Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым министрлігі Көпсалалы

 
83
бітеді,  көз  тартатын  көрініске,  баураған  сырға, 
əдемі қимылға, ия киелі затқа, т.б. айналады. 
Ақынға  көбірек  ұнайтын,  əлде  болмыста 
көзге  көбірек  шалынатын,  сол  себепті  тілге  жиі 
оралатын  түстер  –  ақ  пен  көк.  Əсіресе 
анықтауыш  ретінде  ақтың  пайдаланатын  сəті 
көп.  Кереге  көзді  ақ  от,  ой  астындағы  ақ 
тақырдың ұстінде ақ алтындай дəн, «ақшағала – 
ақ  орамал  аспандап,  ақ  көбіктен  гүл  тереді 
қасқалдақ»,  аппақ  тау,  аппақ  қар,  өзен  жарына 
сүйенген аппақ тал, ақ үңгі сақалы, ақ сауыт, «ақ 
жауындар, ақ жұлдыздар – ақ құйын секілді олар 
тастан  тасқа  секірген  нақ  ақ  тиын»,  ақ  бұлттар 
айдында жүрген аққудай, аспандағы ақ тудай, ақ 
жұлдыздар,  аспанның  ақ  дауысы,  ақ  сортаң,  ақ 
шортан,  Ақшолпан,  ақ  қаз,  ақ  тазы  тəрізді 
мысалдар  жиі  кездессе  де,  əрқайсысының  өз 
нəші,  нақышы,  «қызметі»  өлең  мəн-мəтініне 
жындасып,  жарасып  тұруы  –  жүйелі  ізденістін, 
ертен  еңбектің,  кемелденген  шеберліктін  куəсі. 
С.Мəуленов 
шығармашылығын 
тұтастай 
шолғанда,  байқалатыны  –  жылдар  өтіп,  ақын 
дарыны  толысқан  сайын  бояулар  түрлі  түстер 
жиілей  берген.  Демек,  ақын  өз  дарынын 
рəсуаламай,  үздіксіз  іздену,  саналы,  табанды 
 
180
5.
 
Қаратаев  М.,  Нұртазин  Т.,  Қирабаев  С. 
Қазақ совет əдебиеті.-Алматы, 1987. 
6.
 
Қирабаев  С.  Кеңес  дəуіріндегі  қазақ 
əдебиеті.-Алматы: Білім, 1998. 
7.
 
Дəдебаев  Ж.  Қазіргі  қазақ  əдебиеті. 
Лекциялар курсы.- Алматы, 2003. 
8.
 
Қазақ əдебиетінің тарихы (1956-90 жж.). 
9-том.-Алматы, 2005. 
9.
 
Алпысбаев Қ. Мұқағали өрнегі.-Алматы, 
2001. 
Қосымша
 əдебиеттер: 
10.
 
Базарбаев 
М. 
Қазақ 
поэзиясы: 
көркемдік ізденістер.-Алматы,1995. 
11.
 
Дəрібайұлы  С.  Қияға  самғаған  қыран 
ақын.//Қазақ елі,№33, 1992. 47  
12.
 
Қуандық 
Мəшһүр-Жүсіп. 
Қазақ 
лирикасындағы стиль жəне бейнелілік. 
13.
 
Амантай  Шəріп.  Қазақ  поэзиясы  жəне 
ұлттық идея.-Алматы, 2000. 
14.
 
Алпысбаев  Қ.  Поэма  жəн  сюжет.-
Алматы, 1992. 
15.
 
Базарбаев 
М. 
Қазақ 
поэзиясы: 
көркемдік ізденіс.-Алматы, 1995. 
16.
 
Егеубаев 
А. 
Сыр 
мен 
сымбат.-
Алматы,1981. 

 
179
поэзия  үлгісі  кезге  оттай  басылады.  Бірақ  одан 
ескілік  сарын  емес,  тың  леп  ескендей  сезінеміз. 
Бұл  əрине,  талант  күші  деп  білген  жөн.  Өлеңде 
шұбыртпалы  ұйқас  үлгісі  ғана  емес,  ұлттық 
поэзиямыздың 
көптеген 
қасиетінің 
басын 
біріктіретін  нəзік  арқауды  байқау  қиын  емес. 
Өлеңнің ішкі динамикасын үдемелеп өрістететін 
шапшаңдық  ауыз  əдебиетінен  келе  жатқан  үлгі 
емес  пе?  Бірақ  осының  бəрін  ақын  тек  форма 
үшін  алып  отыр  деуге  болмайтын  сияқты.  Егер 
олай  етсе,  поэзия  шықпас  та  еді.  Махамбетке 
басқа  да  халық  ақындарының  жыр  қайнарына 
айналған  осы  тəсіл  бүгінгі  ақындарымыздың  да 
шабыт  көзіне  айналуында  табиғи  сыр  бар 
сияқты. 
Негізгі
 əдебиеттер: 
1.
 
Кəрібаева  Б.  Қазіргі  қазақ  лирикасының 
поэтикасы.-Алматы,1988. 
2.
 
Кəрібаева  Б.  Қазіргі  қазақ  лирикасы.-
Қарағанды,1990. 
3.
 
Егеубаев  А.  Сыр  мен  сымбат.-Алматы, 
1981. 
4.
 
Қазақ  əдебиетінің  тарихы.  3-том,  2-
кітап.-Алматы: Ғылым, 1975. 
 
84 
еңбектің  арқасында  болмысты  сезіну  мен 
бейнелеу 
тəсілдерін, 
мүмкіндіктерін 
өз 
бояулары  мен  тəсілдерін  молайтып,  өрісін 
кеңейте келе, классиканың биігіне көтерілген. 
Осындай  ізденістің  бір  мысалы  –  қазақ 
лирикасында 
көркемдік 
табиғатымен, 
эстетикалық 
əлемімен, 
əсіресе, 
айқын 
айрықшаланған «Ақ түн» атты өлеңі. Ленинград 
сапарына (қазіргі Санкт-Петербург) байланысты 
туған  осы  өлеңде  табиғат  қүбылысын  шабытты 
ақындық 
қиялмен 
алаңсыз 
аралап 
көруі, 
бейтаныс  əлемге  əсерленуі,  сол  арқылы  өзіндік 
жаңа эстетикалық əлем жасауы қазақ лирикасын 
тағы да жаңа биікке көтерді, əлем поэзиясына өз 
үлесін 
қосты. 
Ленинградтың 
бүлжымай-
бүзылмай  салбырап  түрып  алатын,  ыдырамай, 
ынтымақтасып  жатып  алатын  ақ  түндері  қалай 
қараса  да,  қайдан  қараса  да,  біркелкілігімен 
жалықтыратын, 
іш 
пыстырарлық, 
көңілсіз 
болбыр  көрініс  емес,  өз  келбетімен  келісті, 
жүмсақ,  аялы  бейнесі  басқадан  бөлекше, 
селбескен  сансыз  қабат-қатпары  үжымдасып 
үйыған, түтасқан ажарлы суретке, сан түрлі, бір-
бірі  мен  жарасқан,  алуан  нəшінің  жарасымы 

 
85
жанға  жайлы,  сонысымен  санаға  да,  жүрекке  де 
сіңімді суреттерге айналады: 
Ақынның 
өлең 
техникасын 
əбден 
меңгергендігі,  толысқан  шеберлігі,  көркемдік 
интуициясы 
əлем 
гармониясын 
бейнелі 
жеткізуінен  анық  байқалады.  Өлеңдерінде  «ақ 
түн  таң  жарығындай»,  «ақ  жолдар  жан-жаққа 
таралған» 
деп 
жазса, 
өлең 
мазмүнына 
айтарлықтай 
нұқсан 
келтірмегенімен, 
эмоциялық қуаты əлсірер еді. Екеуінде де ақ түн 
жеке  жолға  жазылып,  оқырманның  кідіріп,  ақ 
деген  анықтауышқа  мəн  беріп  бөгелуіне,  сол 
арқылы  ақ  түнді  тағы  да  бір  сəт  елестетіп, 
сезімдік 
қиялдың 
шарлап, 
қаусыруына 
мүмкіндік  береді.  Бір  жолға  жазса,  оқырман 
зырылдатып тез оқып кетеді де, көркемдік əлем 
түңғиығын түйсігімен танып үлгеруіне мүршасы 
болмайды... 
Əр  тармақты  бунаққа  немесе  сөзге  немесе 
буынға  бөлу  дəстүрі  қазақ  өлеңінде  бүған  дейін 
де кездесетін. Барлығында дерлік, ортақ мақсат - 
өлеңнің 
идеясын, 
мазмүнын 
екпіндірек, 
əсерлірек  жеткізу  болатын.  Ал,  С.Мəуленов 
өлеңінде  əлгіндей  жолға  бөліп  жазудағы  мақсат 
-  шығарманың  көркемдік  əлемін  түсі  арқылы 
 
178
Бұл форма да құнарлы мазмұнды жеткізуде 
ез  миссиясын  толығынан  ақтайды.  Жақсы 
дəстүрді  неге  байытпасқа,  неге  тереңдетпеске. 
Поэзия  тарихының  қай  кезеңіндегі  түр  болсын 
поэтикалық  тілге  жаңа  рең  беруге  жаттық 
жасамайды.  Ендеше  поэтикалық  тіл  үлгісі 
көнеріп,  істен  шығып  қалуы  мүмкін  емес.  Ол 
саналы  түрде  ақылмен  тұзақтап  игеруден  гөрі 
талант  ерекшелігінің  өзінде  еріп,  интуициялық 
жолмен  жаңаланып  отыратын  секілді.  Мəселен, 
Сағидың  мына  бір  өлеңінде  шұбыртпалы  ұйқас 
ізі байқалады. 
Құралай көзді сұлумен 
Қоштасып, 
ақ таң атқанда, 
Əн бойыңды өртеп жалындай 
Асу бір желік қысқанда, 
Аспан мен жерді айырмай 
Ақ боз атпен ұшқанда, 
Қүрмелеп белді шарт буып, 
Айсыз бір тұнық түндерде, 
Найзаны көкке лақтырып, 
Найзамен шаншып жүргенде 
«Қайратым  қажып  дəл  мұндай,  қартаям 
деген жоқ ем мен» деп бір-ақ тыныстайды. Қөне 

 
177
Белгілі  Сағи  стилі.  Шешендік  те,  көсемдік 
те тəрк етіліп, парасат бойды буады. 
Сөздің қанығы, ойдың анығы Сағи стилінің 
басты  өзгешелігі  дедік.  Асқақ  сезім,  ақылды 
сөзді  қарапайым  ұғыммен  жеткізгенде  ақын 
реалистік  өнердің  білгірі  ретінде  көрінеді. 
Мəселен, көп теоретиктердің көңілі көншімейтін 
«жаттым-ау»,  «баттым-ау»  немесе  «ағылып», 
«жамылып»,  «арылып»  бірыңғай  жеңіл  ұйқас 
Сағи  қолданған  контексте  белгілі  эстетикалық 
категорияға  айналғанын  көріп  отырмыз.  Бұдан 
Сағи  түрлік  ізденіске  түскен  жоқ  деген  ұғым 
тумасқа  керек.  Манадан  бері  біз  мəселе  –  түрде 
еместігін  дəлелдемек  болдық.  Мəселен  Сағи 
қазақ 
поэзиясына 
Сəкен, 
кейін 
Төлеген 
Айбергенов  көбірек  барған  мына  бір  ырғақпен 
де өлең жазды: 
Қанша рет көрдің... 
Қанша рет келдің үйіме, 
Өсірдің қанша... 
Қосылдым қанша күйіңе?! 
Мен əлі сені 
Сəбидей күтем, жаңа күн 
Мен əлі саған 
Сəбидей сенем, Дүние! 
 
86 
мүмкіндігінше 
толығырақ 
сезіндіру 
Эстетикалық 
əсер 
интуитивті 
əлемімізді 
байытуы, 
зердемізден 
шайьшып 
кетпей, 
шашырап 
қалмай, 
рухани 
дүниемізді 
кемелдендіретін  көркемдік  тəжірибеге  айналуы 
үшін  осындай  тəсіл  -  көркемдік  тыныс  қажет. 
Өлеңнің  жаңалығы  -  ырғақтың  көркемдік 
мазмұнға 
қарай 
қүбыла 
түрленіп, 
еркін 
құйылуында,  осы  ырғақтың  қазақ  поэзиясында 
бұған  дейін  ұшыраспаған  жаңа  мазмұн  -  жаңа 
бояуларды табиғаттың төл құбылысындай еркін, 
табиғи  шалқытуында,  сол  ырғақты  жасайтын 
бунақтардың  əр  тармақта  əркелкі  буыннан 
құрылса  да,  табиғи  əрленіп,  түрліше  екпін 
тудыруында;  екі  буыннан,  үш  буыннан,  төрт 
буыннан 
тұратын 
ұйқастардың 
кезектесе 
ұяласып, айшықтала ұжымдасып, əр алуан əуезі 
əсерлі  жарасыммен  өрілген  толқынды  ырғақ 
тудыруында,  осы  аталған  бунақ,  буын,  тармақ, 
үйқас,  екпіннің  табиғи  есіліп,  өлең  түріне 
өзіндік  ширақ  та  шымыр  шырай  дарытуында, 
тұтасқан  ақ  түн  əлемін  түрлі  тұрғыдан 
бейнелейтін,  бəрі  жиыла-тұтаса  келіп,  кешенді 
түрде танылатын көркемдік деталь образдардың, 
метофоралық  образдардың  кəдуілгі  табиғат 

 
87
құбылысын  қазақ  поэзиясында  бұрын-соңды 
кездеспеген  жаңа  эстетикалық  əлемге,  əсемдік 
əлеміне айналдыруында. 
Қазақ  поэзиясында  С.Мəуленовке  дейін 
ешбір  ақын  түрлі  түстерді  осынша  жиі,  осынша 
мол, осынша жүйелі де шебер пайдаланған емес. 
Бүл  орайда  С.Мəуленов  -  қазақ  поэзиясында 
жаңа 
ақындық 
мектеп 
қалыптастырушы. 
Түстерді,  бояуларды  сан  қырынан  пайдалану, 
қолдану  лириканың  тартымы  мен  тереңдігі, 
саналуандығы  үшін  аса  маңызды,  өте  зəру 
көркемдік 
компоненттерінің 
дəрежесіне 
биіктету - қазақ поэзиясында Сырбай Мəуленов 
еркін 
бағындырған 
шың 
десек, 
асырып 
айтқандық  емес.  Бүған  дейін  мəн  берілсе  де, 
жеткілікті  бағаланбай  келген  айтулы  көркемдік 
жаңалықты 
лайықты 
бағалау 
қажет. 
С.Мəуленовтің  осындай  мектебінің  көркемдік 
дəстүрлерін 
игеру 
ендігі 
буынды 
тың 
көкжиектерге мегзесе керек. 
Ақын  өлеңдерінде  поэзиялық  лексиканың 
орасан  зор  байлығына  мысалдар  жетерлік. 
Өлеңге экспрессивтік-эмоционалдық,  образдық-
метафоралық  мағына  дарыту  үшін  қолданған 
көркемдік  тəсілдер  де  сан  алуан.  Жаңа  бояу, 
 
176
болатынына  көз  жеткіземіз.  Бұл  ақынның 
талантымен  біте  қайнасқан  хас  шеберлігі  де 
деуге  тура  келеді.  Сөз  сырына  терең  бойлауы, 
қазақ  тілін  жетік  білуі  демеуге  тағы  болмайды. 
Мұның  бəрі  ұлттық  колорит  түзіп,  өлеңге 
өзіндік нəр береді. 
«Дүние  түгел  жасарған,  бейне  бір  көк  те, 
жер де гүл, тапжылмай жатқан қашаннан таулар 
да қазір жеп-жеңіл». Бұл - əрине, ақын көңілінің 
желігі.  Көктем  лебімен  құстай  ұшқан  ақын 
шабыты.  Алайда,  өз  өрнегінен,  өз  ырғағынан 
ауытқымайды,  кездейсоқтыққа  баспайды  ақын. 
Бойға  сіңген  ақындық  парасат  оны  бөтен  сөз, 
бөгде қылыққа жібермейді. 
Сағидың  енді  бір  қатар  өлеңдері  өз 
махаббатын – туған жерге, анаға, елге, сүйгеніне 
деген  сезімін  паш  ететін  сыршыл  өлеңдер. 
Мұнда  да  ол  негізгі  стилін  жетілдіре,  түлете 
түседі.  Ырғақ,  буын  өлшемін  əдеттегісінше 
сақтай отыра енді ол суреттеуден гөрі əңгімелеу, 
ауызекі тілдесу мəнеріне көшеді. 
Ала қанат құстар өтті ағылып, 
Жата бердім бозғыл көкті жамылып, 
Анашымның қасындағы бір сəтте 
Бойымдағы бар жүгімнен арылып. 

 
175
Қөктемнің 
ғажайып 
құбылысы 
бəріміздің 
көзімізге  көріне  бермейтін,  əрқайсымыз  сезе 
бермейтін  сезімдік  құпиясымен  тербеліп  тұрған 
жоқ  па?  Жалаң,  жалпы  ынтығу  емес,  нақтылық 
бар,  шын  шабытпен,  өнер  биігінен  таразылау, 
байыптау 
басым 
жатыр. 
Сондықтан 
да 
əдеттегісінше  Сағи  тым  айшық  тіл,  образды сөз 
қолданысқа  бармайды.  Барынша  реализмге 
жүгінеді.  Міне  осы  жерде  ол  прозашылдықтан 
қатты сақтана отыра (көп ақындар мұндай сəтте 
прозаға 
айналып 
кетеді) 
шынайы 
поэзия 
соқпағына  түседі.  Ақын  шеберлігі  де  осы  тұста 
айқын бой көрсетеді. «Бойлары балқып теректің, 
бұтағы  ауырсынғандай»  дегенде  шындық  пен 
əдеміліктің  терезесі  тең  түседі.  Теректің  бойы 
балқуы көктем мен ақын жанынан үлкен үйлесім 
табады.  Сөйтіп  барын  гротеск-əсірелеуден  гөрі 
реализмге  ұласады.  Реалистік  сурет  болып 
қабылданады.  Ақын  осы  реалистігінен  танған 
емес.  Қай  өлеңін  алсаңыз  да  сезімге  салмақ 
салады,  құбылыстың  ақиқаттығына  жүгінтеді. 
«Қөгілдір  талдың  басынан,  көздерін  ашты  мың 
бүршік».  Əлгіндегі  сурет  мүлде  тірі  дүниеге 
айналады.  Міне,  сөзді  талғаммен  өз  орнына 
коюдың қандай ғажайып сурет көріп, сыр естуге 
 
88 
жаңа 
ажармен 
бөлекше 
бұлықситын 
метафоралық 
образдар 
жасаудағы 
ақын 
ізденістің бір мысалы - «Дауыстар» атты өлеңі: 
Өзендердің дауыстары - 
Толқыпдар, 
Жазғы аспанның дауыстары - 
Нөсерлер. 
Асқар таудың, дауыстары - 
Бұлақтар, 
Қара бұлттыц дауыстары - 
Шешен жел. 
Жасыл көктем дауыстары - 
Жас талдар, 
Қаһарлы қыс дауыстары - 
Борандар. 
Қара таста жаңғырығар дауыс бар, 
Дауыс жоқ дсп ойламаңдар, адамдар!.. 
Өзеннің,  жазғы  аспанның,  асқар  таудың 
«дауыстарына»  таңдана  қоймасақ  та,  қара 
бұлттың,  жасыл  көктемнің,  қаһарлы  қыстың 
«дауыстары»  -  тосын,  бұған  дейін  кездеспеген 
кестелер, ыждаһатты, табанды ізденістің жемісі. 
Енді  бір  өлеңінде  дауысқа  басқа  қырынан 
назар аударып, өзгеше өңмен өрнектейді: 
Дауыста күн мен түндер бар,  

 
89
Бірі ашық, бірі қараңғы.  
Гүлдсй бір нəзік үндер бар,  
Өтетін желпіп адамды. 
Дауыс бар қара дауылдай,  
Тоңасың мұздап, қалтырап.  
Дауыс бар ала жауындай, 
Аласың көктен əл-қуат. 
Ішінен таулар күбірлеп,  
Жатады бүлттың астында. 
Толқитын түсте дірілдеп. 
Даусы бар қара тастың да... 
Екі 
өлеңдегі 
дауыстарды 
тану 
мен 
«таңбалау» 
тəсілі 
əртүрлі 
сипатта. 
Алғашқысында 
метафоралық 
образ 
айқын 
бөлектеніп,  айшығымен,  астарымен  иығы  асып, 
именбей,  еңселеніп  тұрса,  кейінгісінде  теңеулер 
молайып,  дəстүрлі  бейнелеу  тəсілі  бел  алған. 
Мұнда  алғашқысындағыдай  бірден  солқ  еткізіп 
сомдамайды,  оның  есесіне  дауысты  -  объектіні 
айнала  қарап,  аясын  кеңітеді,  ашық  күнге, 
қараңғы түнге балаумен бірге гүлдей нəзік үндер 
барын  барлап,  еске  салады.  Қалтырататын  қара 
дауылдай,  қуат  беретін  ала  жауындай...  т.т. 
дауыстар  барын  байыптап  еске  алу  барысында 
сезімдік  ассоциация  еңді  бейнелік  иірімдер 
 
174
өлеңдері 
болмыстың 
объективті 
сырларын 
ашуға  бейім.  Сол  объективтік  құпиядан  лəззат 
кешуіміздің 
өзі 
ақынның 
жанр 
сырын 
меңгеруінің  кепілі.  Сөйтіп  сыршыл  лирика 
көбіне  эстетикалық-философиялық  та  сипат 
алады  көбіне.  Сөйтіп,  ұлттық  поэзиямыздың 
əлеуметтік-эстетикалық 
дəрежесін 
көтереді. 
Ақынның  бұл  қатардағы  өлеңдеріне  интеллект 
жетістігі  деп  қана  емес,  ендеше  өңірді  қоғам 
байлығына  айналдырған  ақынның  азаматтық 
келбеті деп те қараған жөн. 
Əлемді нұрға бөлеп күн, 
Əлдилеп кана тұрғандай. 
Бойлары балқып теректің, 
Бұтағын ауырсынғандай. 
Көбелек біткен асыға 
Қонақтап жатыр гүлге ырғып, 
Көгілдір талдың басынан 
Көздерін ашты мың бүршік. 
Əрине  бұл  өлеңдердің  атасы  «Желсіз 
түнде...»,  «Жазды  кун  шілде  болғанда»,  «Жаз», 
«Жазғытұрым»  ғой.  Бірақ  жоғарыдағы  Сағи 
жолдарын біз пейзаждық көрініс, деп қана қарай 
аламыз  ба?  Таза  объективтік  құбылыс  мұнда 
субъектінің  мол  ықпалын  қоса  сездіріп  тұр. 

 
173
жалындай  маңдайлықты  көресіз.  Тұнып  тұрған 
муза  бір  əрпіне  тисеңіз,  қатары  бұзылатын-дай. 
Сұлулықты 
сезіну, 
оны 
жеткізу 
қабілеті 
жағынан Сағиды Фетпен ғана теңестіруге болар 
еді. 
Бір уыс бұлттай бал дене 
Суырылып шығып ақ нұрдан, 
Көзімнен ұшқан сəуледей 
Зу ете түсті-ау алдымнан. 
Еркелеп қырдың таңына, 
Жанарың шықтай мөлдіреп, 
Кездесермісің тағы да, 
Көрісермісің соңғы рет. 
Осы  бір  даланың  сұлу  тағысын  кезінде 
арқаның  сирек  серісі  Сəкен  де  əдемі  жырлаған 
еді,  жеткізе  айтқан  еді.  Сағи  одан  да  гөрі 
лирикаға тəн шымырлықпен тұжырымдай түсті. 
Ақиқат  пен  əсемдікті  қатар  еріп,  нақты  образ 
жасады,  шындық  шырайын  шығарып,  сұлулық 
бояуын  қанықтырды.  Хас  өнердің  өз  тілімен 
сейлеу  поэзияның  мəдениетін  көтереді.  Ендеше 
ақын  жұртшылық  талғамын  тəрбиелеуге  ондай 
шығармалардың əсері аз болмаса керек. 
Біз  жоғарыда  Сағиды  суреткер  ақын  деп 
тегін  айтқанымыз  жоқ.  Ақынның  көптеген 
 
90 
арқылы  толыға-молыға  түседі.  Өлең  өзегіне 
алынған  «объектіні»  осылайша  түрлі  түрғыдан 
таныту, 
толғау 
талабы 
мен 
тəсілдерінің 
молдығы- 
С.Мəуленов 
поэзиясының 
атап 
айтарлық қасиеті. 
С.Мəуленов 
жырларындағы 
күтпеген 
жерден 
көлденең 
шыға 
келетін 
соны 
образдылық 
- 
бейнелік 
тосындық 
қазақ 
поэзиясының  көркемдік  тəжірибесін  байытты. 
Болмысты,  табиғатты,  т.т.  басқалар  ауызға 
алмаған,  «аңғармаған»  қырынан  таныту  - 
ақындық 
қырағылықтың, 
суреткерлік 
мергендіктің  жемісі.  Мəселен:  «Жазғы  сурет» 
атты өлеңіндегі: 
Көк жүзіндс дөңгеленгеп кептердсй,  
Сүттсй аппақ жарқырайды жазғы ай. 
 Аспан беті ашық жатқан дəптердсй, 
 Ал жұлдыздар соған түскен жазудай. 
...Жел қарғиды қарағайдап секіріп,  
Соның лебі - бұтақтардың дірілі, - 
деген  жолдардағы  алғашқы  шумақтағы 
əдемі  көрініске  бəлендей  таңдана  қоймаймыз. 
Ал  жел  қарағайдан  қарғып  секіргенде,  бірден 
елең  еткізеді.  Гəп  -  қимылда  немесе  қозғалыста 
емес.  Мəселе  желге  «жан»  бітіп,  қарғып 

 
91
желпінуінде.  Егер  алғашқы  шумақта,  көзге 
елестетерліктей 
нақты 
дəйек 
- 
суреттер 
салыстырылу  арқылы  сабақтасып,  суреттер 
ұжымының  ұясындай  əсер  етсе,  кейінгісінде 
бұтақтардың 
дірілінен 
басқа 
«қолға 
ұстарлықтай»  ештеңе  жоқ.  Жел  қарғып  түскен 
де,  кеткен  де,  жүрген  де  жоқ;  қарғиды  -  демек, 
жалғасып  жатқан  процесс.  Сенбеске  лаж  жоқ: 
дəлел - бұтақтардың дірілі. Ойнаған, ойқастаған, 
жортқан, 
жортақтаған 
емес, 
ағаштардың 
арасымен  қарғиды.  Бүрын-сонды  көрінбеген 
қозғалысты 
түйсікпен 
танып, 
ақылмен 
шамалаймыз.  Көзге  көрнектеліп  көрінбесе  де, 
көңілмен  аулайтын  көркемдік  əлемі  өзгеге 
ұқсамайтын, 
өзгені 
еске 
салмайтын 
«біртуарлығымен» жаңаша. 
Тапқырлығымен тəнті етер, тосындығымен 
тың  осындай  бейнелі  мысалдар  С.Мəуленов 
өлеңдерінде  өте  көп,  тізіп  жату  мүмкін  емес. 
Оларды  жүйелеп  зерттеу,  ақындық  ізденістің 
бел-белестерін  айқындау,  сол  арқылы  қазақ 
поэзиясының  өзіндік  көркемдік  қүбылыстарын 
саралау  көркемдік  ой  мен  тəжірибенің  толығу 
арналарын байыптау - алдағы күннің шаруасы. 
 
172
Жыл сайын қырда гүл жүзіп, 
Жайнаған кезде дүние – 
Кеудемді желге сүйгізіп, 
Келемін туған үйіме. 
Жып-жылы  сезім  сыйлаған  осы  жыр 
қаншама  гуманистік  арналарға  бастау  болары 
ақиқат.  Осы  қарапайым  ғана  баяндау  стиліндегі 
жолдардың  əрбір  тармақтық  тынысы  қаншама 
кең десеңізші. Тіпті, əрбір сөздің тасасында бір-
бір өмір тұрған-дай. Сөз тасасындағы тыныс қой 
шынайы  поэзия  белгісі.  Яғни,  ақын  бір  сəттік 
сезімін  беруде  де  ірілігінен  хабар  береді. 
Жоғарыдағы  жолдар  Сағидың  суреткерлігін 
танытатын  таңдаулы  жолдары  емес,  алайда, 
поэзия  талабына  толық  жауап  бола  алады, 
өйткені,  Сағи  күнде  өлең  жазбайды.  Ақындық 
кəсіп емес. Аз жазады, сақ жазады, саф жазады. 
Сондықтан  өмірдің  де,  өнердің  де  нəрі  ірілікте, 
жаңалықты 
ол 
эстетикалық 
экстаздың 
ұшқырлануы  деп  біледі.  Сөйтіп  бабындағы 
байсалдылық сөзімнің ең жоғарғы нүктесінде де 
шығандатпайды,  жалған  пафос,  артық  сөзге 
орын  жоқ.  Ендеше,  өсудің  өзі  табиғи.  Жарқыл 
жоқ,  өңкей  маңыз.  Ал,  үңіліп  қарар  болсаңыз, 
сөз  маңыздан  қасандық  емес  арғы-мақ  аттың 

 
171
Сағи  ақынның  да  өмірге  тым  жақындығын  баса 
айта 
отырып, 
оның 
тереңнен 
сезінетін 
сұңғылалығын даралай түскеніміз жөн. 
Ұлы  істің  барлығы  да  сүюден  басталады. 
Сағи сүйіспеншілігінің өзіне ғана тəн өзгеше бір 
колориті  бар.  Ол  қашанда  абстрактылы  ой, 
сезімнен  аулақ.  Оның  сүйіспеншілігі  қанша 
нақты  болса,  сонша  нəзік.  Ақынды  эстетикалық 
биікке  көтеретін  осы  тұс.  Ол  өлшеусіз  сезіміне 
өлшеусіз  теңеу  іздемейді.  Сезімнің  өз  тілімен 
жеткізуге 
тырысады. 
Жүректің 
өз 
үнін 
тыңдатуға  күш  жұмсайды.  Бұл  жерде  Сағидың 
өз стилі жол тартады. 
Көктемдей нəзік сезіммен 
Кеудені куйлер тербейді, 
Қара бір жердің өзін де 
Қаттырақ басқың келмейді, -  
деп  ақын  өз  болмысын  өзі  жақсы  ашады. 
Мұндай  болмыс  шынайы  ақындарға  ғана  бітсе 
керек.  Қейде  сөз  құдыреті,  өнер  теңізі  дүниені 
жаулағанмен,  болмыстағы  өшпейтін  адалдық, 
шынайы сыр барлығынан да биік тұрмақ. 
Ақын  айтқыштықтан  да  гөрі  осындай 
өміршең 
«пірлерге» 
көбірек 
сүйенеді, 
сыйынады. 
 
92 
Сезімнің,  ойдың  əуені  мен  ауанына  қарай 
еркін  ағындау  өзін  өзі  қыстамай,  үрікпей, 
тізгінді  еркін  жіберу  табиғи  құйылысына  мəн 
беріп,  өлеңнің  белгілі  бір  түріне  шегенделген 
буын  мен  шумақтың  «қалыбынан»  қара  үзіп 
шығып  кету  талабы  С.Мəуленовтің  де  елуінші 
жылдардағы 
өлеңдерінде 
бірен-саран 
үшырасып, 
келе-келе, 
əсіресе 
алпысыншы 
жылдардан  бастап,  өзіндік,  өнікті  үлкен  арнаға 
үласты.  Мəселен,  ақынның  1954  жылы  шыққан 
«Жолдас»  атты  жинағына  енген  «Сөйлеп  еді 
жүрегім»  (1953  жылы  жазылған)  атты  өлеңіңде 
шумақтардағы 
тармақтар 
саны 
əртүрлі. 
Алғашқы  шумақта  6  тармақ,  келесі  шумақта  8 
тармақ  бар.  Сол  сияқты  ұйқастардағы  буын 
сандары  да  түрліше.  Бүған  дейін  бұзьлмайтын 
дəстүрлі  қалып  -  бұлжымайтын  буын  мен 
тармақтар  санының  біркелкілігі  сақталмаған. 
Тармақтарда көбіне 4 буын болса, 7-8 буын қоса 
араласып келеді. 
Алғашқы  тəжірибелерінің  бірі  осындай-
сəтті  жасалғанын  көріп,  қанаттанған  ақын 
кейінгі  жылдардағы  көптеген  өлеңдерінде  осы 
тəсілді 
жиі 
қолданып, 
өлең 
ырғағының 
еркіндігіне 
құштарлық 
танытты. 
Мысалы, 

 
93
«Ерейменнен  ескен  желде»  жыраулар  екпіні 
естіледі.  Сонымен  бірге  дəстүрлі  үлгілер  де  өз 
оюларымен  орнын  тапқан.  Өлең  жолдарыңдағы 
буын  саны  5  пен  21-дің  арасында.  Осындай 
ізденістер  қатарында  «Тереземді  қағады»,  «Күн 
көтерді...», 
«Аспан 
- 
көгілдір 
толқын», 
«Тербейді  түнде  поездар  мені»,  «Бояулар», 
«Жердің  шары  дəн  сияқты»,  «Адам  өлмейді», 
«Ақ  түн»,  «Жаз  жаңбыры  жапыраққа  түнейді», 
«Тында,  дүние,  тыныштық  үнін»,  «Құлын»,  т.б. 
қыруар өлеңцерді мысалға келтіруге болады. 
Ақын 
жырларында 
жалпы 
қазақ 
поэзиясында 
кездесе 
бермейтін 
үлгі 
де 
үшырасады: 
Соқты толассыз қара дауылдар, 
Жанды толассыз қызыл жалындар.  
Қалды орманды мəңгі құшақтап,  
Өрттей жайнаған өжет бауырлар... 
Осы  мысалдағы  алғашқы  бунақ  5  буын, 
екінші  бунақ  2  буын,  үйқас  үялаған  үшінші 
бунақ  3  буынды.  Мүндай  он  буынды  өлеңдер 
жалпы  қазақ  поэзиясында  баршылық.  Ал 
мынадай  ырғақпен  өрілуі  түтас  бір  кезең 
шындығын  толғана  шолып,  асықпай  еске  алуға 
бастап, философиялық мұңға шомдырады. 
 
170
ақын. Қірлі қолмен ұстауға болмайтын  «бекзат» 
ақын. Əрбір ақынға айтатын жалпы сөзді Сағиға 
тели  алмаймыз.  Үйткені,  ол  сырын  тереңге 
жасыра  білетін  тым  талғампаз  суреткер.  Иə, 
Сағи  суреткер  ақын.  Əр  ақын  езінше  суреткер. 
Бірақ  шынайы  суреткерлікке  көтерілетіндер 
сирек. Табиғаттың əсем көрінісін қағазға түсіріп 
берген  ақынның  бəрін  суреткер  дей  алмаймыз. 
Белгілі 
деңгейде 
сезімге 
əсер 
еткенімен, 
болмыстан  сұлу  сыр  түйіп,  өмір  философиясын 
тербеу ақыл мен сезімді бірдей талап етеді. 
Сағи  –  лирика  үшін  жаратылған  ақын. 
Шын 
мəнінде 
Сағи 
жырлары 
сезімнің 
концентраты. Сөзден де, ойдан да шашау шығу, 
белгілі  логикадан  сəл  де  болса  ауытқу  ақынға 
жат.  Сол  сияқты,  анық  дүниенің  пафосы, 
нəзіктігі,  əдемілігі  сізді  қайран  қалдырады. 
Ойнап  тұрған  сөз  бе,  сезім  бе,  өмір  сыры  ма, 
ұстатпайды.  Білдірмейді.  Бұл  құдыретті  дүние 
қарапайым  ғана  ғұмыр  кешкен  өзін  тек 
кішілікке, ізеттілікке бағыштаған жылы жүректі, 
жайсаң  жанның  базары  мен  бақыты  сияқты. 
Өмір  –  жомарт.  Ондағы  бақытты  ілер  қыран 
ғана. Ендеше өз қолымыздағы күнделікті өмір – 
тегін  олжа  емес.  Оны  құндай  білу  үлкен  өнер. 

 
169
Сондай бір күннің бірінде 
Жағаға келіп жаттым да, 
Саусағым басы дірілдеп, 
Атыңды жаздым ақ құмға, -  
деген  жолдарымен  салғастырсақ  ұйқас  та, 
ырғақ та егіз өлең сияқты. Ұйқас пен ырғақ қана 
емес, 
өлеңнің 
барлық 
болмысы, 
дүниені 
қабылдаудағы  эстетикалық  талғам,  сезімнің 
нəзік  сəттері  сөз  сап-таудағы  ұқсастыққа  алып 
келеді. 
Əсіресе, 
елеңнің 
басты 
элементі 
ырғақтың  бір  жерден  шығуында  да  əлгіндегі 
орталықтың  ықпалы  болған  сияқты.  Сонда, 
Сағидың  осы  өлеңін  еліктеуден  туған  өлең  дей 
аламыз  ба?  Жоқ,  əрине.  Ғалидың  жыр-
моншақтары  бір  кезде  Сағиды  қатты  іңкəр  етуі 
мүмкін. Талант күшіне еркін сенгендіктен де ол 
ақын  ағаның  өлең  өлшеміне  барып  отыр.  Ақын 
қателескен  жоқ.  Осы  бір  ырғақпен-ақ  ақын  не 
бір  қайталанбас  суреттер  салды,  сезімнің  не  бір 
нəзік  қырларын  ұштады.  Осы  жерде  ол  осы  бір 
бастауды 
тереңдетті 
де, 
өзінің 
ақындық 
ерекшелігін даралай түсті. 
Қай  суреткер  үшін  де  мəселе  даралана 
алуында  дедік  жоғарыда.  Сағи  шын  мəнінде 
бүгінгі  қазақ  лирикасында  өзгеше  орны  бар 
 
94 
Ақын  əр  жылдары  поэмалар,  балладалар 
жазды.  Бірақ  поэмалары  өз  кезінің  қытымыр 
талабына 
орай 
«еріксіз» 
жазылғандықтан, 
көркемдік  қуаты  ойдағыдай  болмағандықтан, 
кейінгі  шығармалар  жинақтарына  енгізілмеген. 
Мəселен,  1954  жьшы  шыққан  «Жолдас»  атты 
кітабына  «Секретарь»,  «Бір  күн,  бір  түн»  аты 
поэмалары  бірі  бейбіт  күннің,  екіншісі  соғыс 
кезінің 
шындығынан 
тамыр 
тартқанымен, 
көңілдегідей  шықпады.  Жанрға  қойылатын 
талаптарға  жауап  бере  алмады.  Осы  жинаққа 
енген  «поэма»  аталған  «Өлмес  өмір»  ішінара 
ықшамдалып, баллада деген атпен ақынның көзі 
тірісінде  шыққан  үш  томдығынан  орын  алды. 
Фашистердің  қолына  түсіп,  тас  түрмеде  талай 
азап шеккен Фучик туралы толғануға жетелеген 
азаматтың жанқиялық ерлігі ғана емес, сонымен 
бірге  қайсар  қаламгердің  қайратты,  қайтпас 
сөздері.  Шығарма  1951-53  жылдары  жазылған. 
Дүние  жүзіндегі  тарихи-саяси  жағдай  ол  кезде 
қазіргі  XXI  ғасырдағыдан  басқаша,  ауыр  екені 
аян. Сондай жағдайда шығарманың өз кезі үшін 
көкейкесті,  зəру  мəселені  нақты  тағдыр  -  образ 
арқылы  көтеруін,  ақындық  белсенділікті  сол 
кезеңдегі  Кеңес  елінде  көркем  шығармалардың 

 
95
қазіргідей  екінші  кезекке  ысырылмай,  жалпақ 
елге 
жария 
болатынын, 
жар 
салатынын 
ескергенде, С.Мəуленов шығармасының дауысы 
өрлей түседі. 
Ақын 
қаламынан 
туған 
балладалар 
бірталай.  Мəселен,  «Солдат  туралы  баллада», 
«Сыр  үлы»,  «Өлмес  өмір»,  «Бақыт  кітабы 
туралы  баллада»,  «Солдат  пен  құс»,  «Жеңге», 
«Тартыс  таңбасы»,  «Волхов  ГЭС-і  немесе 
генералдың 
ақ 
шашы 
туралы 
баллада», 
«Суворов  ескерткіші  туралы  баллада»,  «Ер 
Естай»,  «Сырлы  қайың»,  «Алты  ағаш»,  «250-
інші  оқ  туралы  баллада»,  «Теңізші  туралы 
баллада»,  «Балалық туралы баллада», т.б. соғыс 
жылдарының 
шындығын 
түрлі 
түрғыдан 
толғайды. 
Қай-қайсысында 
да 
өршіл 
романтикалық  рух  пен  байсалды  реалистік 
байыптау қанаттаса, жараса жарысады. 
Біраз  балладалары  бейбіт  өмірдегі  əрқилы 
өзгерістердің 
игілігін, 
жаңа 
заманның 
жарқындығын 
өзек 
етсе 
(«Бидай 
туралы 
баллада»,  «Бабасы  мен  баласы  туралы»,  «Орал 
балладасы», т.б.) енді біразында («Жетіқара мен 
Аққарға»,  «Байқал  аңызы»,  «Батыр  мен  аты 
 
168
өлеңдерінің  сарыны  мен  ырғағын  жазбай 
танимыз. 
Жарбиған жаман тон, тымақ 
Жабысып кетті үстімде
. 
Жанайын деген бір шырақ 
Жалтылдап кетті ішімде, -  
деп  ең  алғаш  Ғали  жырлаған  еді.  Бұл 
кезінде  лирикадағы  жаңа  сөз  болатын.  Əрбір 
жаңа  сөз  соңынан  дəстүр  ертеді.  Осы  сейлеу 
əдісі,  ырғақ  Сағи  өлеңдеріне  етене  жақын. 
Немесе, Ғали Ормановтың мына жолдарына зер 
салайық: 
Сылдыраған тас бұлақ, 
Көрдім таудан қайнаған. 
Жағасында жас құрақ, 
Суын сипап ойнаған. 
Көрінді ыстық ол маған, 
Жас күндегі бір кезімдей. 
Жас жігітке қараған, 
Жас сұлудың көзіндей. 
деген жолдарын Сағидың: 
Көктемнің балғын кезі еді, 
Əнші құс көкте ағылған. 
Жемнің де жасыл өзегі 
Көгілдір мұнар жамылған. 

 
167
Сағи  өлеңдерін  біз  тек  өнерлік  тұрғыда 
қарастыру арқылы ғана маңызына жетеміз. Сағи 
өлеңдерінің эстетикалық тағлымы мол. Қалыпқа 
құйғандай  сегіз  буыннан  шашау  шықпай 
отырып-ақ  өлеңнің  зерін,  көңілдің  хошын  қатар 
келтіреді.  Өлең  қанша  табиғи  болса  сонша 
тұжырымды. 
Иə,  ол  ежелгі  поэзияның  тепе-теңдік 
симметриясын  сақтайды.  Буын  саны  ғана  емес: 
əрбір  бунақ  бір-бірімен  дəлме-дəл  үйлеседі. 
Көбіне  алғашқы  бунақ  үш  буын,  екінші  бунақ 
бес буын, тұрақты сегіз буын өлшемі. 
Əр  ақынның  өз  орны,  өз  өрнегі  болумен 
бірге  өзге  ақындармен  үндестік,  творчестволық 
ортағы  болатыны  мəлім.  Осы  тұрғыдан  келсек 
қазіргі  қазақ  поэзиясында  Сағи,  Өтежандарды 
бір  қатарда  қарастыру  керек  сияқты.  Бұларды 
тұтастыратын  көбіне  таза  лирикалық  сипаты, 
жанрдың  негізгі  қасиетіне  жете,  тереңдете 
түсетіні болулары керек. 
Сағи  жырларына  аға  буын  лириктеріміз 
Əбу  Сəрсенбаев,  Ғали  Орманов  ықпал-əсерін 
сезінуге  болады.  Мəселен,  Сағи  елеңдерінен 
Əбудің  «Ақша  бұлты»  мен  Ғалидың  лирикалық 
 
96 
туралы баллада», «Домбыра», т.б.) ел аузындағы 
аңыздар жыр арқауына айналған. 
Бүл  жанрдағы  шығармаларының  ішінде 
бүгінгі  күннің  түрғысынан  қарағанда,  «Бас 
мешін  туралы  аңыз»  атты  балладасына  назар 
аударған  жөн.  «Аңыз»  деген  айдар  сол  кездегі 
шығармалардың  бəрін  бақылып,  кеңес  дəуірінің 
«шындығына»  көлеңке  түсіретін  туындыларға 
тосқауыл  салынған  тұста  «қырағы»  көздерді 
алдаусырату үшін қойылғандай. 
Бір бүйірде жатқан алыс шалғайда,  
Топалаңдай тиді мешін Торғайға.  
Жеті ағайын болып кенет жетті жұт,  
Жетеуінен кұтылатын жол қайда?!
42
 - 
деген  өлең  жолдарынан  мешін  жылдарын 
іздесек,  1932  жылға  немесе  1920  жылға  тұспа-
тұс  келеді  екен.  1921  жəне  1932-33  жылдары 
қазақ  даласында  адамзат  тарихындағы  ең 
сұрапыл  аштықтар  болғаны  тарихтан  мəлім. 
Боран,  қыс  торын  құрып,  оларға  қосыла,  «Сол 
борандай  бай-болыстар  азынап,  кедейлердің 
талап  алды  күш-қорын»  деп,  ақын  із  тастау 
үшін,  аштықты  кеңес  дəуірінен  бүрын  болды-
мыс  дегенге  мегзегендей.  Аштық  түралатқан 
Тастанбектің  отбасында  үшеуі  ғана  тірі  қалған: 

 
97
отағасы,  əйелі,  ұлы.  Бір  уыс  тарыны  қайсысы 
жесе,  сол  тірі  қалмақ.  Ата  да,  ана  да  баласына 
ұсынған сəтте: 
Сөзін тыңдап бала шал мсн кемпірдің: 
Сеп екеуің, - деді, - өмірге келтірдің. 
Тарыңды жеп, өз қолымнан келмейді  
Екеуіңді бірдсй жалғыз өлтіргім. 
Тарыны жеп, асыңдар бір асудан,  
Бүлттан күнді көріңдср сау ашылған.  
Мен өлейін, сендер тірі қалыңдар,  
Артықпын ба аға-қарындасымнан, - 
деген  жолдарда  халқымыздың  ойраны 
шыққан  қасіретті  кезеңдегі  нақты  тағдырлар 
трагедиясы  көз  алдымыздан  өтеді.  Күллі  елдің 
күйзелген, 
сансыраған, 
сандалған 
кезін 
ұмытпастай, ұмытылмастай елестеткен шығарма 
-  тарих  трагедиясына  тереңдеген  шерлі  шежіре. 
«Торғай  елі  төңкерілді  толқындай,  Торғай  жері 
түрды 
ауыр 
теңселіп» 
деген 
жолдар 
бүкілхалықтық  апатты  анық  айтып,  ашық 
көрсетеді.  Арада  қаншама  жылдар  өтсе  де, 
ақынның өз өмірінде де, бүкіл туған-туыс, тұтас 
халқына  зауал  боп  төнген  аштық  ізі  кеңес 
идеологиясы  қаншама  күш  салып,  зердеден 
шаюға  барын  салғанымен,  өшпеген.  Үнемі 
 
166
Қарапайым 
тілде 
ұғысу 
– 
қазіргі 
көркеменердің өзгеше бір белесіне айналғандай. 
Ол  деген  сөз  көркемөнер  жүгі  жеңілдеді  деген 
сөз  емес,  керісінше,  көркемдеу  құралдары 
нəзіктене  түсті  деген  сез.  Қылдан  тайса, 
қарабайырлыққа  ұрынары  анық.  Жоғарыдағы 
Сағи  өлеңдеріне  зер  салсақ  сез  таңдаудағы 
талғам  қиыннан  қиысқан  ішкі  шеберлік  «сөзде» 
екенін  ақын  тереңнен  ұғады.  Құлаш-құлаш  ой 
айту,  көлкөсір  бейнелі  тілді  жайып  тастаудан 
гөрі  сол  мол  қазынаны  сөзге  сыйдыруға  асып-
таспай, 
ақын 
мінезбен 
бұрқ-сарқ 
етіп 
таусылмай,  даурықпай  сезімді  шымыр-шымыр 
қайнатуға ақын жақсы машықтанған. Сондықтан 
да  Сағидан  артық-кем  мінез,  басы  артық  сөз, 
бөтен қылықты іздесең таппайсың. 
Сонша 
табиғи 
қабылданатын, 
еркін 
оқылып, 
еркіңді 
алатын 
жолдардың 
симметриялық 
реті 
бізді 
ойландырады. 
Шеберлік 
сырларына 
тартады. 
Көптеген 
ғалымдарымыздың  поэзиялық  талдауды  оның 
өнермен  өрелестігінен  іздеуі  тегін  емес  болу 
керек.  (Мəселен,  Белинский,  В.  Виноградов,  В. 
Жирмун-ский т. б.). 

 
165
деген  жолдарда  ешбір  түр  жаңалығы,  сөз 
ойнату,  образды  сөйлеуге  құштарлық  мүлде 
сезілмейді.  Алайда,  ол  өлең  сапасына  нұқсан 
келтіріп тұр ма? 
Рас,  өлең  –  қарапайым  өлең.  Тілі,  ойы 
қарапайым.  Сөз  жоқ,  қарапайым  қара  сөз  емес, 
поэзия  қуаты  молынан  сезілетін,  өмірлік 
тынысы  кең,  құны  да  өмірдің  езімен  өзектес 
қарапайым.  Өмірдің  өзімен  бағалас  мұндай 
қарапайымдылық  қай  жанрда  болсын  қолға 
сирек  түсер  сый.  Ия,  бұл  бір  əдісті  екіншісіне 
қарсы  қою  емес.  Əрбір  көркемдік  тəсілдің, 
стильдің өз сыры бар. Өз бояуы, өзіндік көркем 
шешімі  бар.  Мəннің  бəрі  көркемдік  шешімге 
тіреледі. 
Иə,  Сағи  өлеңдерін  оқу  үстінде  біз  жаңа 
оралым,  тың  тіркестер  іздеуден  гөрі  өзгеше  бір 
лирикалық  күй  кешуге  мəжбүр  боламыз.  Ақын 
өзінің  сол  жайсаң  да  сезімтал,  шымыр  да 
шынайы  болмысын  өлеңнің  қалыпты  формасын 
бұзбай-ақ, өзгеше түр іздемей-ақ жеткізе алады. 
Жеткізе  алудың  да  көркемөнерде  түрлері  көп. 
Сағи өлеңдері «жеткізе алудың» қатардағы емес, 
биігінен табылады. 
 
98 
жанын  жегідей  жеген,  ашындырған  шындық 
ақыры осылайша айтылды... 
Балладалардың  барлығына  дерлік  ортақ 
сипат  -  белгілі  бір  тағдыр  -  адам  -  образ  ең 
алдымен не замана шындығының, не белгілі бір 
көңіл-күй  немесе  оқиғалар  ағыны  контексінде 
көрініп,  сюжет  желісін  өрбітуге  дайындық 
жасалады. 
Көңіл-күйінің 
əралуандығы 
сол 
оқиғалардың  өрбуіне  байланысты.  Ең  соңында 
жасалатын 
түйіндер 
көбіне 
көркемдік-
философиялық 
мүңға, 
кейде 
оптимистік-
романтикалық  пайымдауға  шақырып,  ақынның 
азаматтық  түғырын  танытады.  Əсерлі,  əдемі 
көріністер, 
шиеленісті, 
ширыққан 
өмірлік 
ситуациялар,  тебіреніске  толы  шақтар,  түрлі 
тербелісті  көңіл-күйлері  -  барлығы  да  автор 
діттеген 
көркемдік 
мазмұнды 
бейнелеп, 
ақынның 
өмір 
шындығын, 
болмыс 
құбылыстарын  белгілі  бір  шеңберде  қамтуға 
деген ықьшасын білдіреді. 
С.Мəуленов  жырларынан  ақынның  сөз 
сыңғырына,  сырына,  əуезділігіне,  үйлесімді 
ұнасымға  мəн  беруі  -  өзін  өзі  қыштап, 
күшенбей-ақ  шығармашылық  табиғатының  төл 
қасиетіндей  көрінетінін  байқау.  Оның  сыры  - 

 
99
ақынның  бала  жастан  фольклор  мен  ауыз 
əдебиеті қазынасынан сусындауында екені анық 
десек  те,  болмыс  құбылыстарын  нəзік  сезінуіне 
музыканың,  оның  ішінде  əсіресе  əндердің, 
күйлердің əсері зор. Үкілі Ыбырайға, Ықыласқа, 
Тəттімбетке, Нартайға, Кəукен Кенжетаевқа, т.б. 
жыр  арнауы,  қазақтың,  қырғыздың,  татардың, 
орыстың  халық  əндерінің  əуендік  байлығы, 
сұлулығы 
жүрегін 
тербеп, 
жан 
дүниесін 
толқытқан.  Жан  тереңінде  тұнған  əуендер 
мөлдірі  ақынның  əнге  арналған  мəтіндер 
жазуына  да  ықпал  еткен.  Бүл  орайда  «Көңілді 
көктем»  «Алматының  алмасы»,  «Аманкелді 
туралы  жыр»,  «Қаратау»,  сондай-ақ  «Мүхтар 
туралы  кантата»,  т.б.  туындыларын  атауға 
болады.  Əн  мəтіндері  қарапайым  шындықтың 
үғымға  жеңіл  көріністерін  кестелесе,  кантата 
мəтіні  -  ақындық  буырқаныстың,  пафостың, 
романтикалық-философиялық 
тебіреністің 
жемісі. 
Ақынның  балаларға  арналған  кітаптары  - 
«Барлаушы  бала»  (1963),  «Бала  жолбарыс» 
(1963),  «Қүлыншақ»  (1963),  «Бала  батыр» 
(1964),  «АИманов  туралы»,  «Қорқақ  торпақ» 
(1966),  сондай-ақ  əртүрлі  жинақтарынан  орын 
 
164
замана  ұшқырлығынан  хабар  беретін  «ақылды» 
жырларының  кейбір  сілемдері  Қадырдан  стилі 
мүлде  бөлек  Жұмекенде  де  жоқ  дей  аласыз  ба? 
Немесе,  Төлеген  өлеңдерінде  бүгінгі  өмір 
сауалы,  оқырман  тілегі  ескерілмеді  деуге  тіпті 
болмайды.  Ендеше  жаңа  сөз  ескі  сөз  дегенде 
айрықша  талғаммен  бағалау  лəзім.  Өнердің  тек 
прогресс  жолымен  жүре  алмауының  бұл  да  бір 
айғағы  деп  білеміз.  Олай  болса,  əдебиет  тану 
ілімінің  бүгінгі  таңдағы  өскелең  талабы  – 
математикалы-логикалық 
тəсілмен 
поэзия 
талдауы  өнер  мəселесінде  дұрыс  нəтиже  бере 
алар ма екен? Мəселен, С. Жиенбаевтың: 
Еркелеп ойнап көктеммен 
Жас гүлдер бүршік жаратын 
Жазықта, 
       Жасыл бөктерде 
Алқызыл от боп жанатын. 
Солардан 
албырт кеудеңе 
Есетін жүпар қыр лебі... 
Шыдайтын аптап желге де 
Қырмызы қырдың гүлдері 
Тұратын ылғи үлбіреп, - 

 
163
Өнердің негізгі елшемі, критериі – осы деп 
тастабандай  тұрып  қалу  мүмкін  емес.  Неге 
десеңіз,  бүгінгі  рухани  қажетімізді  тек  күрделі 
интеллектуал  ғана  өтейді  деу  əбестік.  Талғам 
мен  рухани  қажеттіліктің  мүмкіндігі  де,  талабы 
да  шексіз,  өсе  береді,  өзгере  береді.  Бірақ  түп 
қазық  -  өнер  қазығының  мықтылығында  гəп. 
Мəселен, 
Ю.Бондаревтің, 
Залыгиннің 
философиялық-психологиялық  көркем  анализін 
Евтушенконың, 
Айтматовтың 
фольклорлық 
тақырыптағы  туындыларынан  жоғары  қою 
мүмкін  бе?  Фольклор  –  көне,  бүгінгі  рухани 
қажетімізді  өтей  алмайды  деуге  бола  ма?  Сол 
секілді,  поэзияда  да  интеллектуал  ақын  – 
мыналар,  байырғы  табиғи  ақын  –  мыналар,  деп 
белгі  де  соға  алмаймыз.  Өйткені,  мұндай 
классификация  өнер  табиғатына  жат.  Алайда 
керкемдеу  құралдары  тым  күрделі  бүгінгі 
ақындар  (таланттар)  сөзі  –  синтездік  сапасы 
жоғары  екенін  байқатып  отыр.  Екшеу  үшін 
шартты  түрде  басымдау  белгілеріне  –  қарап 
отырып жіктегеніміз болмаса, орынды, орынсыз 
талшықтай  беруді  тұтас  творчество  көбінде 
көтере 
бермеуі 
де 
заңды. 
Мəселен, 
Қ.Мырзалиевтің  уақыт  тездігін  танытатын, 
 
100
алған  жекелеген  өлендері  тілге  жеңілдігімен, 
мағыналығымен, бейнелілігімен тартымды.  
Көп  жылдар  бойы  əдеби  басылымдардың 
басшылығында  қызмет  атқарған  ақын  сол 
түстағы  Кеңес  елінің  ең  айтулы,  атақты 
ақындарымен  жақын  араласқаны,  олардың 
шығармаларымен  жете  таныс  болғаны  мəлім. 
Сонымен  қабат  əлемдік  поэзияның  небір  асыл 
жауһарларын  өте  жақсы  білген.  Осындай  тығыз 
қарым-қатынас  пен  үшан-теңіз  тəжірибе,  білім 
əдебиет  туралы,  қаламдастар  туралы  толғақты 
ойларға  бастағанын  сын  мақаларынан  көреміз. 
«Үркер  төбеде  түр»  (1971),  «Өлеңім  -өмірім 
менің» 
(1997) 
кітаптарындағы 
шығармашылыққа  қатысты  пікірлері  көпті 
көрген  тəжірибелі  дарынның  толғамдарының 
орнықтылығымен, 
тиянақтылығымен, 
дəлдігімен ерекшеленеді. 
Ал,  өз  дəуірінің  өзекті  мəселелеріне 
қатысты 
публицистикалық 
мақалары 
мен 
очерктері,  жолжазбалары  шабыттылығымен, 
ақындық қызуымен, байсалды байыптылығымен 
бағалы. Бүл ретте «Жер нəрі» (1966), «Шыңдағы 
шүғыла» (1972), т.б. кітаптарын атауға болады. 

 
101
С.Мəуленовтің 
шығармашылық 
шыңдалуына 
көркем 
аударманың 
да 
айтарлықтай  игі  ықпалы  бар.  Көркем  аударма-
рухани-көркемдік 
тəжірибені 
молайтуға, 
қаламгер  бойындағы  бұрын  белгі  бермей, 
бұйығып жатқан əлеуетті қуаттарды оятуға əсер 
ете  алатын,  белгілі  бір  əдебиеттегі  қордаланған 
дəстүрді  нақты  мысалдардың  «дəмін»  тата 
отырып, игеруге мүмкіндік беретін аса маңызды 
фактор.  С.Мəуленовтің  сол  кездегі  кеңес  елінің 
ең 
маңдайалды 
аға 
буын 
ақындарымен 
шығармашылық 
тығыз 
байланыста 
болуы, 
олардың  үздік  шығармаларын  өте  жақсы  білуі 
өзіндік 
ақыңдық 
мектеп 
қалыптастыруына 
көмек  еткен.  Арғы-бергі  поэзиядағы  көркемдік 
игіліктерді  тексере  үғынып,  терең  байыптауы  - 
ақынның  аудармаға  атсалысуынан  да  белгі 
береді. 
Байрон, 
Беранже, 
Блок, 
Есенин, 
Лермонтов,  Маяковский,  Мицкевич,  Некрасов, 
Пушкин, 
Шелли, 
Шиллер, 
т.б. 
көптеген 
ақындардың  туындыларын  тəржімалауы  -  осы 
бағыттағы қажырлы ізденістің жемісі. 
Қазақ  поэзиясында  дарынды  ақындар 
баршылық. 
Əйтсе 
де 
шеберліктің 
биік 
шыңдарына  жеткен  ақындар,  əсіресе,  бүрынғы 
 
162
С.Сейітхазиннің, 
А.Тоқмағамбетовтің 
поэмаларында  да  сол  бір  қаһарлы  кезеңнің 
шындығы  дұрыс  бейнеленген.  Жаңа  заманның 
жақсылығын  қорғаған,  жаумен  аянбай  алысқан 
замандастарымыздың 
биік 
бітімі 
көркем 
шежіреленген. 
Аңыз  негізінде  жазылған  поэмалардың 
ішінде  халықты  терең  патриотизмге,  туған 
жерді,  елді  беріле,  шексіз  сүюге  тəрбиелейтін 
туындылардың  бірі  –  Сағи  Жиенбаевтың 
«Қызғалдақ»  атты  поэмасы.  Туған  даланың 
қызғалдағын  иіскегендегі  жігіттің  өз  еліне, 
халқына  деген  адал  махаббатының  оянуын 
танытатын  сəтті  ақын  тебірене  де  төгіле 
жырлаған.  Кіндік  қаны  тамған  туған  бесігі  – 
еліне  деген  асыл  да  қасиетті  сезімді  поэзияның 
құдіретті  күшімен  əдемі  бейнелеген  бұл  поэма 
идеялық  мазмұнының  тереңдігімен,  биік  мұрат-
мүддеге  баулитын  моральдік,  эстетикалық  күш-
қуатының молдығымен бағаланады. 
Қазіргі 
өнерде 
психологиялық, 
философиялық, 
эстетикалық 
элементтері 
ұштаса, комплексті түрде тұтаса бел алып отыр. 
Қазіргі қазақ поэзиясын жалпы өнеріміздегі осы 
бір бетбұрыстан жырақ дей алмаймыз. 

 
161
отырып,  сол  апатқа  қарсы  тұрған  халық 
қаһармандарының  ерлігін  тартымды  жырлаған. 
Поэмадағы 
табиғат 
суреттері 
көрікті, 
ел 
азаматтарының  баңдылармен  шайқасын  беретін 
тұста бедерлі де əсерлі. Тілі де шырайлы. Поэма 
тарихи  кезеңнің  шынайы  келбетін  бейнелеумен 
қатар,  оқырманның  көркемдік  əлемін  байыта 
түсетін эстетикалық күшімен де бағалы. 
Бұл  поэмалардың  тартысы  да,  оқиғасы  да 
ұқсас.  Екеуінде  де  суреттелетін  жай  XX 
ғасырдың  20-жылдарындағы  қазақ  даласындағы 
бандылармен,  ақтар  атаманымен  ел  жігіттерінің 
соғысы, 
қазақ 
азаматтарының 
бандыны 
талқандап  жеңуі,  т.б.  Бірақ  көркемдік  шешімге 
келгеңде  бірін-бірі  қайталамайды.  Əрқайсысы 
өзінше  жырлап,  тың  өрнектер  тауып  отырады. 
Тіпті,  оқиға  қайталануы  да  сезіле  қоймайды. 
Мəселен, 
«Қырдағы 
айқастың» 
оқиғасын 
Ф.Оңғарсынова 
мейлінше 
шиеленістіріп, 
оқиғаға  күтпеген  жерден  екінші  оқиғаны  əкеліп 
киліктіру 
арқылы 
характерлерді 
ашса, 
С.Жиенбаев лирикалық жоспарда дамытады. Екі 
поэмадағы  лирикалық  шегіністер  де  тартымды. 
Көркемдік  сапасы  əрқилы  болса  да,  түтастай 
алып 
қарағанда, 
Т.Молдағалиевтің, 
 
102
буындарда  көп  емес.  Аумалы-төкпелі  заман, 
мемлекет  ішіндегі  тарихи-саяси,  қоғамдық-
əлеуметтік  өзгерістерге  орай  үнемі  құбылып, 
қақпалап,  əр  адымды  аңдыған  идеологиялық 
қырағы  қысым,  аға  буынның  еңсесін  жазып, 
еркін  көсілуіне  мүмкіндік  берген  жоқ.  Өткен 
ғасырдың  алпысыншы  жылдарының  екінші 
жартысына 
дейінгі 
жарық 
көрген 
барша 
шығармалардан 
байқалатын 
тақырыптық 
ұқсастық,  мазмұндық  бірыңғайлық,  көркемдік 
ойлаудың  көңілмен  жобалауға  оңай  «көнетін» 
көкжиегімен 
шектелу 
- 
сол 
кезендердегі 
амалсыздықтың салдары. «Жылымыққа» дейінгі 
поэзияда 
жиі 
ұшырасатын 
тар 
өрістілік, 
Қарадүрсіндік, 
жаландық 
сияқты 
кемшіліктерден  арылуға  соғысқа  қатысқан, 
майданнан  оралған  ақындар  зор  ықпал  жасаса, 
алпысыншы  жылдары  əдебиетке  келген  жас 
ақындар  Жаңа,  жарқын  ағыс  болып  құйылды. 
Бұлардың  шығармалары  аға  буынның  да  кенет 
серпілуіне, күрт өрлеуіне игі əсер еткені анық. 
Талап 
биіктеген 
осындай 
кезеңде 
С.Мəуленов 
сыршьш 
лириканың 
талассыз 
айтулы  шебері  ретінде  түлғаланды.  Шын 
Мəніндегі шебердің еңбегін бағалау үшін  уақыт 

 
103
керек, əрі замандастарымен, жекелеген сəттерде, 
оның  өзінен  бұрынғы,  кейінгі  уақытта  жасаған 
əріптестерімен  де  салыстыру  қажет.  Өйткені 
əдебиетті 
танытатын, 
бағалайтын 
мəңгілік 
бұлжымас  шарт  -  көркемдік.  Осы  түрғыдан 
келгенде,  С.Мəуленов  сияқты  қазақ  поэзиясына 
қыруар  көркемдік  олжа  салған  ақындар  көп 
емес. 
Ақынның  көңілі  түсіп,  мейірлене  қарағаң 
шақта,  көзіне  іліккеннің  бəрі  көркемдік  əлем 
өрнектеріне  айналып  жүре  береді.  Қарапайым 
тіршіліктен  қайран  қаларлық,  шын  құрметке 
лайық  сыр  мен  сымбатты  бірден  байқайды. 
Ақын өлеңцеріиің барлығында дерлік көркемдік 
жинақтау,  философиялық  түйін  бар.  Өлең  өзегі 
өмірдің  өзінен  алынғандықтан,  С.Мəуленов 
поэзиясы  еліміздің    белгілі    бір    кезеңдегі  
рухани-көркемдік шежіресіне айналды. 
Өз  заманының  өзекті  шындығына  сергек 
қараған С.Мəуленов көп жылғы ақындық еңбегі 
арқьшы 
суреткерліктің 
өзіндік 
мектебін 
қалыптастырды.  Ендеше  қарапайым,  қазақы 
бояудың 
көркемдік-философиялық 
өрісін 
кеңейткен,  бейнелеудің  шексіз  мүмкіндіктері 
«оңайда» 
- 
қол  созым  жерде  жатқанын 
 
160
«Қызыл 
генерал», 
АТоқмағамбетовтің 
«Боздақтар»  сияқты  поэмалары  осы  тақырыпты 
қозғайды. Бүл шығармаларда ақындар, көбінесе, 
тарихта болған адамдардың өмірін поэмаларына 
арқау  етеді.  Азамат  соғысының  қайраткерлері 
М.В.Фрунзе,  А.Шымболатов,  Б.Қаратаев  – 
аталған  поэмалардың  басты  кейіпкерлері  болып 
келеді.  Авторлары  əртүрлі  стильдегі  ақындар 
болғандықтан 
да, 
азамат 
соғысы 
тақырыбындағы поэмалардың жазылу мəнері əр 
қилы.  Мəселен,  кей  ақындар  (А.Тоқмағамбетов, 
С.Жиенбаев,  Ф.Оңғарсынова,  Ғ.Қайырбеков) 
эпикалық толғауды баяндаудың басты нысанасы 
етіп  ұстаса,  кейбірі  (Т.Молдағалиев)  лирикалық 
шегіністі  поэманың  композициялық  сымбатына 
кіргізеді.  Бəрі  де  халық  перзенттерінің  сол 
дауылды  кезеңдегі  жаумен  майдандасқандағы 
батырлық,  азаматтық  тұлғасын  көзге  айқын 
елестетуге  күш  жүмсайды.  Əсіресе,  «Қырандар 
хикаясы»  мен  «Қырдағы  айқас»  поэмалары 
идеялық-көркемдік дəрежесі тұрғысынан ерекше 
көзге түседі. 
«Қырандар  хикаясында»  Сағи  бейбіт  елді 
қан  қақсатқан  атаман  Анохин  жендеттерінің 
шексіз  жауыздығын,  қанішерлігін  суреттей 

 
159
толғаулары  соңында  қалдырған  бай  поэтикалық 
мұрасының  шоқтықты  туындылары  қатарында 
бағалы  əрі  қазақ  өлеңінің  сол  тұстағы  ізденіс, 
өсу жолының өзіндік ерекшеліктерін аша түседі. 
Ақынның  «Сыртта  боран  ұлып  тұр», 
«Хат»,  «Блокнот  жайлы»,  тағы  басқа  көптеген 
өлеңдері  негізінен  сюжетті  туындылар.  Қазіргі 
поэзиямызда 
сюжетті 
өлеңдердің 
азайып 
кеткенін  ескерсек,  ризашылықпен  құптауға 
тиісті  сипат.  Лирикадағы  эпикалық  өрнек, 
сюжет  нəштері  Сағи  жырлары  арқылы  бір 
жүйелі  жол  тапты.  Сюжет  -  қашан  болсын, 
«көркем  шығарманың  негізгі  элементтерінің 
бірі»  (Аристотель).  Сюжетті  туындының  өзіне 
лайық  артықшылығы,  ерекшелігі  тағы  бар. 
Əрине, ол ақынның қалай жазуына, қолдануына, 
шеберлігіне  байланысты.  С.Жиенбаев  мұны 
дамыта қолданды. 
Соғыс  жылдарындағы  кеңес  халқының 
ішкі-сыртқы  жауларымен  күресінің  де  қазақ 
эпикасында  əр  тұста  көркемдік  із  қалдыруы  – 
заңды құбылыс. Бұл жылдарғы Ғ.Қайырбековтің 
«Большевик  ауыл»,  С.Жиенбаевтың  «Қырандар 
хикаясы», Ф.Оңғарсынованың «Қырдағы айқас», 
Т.Молдағалиевтің «Ескерткіш», С.Сейітхазиннің 
 
104
көрсеткен,  болмыстың  санқилы  құбылыстары 
мен  сырларын  көркемдік-бейнелік  қазына  мен 
мазмұнға, құралға айналдыруға икемді, оңтайлы 
тəсілін табудың тек өзіне ғана тəн жолын ашқан 
алымды,  айтулы  ақынның  шырқау  биікке 
шыққан  шығармалары  -  қазақ  əдебиетінің 
табысы. 

жүктеу/скачать 0,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: