиғи  тоғандарда  тауарлық  балықты  өсіру  
үшін  суды  тура  тұтынушы  және  балық  қорларын 
табиғи өндіру үшін өмірлік таралу аймағы ретінде 
пайдаланылатын 
су 
қоймалары 
балық 
шаруашылығының 
ірі 
тұтынушысы 
болып 
табылады.  Балық  шаруашылығы  үшін  балық 
шаруашылығы  су  қоймаларында  уылдырықтар 
шашу  мен  май  шабақтар  және  өндірушілерді 
көшіру  жолдарында  сонымен  қатар,  су,  тұз, 
гидробиологиялық  тәртіптерді  сақтау  үшін  су 
жіберу қажет. 
Сонымен  қатар,  су  рекреация  –  сауықтыру 
мақсаттарында  кең  көлемде  қолданылады.  Қысқа 
мерзімді  және  ұзақ  мерзімді  демалыс  мекемелері, 
туристік 
мекемелер 
мен 
санаторийлардың 
жартысынан  көбі  су  қоймаларының  жағасында 
орналасуды басымдылық болады. Демалыс үшін су 
қоймаларын  пайдалану  су  сапасына  және  су 
қоймаларының 
гидрологиялық 
тәртіпке 
(температуралық, 
деңгей 
тәртібіне, 
толқын 
жылдамдығына  және  т.б.)  жоғары  талапты  қажет 
етеді.  Басқа  суды  пайдалану  рекреациясы  сияқты 
жаға  сызығының  ландшафтына,  ауданның  климат 
жағдайларына, 
су 
қоймаларының 
конфигурациясына, 
орналастыру 
орындарына 
жақын және көліктік қол жетімділікке талап қояды.  
Ең  көп  су  алу  Қызылорда,  Павлодар  және 
Алматы облыстарында көрініс тапқан. Ал судың ең 
көп 
шығыны 
Қызылорда 
және 
Алматы 
облыстарында (4.4-кесте).  
 
4.4-кесте. Қазақстан Республикасының өңірлері бойынша табиғи көздерден суды алу млн. текше м. 
 

жүктеу/скачать 5,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: