Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым министрлігі Көпсалалы

 
105
9.
 
Алпысбаев 
Қ. 
Мұқағали 
өрнегі.-
Алматы, 2001. 
Қосымша
 əдебиеттер: 
1.
 
Базарбаев 
М. 
Қазақ 
поэзиясы: 
көркемдік ізденістер.-Алматы,1995. 
2.
 
Дəрібайұлы  С.  Қияға  самғаған  қыран 
ақын.//Қазақ елі,№33, 1992. 47  
3.
 
Қуандық 
Мəшһүр-Жүсіп. 
Қазақ 
лирикасындағы стиль жəне бейнелілік. 
4.
 
Амантай  Шəріп.  Қазақ  поэзиясы  жəне 
ұлттық идея.-Алматы, 2000. 
5.
 
Алпысбаев  Қ.  Поэма  жəн  сюжет.-
Алматы, 1992. 
6.
 
Базарбаев 
М. 
Қазақ 
поэзиясы: 
көркемдік ізденіс.-Алматы, 1995. 
7.
 
Егеубаев 
А. 
Сыр 
мен 
сымбат.-
Алматы,1981. 
8.
 
Қуандық 
Мəшһүр 
Жүсіп. 
Қазақ 
лирикасындағы 
стиль 
жəне 
бейнелілік.-
Алматы,1990. 
9.
 
Нарымбетов  Ə.  Қазіргі  қазақ  поэмасы.-
Алматы,1982. 
10.
 
Нарымбетов  Ə.  Қазіргі  совет  поэмасы.-
Алматы, 1977. 
 
158
там-тұмдап  тамызыққа  май  құйғандай  суретпен 
сөйлейді.  Бұдан  да  шымыр,  келісті  «Медаль» 
өлеңі  де  соғыс  кезіңдегі  балалар  еңбегіне, 
солардың қиын тағдыр ауыртпалығын жырлауға 
арналған.  Осылардан  С.Жиенбаев  өлеңдеріндегі 
азаматтық  үнді,  шынайы  азаматтық  патриотизм 
əуенін  танимыз.  Оқушы  үшін  лирикалық 
қаһарманның 
құрдастарының, 
соғыс 
ауыртпалығын  бөліскен  жасөспірімдердің  жан 
сыры,  өмірді  шынайы  түйсінуі  қымбат.  Өлең 
сонысымен əсерлі. 
Уақыт рухы, адамның азаматтық тебіренісі 
Сағи  жырларында  айқын  сезіледі.  Уақыт  жүтін, 
тарих жүгін арқалаған ағалары жайлы: «Кетпесе 
қалған ескі жаралардан... кəріліктен кетпейді», - 
деп  ой  түйеді  ақын.  Қаршадайынан  ел  мұңына 
мұңайып,  аға  жеңісіне  медеу  болуға  талпынған, 
«құп-құйттай  кеудесінде  найзағайлар  жарқыл 
қаққан»  балалардың  азаматтық  арман,  парасаты 
кімді  болса  да  сүйсінтеді.  Өлеңнің  тұжырымы 
соңғы  шумақта.  Қомпозициялық  жағынан  екіге 
бөлінген 
өлеңнің 
алғашқы 
шумақтарында 
бірінші  жақтан  сөйлеген  автор,  негізгі  ойын 
айту  үшін  əдейі  үшінші  жақпен  қорытқан 
тəрізді.  С.Жиенбаевтың  бұл  сипатты  өлең, 

 
157
тақырыпты,  дəстүрлі  өлең  өлшеміңде  жырлап 
отырып-ақ,  ой  қозғалысы  -  шешім  өзгешілігі, 
бəрінен  бұрын  образдар  жүйесі,  суреттер  желісі 
арқылы тың əсерлерге жетелеуінде. Негізінен өзі 
білетін 
жекелеген 
тағдырларды 
толғаумен 
көркемдік бірегей биік деңгейге көтерілген. 
Қыр жақтан қас қарая шұбап келіп, 
Жатушы ек жертөлені жұмақ көріп. 
Біріміз бірімізге арқа сүйеп, 
Біріміз бірімізге қуат беріп. 
Балға алдық, 
Орақ та алдық, күрек те алдық, 
Көзіміз қарауытып жүдеп-талдық. 
Əйтеуір, ошағынан от өшірмей, 
Шаңырағын бір-бір үйдің тіреп қалдық, - 
деген  жолдар  шынайы  суретті,  эпикалық 
лепті  аңғартады.  Өлеңде  шартты  жалпылық 
басым,  дара  образ,  нақты  бейне  жоқ.  Бұл  бір 
буын  тағдыры,  бір  кезең  ұрпақтары  жөніндегі 
сөз.  Уақыт  жайлы  толғамды  ой-пікір.  Уақыт 
тынысынан хабар беретін жекелеген штрихтары 
өтімді, 
тұтас 
сурет. 
Алқымды 
тынысқа, 
кеңістікке  қызықпайды.  Соның  өзінен-ақ  ақын 
ізденісін  байқауға  əбден  болады.  Автор  өлең 
табиғатынан  ауа  жайылмай,  суретпен  мүсіндеп, 
 
106
11.
 
Сейітов 
С. 
Өлең 
өлкесінде.-
Алматы,1984. 
12.
 
Хамидуллаев 
К. 
М.Мақатаевтың 
ақындық шеберлігі.-Алматы 1993.  
 
№
 3 дəріс 
 Бердібек Соқпақбаевтың (1924-1992) 
шығармашылығы
. 
Жоспары
: 
1.
 
Б
.Соқпақбаевтың 
«Өлгендер 
қайтып
  келмейді»  романындағы  көркем 
шындық
 жəне характер. 
2.
 
Б
.Соқпақбаевтың  «Менің  атым 
Қожа
» повесіндегі психологизм. 
 
1.  Б.Соқпақбаевтың  «Өлгендер  қайтып 
келмейді»  романындағы  көркем  шындық  жəне 
характер. 
Б.Соқпақбаев 
«Өлгендер 
қайтып 
келмейді»  романы.  Романның  алғашқы  нұсқасы 
«Жұлдыз»  журналында  жарияланған  болатын. 
Ол  кезде  роман  туралы  жылы  сөздермен  қатар 
сын  пікір  де  айтылған  еді.  Шығарманың 
ортасында  кейіпкерді  кездейсоқ  оқиғаларға  көп 
ұшыратушылық, 
оқиға 
тізбегінің 
жете 

 
107
екшелмегендігі, 
кейіпкер 
Еркіннің 
тым 
көрсеқызарлау болып шығуы ескертілген. 
Романның 
жаңа 
нұсқасында 
елеулі 
ерекшеліктер  бар.  Онда  кейіпкердің  балалық, 
жасөспірім  шағын  ашарлық  оқиға  жүйесі 
іріктелген.  Соғыс  кезегіндегі  қазақ  аулының 
нағыз шындығы кең берілген. 
Орталық қаһарман – Еркіннің өмір жолын, 
адам,  азамат  ретінде  қалытасуын  көркем 
бейнелеуі  –  романның  табысы.  Біз  оның 
оқушылық, 
жұмысшылық, 
мұғалімдік, 
студенттік 
өмірінен 
толық 
хабардар 
боламыз.Оның  алғыр  ойы,  биік  арманы,  қызба 
мінезі,  намысшылдығы,  мақсаттылығы,  сезімге 
құлай бергіштігі қалтарыс қалмайды. 
Қаһарманын 
мінсіз 
етіп 
көрсетуге 
тырыспайды.  Оның  ФЗО-  дан  қашуы,  жолда 
ұсталып,  сотталуы,  кейіннен  колхоз  бастығы 
Нұрəліні  ұрып,  тағы  да  жазаға  тартылуы, 
кешіріммен  босап  шығуы-  бəрі  де  шығарманың 
арқауын құраған эпизодтар.  
Романдағы толыққанды шыққан бейне – ел 
азаматтары  майданға  жаппай  аттанған  кезде 
колхоз  тізгінін  қолына  алып,  халыққа  қатал 
тиген,  жұрт  таршылықта  жүргенде  тұрмыс 
 
156
шығармалары  ойда  тұрады.  Сағи  Жиенбаевтың 
сыршыл  сазды  тебіреністері  отыз  бес  – 
қырқыншы  жылдардың  қасіретті  жөргегінен 
талпынып  өріп  шығып,  қатарға  қосылған 
толқынның  тағдыр  шындығының  суреттеріндей 
ащы да, сазды. 
Өстім мен Байсарының алабында, 
Күйдірдім башпайымды қара құмға. 
Тотыққан маңдайымнан сипады күн, 
Қалдырып ыстық табын жанарымда. 
...Құстар да жаратпады селтеңімді, 
Қырат та аяйтындай ерке гүлді. 
Есер жел жұлқылады етегімнен, 
Ақ дауыл ала қашты телпегімді. 
Сағи жыры осындай нəзік те қуатты келеді. 
Жаңа  кезеңдегі  жаңашыл  лириканың  мəнері. 
Ақындық  шеберлік  жолындағы  жетістіктерімен 
қатар, Сағи қысқа өлеңнің, лириканың жанрлық 
бітімін,  мəдениетін  көтеруге  айрықша  қызмет 
сіңірді.  Сонысымен  де  дараланып  көрінді. 
«Менің 
құрдастарым» 
өлеңінде 
соғыс 
жылдарыңдағы  жас  өспірімдердің  тағдыры, 
тебіреніс-толғанысы  бар.  Ақын  формалық  та, 
тақырыптық та тың ізденіс, соны соқпаққа əдейі 
ұмтылмайды. 
Оның 
өзгешілігі 
дəстүрлі 

 
155
Бойға  сіңген  ақындық  парасат  оны  бөтен  сөз, 
бөгде қылыққа жібермейді. 
Ақынның  енді  бір  қатар  өлеңдері  өз 
махаббатын – туған жерге, анаға, елге, сүйгеніне 
деген  сезімін  паш  ететін  сыршыл  өлеңдер. 
Мұнда  да  ол  негізгі  стилін  жетілдіре,  түлете 
түседі.  Ырғақ,  буын  өлшемін  əдеттегісінше 
сақтай отыра енді ол суреттеуден гөрі əңгімелеу, 
ауызекі тілдесу мəнеріне көшеді. 
Ала қанат құстар өтті ағылып, 
Жата бердің бозғыл көкті жамылып, 
Анашымның қасындағы бір сəтте 
Бойымдағы бар жүгінен арылып. 
Белгілі  ақын  стилі.  Шешендік  те,  көсемдік 
те тəрк етіліп парасат бойды буады. 
 
2.
 
С.Жиенбаев 
лирикасындағы 
адам, 
адамгершілік мəселелері. 
Осы толқынның қатарында көп жылдардан 
өзіндік  қолтаңбасынан  танбай,  үздіксіз  ізденіс 
үстіңде 
жүрсе 
де, 
жазғандары 
əртүрлі 
себептермен  жете  бағаланып,  лайықты  құптау 
көре  алмаған  ақындар  да  аз  емес.  Бұл  орайда 
Ə.Дүйсенбиев, 
С.Жиенбаев, 
Ө.Нұрғалиев, 
Ə.Абайділданов 
сыңды 
қаламгерлердің 
 
108
молшылығына  шалқыған  Нұрəлі.  Бұл  бейнеге 
көп шындық сыйыстырылған.  
Ел  барлық  күшін  колхоз  ісіне  жұмсап 
жатқанда, Нұрəлі қара басының қамын ойлайды. 
Ол  өзіне  үлкен  үй  салдырып  алады,  жас 
əйелдерге  қырындайды,  бас  көтерер  жастарды 
қуғындайды, 
маңайына 
жағымпаздарды 
жинайды.  Ол  шалқып  өмір  сүреді.  Ел  көрсе  де, 
тіс  жарып  ештеңе  айта  алмайды.  Мұндай 
сорақылықты  сезетін  Еркін  секілді  жастарды 
қуғындауға  Нұрəлінің  құрығы  ұзын,  айласы 
жеткілікті.  Еркінді  қудалап,  талай  тізесін 
батырады.  Еркіннің  қолдан  келер  дəрмені, 
күресер  қауқары  жоқ.  Ол  Нұрəліні  көрмеу  үшін 
əскерге  сұранады.  Оның  Нұрəліні  таяқтауы  – 
көп жылғы дəрменсіз кектің көрінісі.  
Шығарма 
бірінші 
жақтан 
баяндалатындықтан,  көп  құбылыс  қаһарман 
түсінігімен 
жетеді. 
Романдағы 
басқа 
кейіпкерлерді  де  Еркіннің  бағалауымен  танып 
білеміз.  Көбісі  эпизодтарда  қосылып,  қалып 
қойып  отырады.  Солардың  ішінен  анығырақ 
елес  беретін  –  Еркіннің  жеңгесі  Қаныша.  Ол  – 
инабатты, 
əдепті. 
Пединститут 
мұғалімі 
Дəулетбаев, 
мектеп 
директоры 
Жақыбаев, 

 
109
министр  Жақыпов  т.б.  Мінез-қылықтары  қысқа 
да болса, нанымды көрсетілген.  
Жазушының суреттеу құралдары мен тəсілі 
бай.  Ол  кейде  кейіпкердің  портретін,  кейде 
жалпы 
сипаттамасын 
шебер 
бейнелейді. 
Еркіннің 
өз 
ісіне 
өзі 
талдау 
жасауы, 
монологтары, əзілі, мысқылы аралас жүреді.  
Мысалы: 
бастық 
Сегізбайдың 
салмақтануының  себебі  оның  ерекше  пайдалы 
қызметіне  байланысты.  Сегізбайдың  байлыққа 
желігіп,  тоқал  алуы  шығармада  қызғылықты 
əңгімеленеді. 
Пединститут 
мұғалімі 
Дəулетбаевтың  білімсіз,  мылжыңдығы,  іші 
нəрсіздігі  ұтымды  көрсетілген.  Бірақ,  кейде 
автордың  адам  бойындағы  міндерді  тізуге 
көбірек  ойысып  кететенін  көреміз.  Мұндайда, 
əрине,  өмір  құбылысы  бір  жақтылау,  жартылай 
шықпақ.  
Мысалы:  Еркіннің  институт  бітіріп,  алыс 
ауданға  келгенде  бойында  жақсылық  нышаны 
бар  бір  адам  таппауы  осы  ойымызға  дəлел. 
Қонақүй  қызметшісін  суреттеуі:  «Жалпақ,  жуан 
бөксе  (əйел)  қара  əйел  жүк  артқан  өгізше 
пышылдап  еден  жуып  жатыр»  десе,  аудандық 
оқу  бөлімінің  бастығын:  «Əміров  жастау  екен. 
 
154
тербеліп  тұрған  жоқ  па?  Ақын  бұл  өлеңде 
реализмге  жүгінеді.  Өлеңде  шындық  пен 
əдеміліктің  терезесі  тең  түседі.  Теректің  бойы 
балқуы көктем мен ақын жанынан үлкен үйлесім 
табады.  Сөйтіп  барып  гротеск-əсірелеуден  гөрі 
реализмге  ұласады.  Реалистік  сурет  болып 
қабылданады.  Ақын  осы  релистігінен  таңған 
емес.  Қай  өлеңін  алсаңызда  сезімге  салмақ 
салады, 
құбылыстың 
ақиқатына 
жүгінтеді. 
«Көгілдір  талдың  басынан,  көздерін  ашты  мың 
бүршік».  Əлгіндегі  сурет  мүлде  тірі  дүниеге 
айналады.  Міне,  сөзді  талғаммен  өз  орнына 
қоюдың қандай ғажайып сурет көріп, сыр естуге 
болатынына  көз  жеткіземіс.  Бұл  аққынның 
талантымен  біте  қайнасқан  хас  шеберлігі  де 
деуге  тура  келеді.  Сөз  сырына  терең  бойлауы, 
қазақ  тілін  жетік  білуі  демеуге  тағы  болмайды. 
Мұның  бəрі  ұлттық  колорит  түзіп,  өлеңге 
өзіндік нəр береді. 
«Дүние  түгел  жасарған,  бейне  бір  көкте, 
жерде  гүл,  табжылмай  жатқан  қашаннан  таулар 
да қазір жеп-жеңіл». Бұл - əрине, ақын көңілінің 
желігі.  Көктем  лебімен  құстай  ұшқан  ақын 
шабыты.  Алайда,  өз  өрнегінен,  өз  ырғағынан 
ауытқымайды,  кездейсоқтыққа  баспайды  ақын. 

 
153
Жанарың шықтай мөлдіреп, 
Кездесермісің тағы да, 
Көрісермісің соңғы рет. 
Осы  бір  даланың  сұлу  тағысын  кезінде 
арқаның  сирек  серісі  Сəкен  де  əдемі  жырлаған 
еді,  жеткізе  айтқан  еді.  С.Жиенбаев  оны 
лирикаға тəн шымырлықпен тұжырымдай түсті. 
Ақиқат  пен  əсемдікті  қатар  өріп,  нақты  образ 
жасады. 
Ақынның  көптеген  өлеңдері  болмыстың 
объективті сырларын ашуға бейім. Ақын ұлттық 
поэзиямыздың 
əлеуметтік-эстетикалық 
дəрежесін көтерді. 
Əлемді нұрға бөлеп күн, 
Əлдилеп қана тұрғандай. 
Бойлары балқып теректің, 
Бұтағын ауырсынғандай. 
Көбелек біткен асыға, 
Қонақтап жатыр гүлге ырғып, 
Көгілдір талдың басынан 
Көздерін ашты мың бүршік. 
Бұл  жолдарды  біз  пейзаждық  көрініс  деп 
қана  қарай  алмаймыз.  Көктемнің  ғажайып 
құбылысы бəріміздің көзімізге көріне бермейтін, 
əрқайсымыз сезе бермейтін сезімдік құпиясымен 
 
110
Сөзі  де,  мінезі  де  ұшқалақ.  Астынан  су 
шыққандай  ұшып-қонып  отыр.  Сабалақ  елтіріге 
ұқсайтын бұйра шашын əлсін тарағыштап, көзін 
жыпылық  еткізіп  қояды.  Бір  сөз  айта  бастасаң, 
соңына  дейін  тыңдамай,  өз  сөзін  өзі  қызықтап 
лағып кетеді». 
Ал  мектеп  директорын:  «Орта  бойлы 
шақша 
бас, 
жыланның 
көзіндей 
кішкене 
көздерімен  суық  үңіле  қарап  қарсы  алды»  деп 
суреттейді. 
Ауатпортком қызметкерін: «Стол иесі қара 
костюм  киген,  қара  галстук  таққан,  шашын 
қисайтып, жылтыратып тараған, кертпек мұрын, 
жалпақ  сары  жігіт.  Мынадай  ыстық  күнде  мен 
ол  сияқты  киінсем,  пысынап,  терлеп  өлем. 
Галстукті  жаз  түгіл  қыста  тақсам,  қылқынып 
жүре алмаймын. Ал жалпақ сары былқ етпейді». 
Мектеп  директоры  Жақыбаев:  «Жақыбаев 
дейтін  қартаң,  сары,  семіз  адам.  Мұрнының 
ұшына  қондырылған  көз  əйнегі  түшкірсе  ұшып 
кетейін  деп,  əрең  ілініп  тұр.  Ол  бізді  көз 
əйнектің  үстінен  ит  көрген  текеше  сүзе  қарап 
қарсы алды». 
Бұл мысалдарды жазушыны сыпыра сынау 
мақсатында  келтіріп  отырған  жоқпыз.  Автор 

 
111
кейіпкерді  қай  тұрғыдан  танытамын  десе  де 
еркі.  Бұл  өмірді  тұтас  қалпында  танытуға 
мүмкіндік 
бермейді, 
жасандылыққа 
əкелуі 
мүмкін.  
Егер  автор  Қорған  ауданының  күллі 
адамын  осы  аспектіде  суреттемей,  1-2-ін 
көрсетсе,  көркемдік  шындық  талабына  жақын 
келер еді. 
Роман  1967  жылы  жазылды.  Романның 
тақырыбы – соғыстың өзі емес, оның алыс қазақ 
ауылындағы  жаңғырығы.  Соғыстың  тек  оған 
қатысушылар  үшін  ғана  емес,  тылдағы  ел  үшін 
де  үлкен  апат,  дүрбелең  болғанын,  сол  тұстағы 
жоқшылық,  қысаңшылық  өмірді  жазушы  кең 
суреттейді. 
Роман  оқиғасы  қазақ  ауылында  өтеді. 
Ауылдың  бас  көтерер  азаматтары  əскерге 
алынғандықтан,  көбінесе,  ауылшаруашылығы 
жұмысын  атқару  əйелдер  мен  жас  балалардың 
мойнына түскендігі көркем суреттеледі. 
Романдағы  оқиға  негізгі  кейіпкер  Еркіннің 
əңгімесі  арқылы  өрбиді.  Романның  үш  дəптері 
(əр  бөлімі  бір-бір  дəптер)  оның  өмірінің  үш 
кезеңі  ретінде  алынып,  негізгі  сюжет  Еркіннің 
тіршілік-тартысын бейнелейді. 
 
152
үшінші 
жақпен 
қорытқан 
тəрізді. 
С.Жиенбаевтың  бұл  сипатты  өлең,  толғаулары 
соңында  қалдырған  бай  поэтикалық  мұрасының 
шоқтықты  туындылары  қатарында  бағалы  əрі 
қазақ өлеңінің сол тұстағы ізденіс, өсу жолының 
өзіндік ерешеліктерін аша түседі. 
Ақынның  «Сыртта  боран  ұлып  тұр», 
«Хат»,  «Блокнот жайлы», т.б. көптеген өлеңдері 
– 
негізінен 
сюжетті 
туындылар. 
Қазіргі 
поэзиямызда  сюжетті  өлеңдердің  азйп  кеткенін 
ескерсек,  ризашылықпен  құптауға  тиісті  сипат. 
Лирикадағы  эпикалық  өрнек,  сюжет  нəштері 
ақын  жырлары  арқылы  бір  жүйелі  жол  тапты. 
Сюжет  –  қашан  болсын,  «көркем  шығарманың 
негізгі 
элементтерінің 
бірі» 
(Аристотель). 
Сюжетті 
туындының 
өзіне 
лайық 
артықшылығы,  ерекшелігі  тағы  бар.  Əрине,  ол 
ақынның 
қалай 
жазуына, 
қолдануына, 
шеберлігіне  байланысты.  С.Жиенбаев  мұны 
дамыта қолданды.  
Бір уыс бұлттай бал дене 
Суырылып шығып ақ нұрдан, 
Көзімнен ұшқан сəуледей 
Зу ете түсті-ау алдымнан. 
Еркелеп қырдың таңына, 

 
151
өтімді, 
тұтас 
сурет. 
Алқымды 
тынысқа, 
кеңістікке 
қызықпайды. 
Соның 
өзінен-ақ 
ақынның  ізденісін  байқауға  əбден  болады. 
Автор 
өлең 
табиғатынан 
ауа 
жайылмай, 
суретпен  мүсіндеп,  тамызыққа  май  құйғандай 
суретпен сөйлейді.  
Бұдан  да  шымыр,  келісті  «Медаль»  өлеңі 
де  соғыс  кезіндегі  балалар  еңбегіне,  солардың 
қиын тағдыр ауыртпалығын жырлауға арналған. 
Осылардан С.Жиенбаев өлеңдеріндегі азаматтық 
үнді,  шынайы  азаматтық  патриотизм  əуенін 
танимыз.  
Уақыт рухы, адамның азаматтық тебіренісі 
Сағи  жырларында  айқын  сезіледі.  Уақыт  жүгін, 
тарих жүгін арқалаған ағалары жайлы: «Кетпесе 
қалған  ескі  жаралардан...кəрілік  кетпейді»,-деп 
ой түйеді ақын. 
Қаршадайынан  ел  мұңына  мұңайып,  аға 
жеңісіне  медеу  болуға  талпынған,  «құп-құйттай 
кеудесінде 
найзағайлар 
жарқыл 
қаққан» 
балалардың  азаматтық  арман,  парасаты  кімді 
болса  да  сүйсінтеді.  Өлеңнің  тұжырымы  соңғы 
шумақта. Композициялық жағынан екіге бөліген 
өлеңнің  алғашқы  шумақтарында  бірінші  жақтан 
сөйлеген  автор,  негізгі  ойын  айту  үшін  əдейі 
 
112
Романда  Еркіннің  ағасы  Сəрсебек  соғысқа 
кетіп,  артында  Қаныша  деген  əйелі  қалады. 
Бірінші  дəптерде  Еркін  мен  Ғалия  (Қанышаның 
туысқан  апасы  Балжанның  қызы)  арасындағы 
сүйіспеншілік  сезім  суреттеледі.  Шешесі  – 
Бибісара.  Ауылсовет  председателі  Нұралымен 
алғашқыда  Еркіннің  қарым-қатынасы  жаман 
болмайды.  Нұралы  –  білімі  жоқ,  дүмшелігі 
басым, зорлығы мол, қолындағы билікті жұртқа 
қамшы  етіп  жұмсайды.  Ер-азаматы  соғысқа 
кеткен  ауылдың  əйелдеріне  үстемдік  етеді. 
Еркіннің  жеңгесі  Қанышаға  зорлық  көрсетпек 
болады. 
Осы 
əрекеттің 
бəрі 
Нұралының 
адамгершілік болмысының таяздығын көрсетеді. 
Бірінші  дəптерде  образдар  жүйесі  Еркін–
Ғалия,  Нұрəлі–  Қаныша,  Нұрəлі–Зейнекүл–
Сəуле, 
Еркін–Нұрымбай–Ілияс 
желілерінен 
тұрады.  Еркіннің  ФЗО-ға  оқуға  кетуі  – 
Қарағандыда  оқуы,  сол  кезде  басынан  кешкен 
оқиғалар  суреттелген.  Соғыс  кезіндегі  елдің 
жүдеу  жағдайы  бедерленген.  Нұралы  ақыры 
ерегісіп, 
Қанышаны 
мектептен 
қуғызады, 
Еркінді жұмыс істетпей қудалайды. 
Екінші  дəптерде  Еркіннің  өмірі  мүлде 
басқа  ортада  өтеді.  Ол  көрші  ауылда  мектепте 

 
113
сабақ  береді.  Көп  ұзамай  ауылына  қайтып 
келеді.  Нұрəлінің  Еркіннің  шешесі  мен  əкесіне 
көрсетпегені  болмайды,  колхоздың  ең  ауыр 
жұмыстарына  салады.  Еркін  КазПИ-ге  оқуға 
түседі.  Алматыда  Ғалиямен  кездеседі,  бірақ  ол 
күйеуде еді, сөйтіп Еркін Зағипаға үйленеді. 
Үшінші  дəптерде  Еркіннің  сергелдеңге 
толы 
өмірі 
қамтылған. 
Мектепте 
тартыс 
Əлібеков 
(мектеп 
директоры), 
Жақыбаев 
(зав.уч.)  пен  Еркін  арасында  өтеді.  Олар  мұның 
ашық сынына төзбейді. Ақыры «Қазақ əдебиеті» 
редакциясына  келіп,  сонда  жұмыс  істейді, 
көркем 
əдебиетпен 
айналысады.Романның 
басынан  аяғына  дейін  көрінетін  образ  Еркін 
болғандықтан,  үш  дəптерде  де  кейіпкерлер 
Нұрəлі,  Ғалия,  Қаныша  т.б.  түрлі  желілерімен 
дамып отырады. 
Романдағы  образдар  жүйесі  оның  негізгі 
идеясын  жүзеге  асыруда  қызмет  көрсетіп  тұр. 
Алдымен,  соғыс  кезіндегі  ауыл  өміріндегі 
қиыншылықтар,  екінші,  сондай  тар  кезеңде 
көрінген  адамдардың  ішкі  болмысы.  Ел  басына 
күн  туған  заманда  да  Нұрəлілердің  тасы  өрге 
домалайды, өйткені ел ішінде бас көтерер ешкім 
жоқ.  Əйел,  баланы  ол  місе  тұтпайды.  Оған 
 
150
тебіреніс-толғанысы  бар.  Ақын  формалық  та, 
тарқырыптық та тың ізденіс, соны соқпақа əдейі 
ұмтылмайды. 
Оның 
өзгешелігі 
дəстүрлі 
тақырыпты,  дəстүрлі  өлең  өлшемінде  жырлап 
отырып-ақ,  ой  қозғалысы  –  шешім  өзгешелігі, 
бəрінен  бұрын  образдар  жүйесі,  суреттер  желісі 
арқылы тың əсерлерге жетелеуінде. Негізінен өзі 
білетін 
жекелеген 
тағдырларды 
толғаумен 
көркемдік бірегей биік деңгейге көтерілген. 
Қыр жақтан қас қарая шұбап келіп, 
Жатушы ек жертөлені жұмақ көріп. 
Біріміз бірімізге арқа сүйеп, 
Біріміз бірімізге қуат беріп. 
 
Балға алдық, 
Орақ та алдық, күрек те алдық, 
Көзіміз қарауытып, жүдеп-талдық. 
Əйтеуір ошағынан от өшірмей, 
Шаңырағын бір-бір үйдің тіреп қалдық,- 
деген  жолдар  шынайы  суретті,  эпикалық 
лепті  аңғартады.  Өлеңде  шартты  жалпылық 
басым,  дара  образ,  нақты  бейне  жоқ.  Бұл  бір 
буын  тағдыры,  бір  кезең  ұрпақтары  жөніндегі 
сөз.  Уақыт  жайлы  толғамды  ой-пікір.  Уақыт 
тынысынан хабар беретін жекелеген штрихтары 

 
149
күнде өлең жазбайды. Ақындық – кəсіп емес. Аз 
жазады,  саз  жазады,  саф  жазады.  Сондықтан 
өмірдің де, өнердің де нəрі ірілікте.  
Сағи 
Жиенбаевтың 
сыршыл 
сазды 
тебіреністері  отыз  бес-қырқыншы  жылдардың 
қасіретті  жөргегінен  талпына  өріп  шығып, 
қатарға 
қосылған 
толқынның 
тағдыр 
шындығының суреттеріндей ащы да, сазды. 
Өстім мен Байсарының алабында,  
Күйдірдім башпайымды қара құмға. 
Тотыққан маңдайымнан сипалы күн,  
Қалдырып ыстық табын жанарымда. 
 
Құстар да жаратпады селтеңімді, 
Қырат та аяйтындай ерке гүлді, 
Есер жел жұлқылады етегімнен, 
Ақ дауыл ала қашты телпегімді. 
Сағи жыры осындай нəзік те қуатты келеді. 
Жаңа  кезеңдегі  жаңашыл  лириканың  мəнері. 
Ақындық  шеберлік  жолындағы  жетістіктерімен 
қатар, Сағи қысқа өлеңнің, лириканың жанрлық 
бітімін,  мəдениетін  көтеруге  айрықша  қызмет 
сіңірді.  Сонысымен  де  дараланып  көрінді. 
«Менің 
құрдастарым» 
өлеңінде 
соғыс 
жылдарындағы  жас  өспірімдердің  тағдыры, 
 
114
қарсы  тұрар  Еркіндер  аз.  Оның  өзін  қудалап, 
ауылына  сыйғызбай,  ел  кездіріп  жібереді. 
Қаныша  күйеуі  өлсе  де  өз  босағасына  адал,  сол 
үйде қалады. 
Жазушы  соғыстың  адамға,  адамдыққа  сын 
болғанын  көрсетеді.  Кейіпкердің  бəрі  де  осы 
сыннан  бірдей  өте  бермейді.  Онда  адамдық  пен 
арамдық,  ар  мен  намыс,  намыссыздық  тартысқа 
түседі. 
 
2.  Б.Соқпақбаевтың  «Менің  атым  Қожа» 
повесіндегі 
психологизм. 
Повесте 
əкесі 
майданда  қайтыс  болған  Қожа  есімді  баланың 
өмірі  сөз  болады.  Əңгіме  Қожаның  атынан 
баяндалады.  Жазушының  шеберлігі  сол,  ол 
əңгімелеуші баланың психологиясын, оның таза 
да  пəк  болмысын  беруге  тырысқан.  Повестегі 
көзге  бірден  шалынар  юморлық  стильге  көңіл 
аудармау  мүмкін  емес.  Шығарманың  сюжеттік 
арқауын  құрап  тұрған  барлық  оқиға  Қожаның 
көзқарасы, дүниетанымымен баяндалады.  
Қожа  үнемі  өзіне-өзі  сынмен  қарап,  іс-
əрекеттеріне,  болмысына,  сырт  пішініне  баға 
беріп  отырады.  Əсіресе  сыртқы  портретіне  
үлкен  мəн  берген.  Повестің  басында  өзінің 

 
115
есімінен  бастап  барлық  жақсы  жəне  жаман 
жақтарын  тізіп  шығады.  Бəрі  де  5-кластың 
оқушысының  түсінігімен,  таным  деңгейімен 
бейнеленген.  
Мысалы,  бетіндегі  меңінің  өзін  былай 
сипаттайды:  «Сол  жақ  құлағымның  астында  бір 
түйір  қалым  бар.  Бəтшағардың  бітпейтін-жерге 
бүтуін  қарашы.  Бетімнің  ұшына  таман  бітсе, 
əдемірек көрінер ме едім...». Қожаға өз бойынан 
ештеңе  ұнамайды.  Комбайншы  Қаратай  мен 
шешесінің 
арасындағы 
қарым-қатынасқа 
балалық 
қызғанышпен 
қарауы 
нанымды 
шыққан.  Өйткені  ол  қызғаныш  өз  əкесінің 
орнын  ешкімге  басқызғысы  келмеген  балалық 
таза сезімнен туындап тұр.  
Қожаның баяндауында өзін көркем повесть 
жазушы  ретінде  көрсетеді,  сондықтан  əрбір 
кейіпкеріне    баға  беріп,  оны  не  үшін  алғанын 
түсіндіріп отырады.  
Қожаның  ызасын  туғызатын  оқиға  –  оның 
кластасы  Жантасқа  пионер  лагеріне  жолдама 
беріліп,  өзіне  берілмеуі.  Оқиға  жазғы  каникул 
кезінде  болады.  Қожаның  мінез  қырларын 
ашқан  оқиғалар  -  жайлауға  шөп  шабуға  баруы, 
 
148
Кеудені күйлер тербейді, 
Қара бір жердің өзін де 
Қаттырақ басқың келмейді, -  
деп  ақын  өз  болмысын  өзі  жақсы  ашады. 
Мұндай  болмыс  шынайы  ақындарға  ғана  бітсе 
керек.  Кейде  сөз  құдіреті,  өнер  теңізі  дүниені 
жаулағанмен,  болмыстағы  өшпейтін  адалдық, 
шынайы сыр барлығынан да биік тұрмақ. 
Ақын  айтқыштықтан  да  гөрі  осындай 
өміршең 
«пірлерге» 
көбірек 
сүйенеді, 
сыйынады. 
Жыл сайын қырда гүл жүзіп, 
Жайнаған кезде дүние 
Кеудемді желге сүйгізіп, 
Келемін туған үйіме. 
Жып-жылы  сезім  сыйлаған  осы  жыр 
қаншама  гуманистік  арналарға  бастау  болары 
ақиқат.  Осы  қарапайым  ғана  баяндау  стиліндегі 
жолдардың  əрбір  тармақтық  тынысы  қаншама 
кең десеңізші. Тіпті, əрбір сөздің тасасында бір-
бір өмір тұрғандай. Яғни ақын бір сəттік сезімін 
беруде  де  ірілігінен  хабар  береді.  Жоғарыдағы 
жолдар 
ақынның 
суреткерлігін 
танытатын 
таңдаулы 
жолдары 
емес, 
алайда, 
поэзия 
талабына толық жауап бола алады, өйткені ақын 

 
147
ақындар  сирек.  Табиғаттың  əсем  көрінісін 
қағазға  түсіріп  берген  ақынның  бəрін  суреткер 
дей  алмаймыз.  Белгілі  деңгейде  сезімге  əсер 
еткенімен,  болмыстан  сұлу  сыр  түйіп,  өмір 
философиясын  тербеу  ақыл  мен  сезімді  бірдей 
талап етеді.  
С.Жиенбаев  –  лирика  үшін  жаратылған 
ақын.  Шын  мəнінде  ақынның  жырлары  –  қазақ 
əдебиетінің  жауһар  жырлары.  Сөзден  де,  ойдан 
да шашау шығу, белгілі логикадын сəл де болса 
ауытқу аққынға жат. Сол сияқты, анық дүниенің 
пафосы, 
нəзіктігі, 
əдемілігі 
сізді 
қайран 
қалдырады.  Ойнап  тұрған  сөз  бе,  сезім  бе,  өмір 
сыры ма, ұстатпайды. 
Ұлы  істің  барлығы  да  сүюден  басталады. 
Ақын сүйспеншілігінің өзіне ғана тəн өзгеше бір 
колориті  бар.  Ол  қашан  да  абстрактылы  ой, 
сезімнен  аулақ.  Оның  сүйіспеншілігі  қанша 
нақты  болса,  сонша  нəзік.  Ақынды  эстетикалық 
биікке  көтеретін  осы  тұс.  Ол  өлшеусіз  сезіміне 
өлшеусіз  теңеу  іздемейді.  Сезімнің  өз  тілімен 
жеткізуге 
тырысады. 
Жүректің 
өз 
үнін 
тыңдатуға  күш  жұмсайды.  Бұл  жерде  ақынның 
өз стилі жол тартады. 
Көктемдей нəзік сезіммен  
 
116
Сұлтанмен кездесуі, Жанарға көзқарасы, өзімен-
өзі құпия жиналыс өткізуі т.б.  
Қожа  –  жағымсыз  қылықтары  көп,  тентек 
бала  секілді  көрінгенмен,  сол  əрекеттері  таза 
сезімнен  туындағандықтан  да  сүйкімді,  адам 
көңіліне  жылылық  ұялатады.  Бір  қарағанда, 
балаларға  үлгі  етерлік  еш  қылығы  жоқ  секілді. 
Соған қарамастан шешесі, əжесіне қатысты ішкі 
болмысы ашылатын тұстардан оның бойындағы 
мейірімділікті аңғарасың.  
Социалистік 
реализм 
принциптерінен 
өзгеше  жазылған  бұл  шығарма  не  жағымды,  не 
жағымсыз  ғана  кейіпкерлердің  қатарына  өзгеріс 
əкелгені  сөзсіз.  Жантас  -  қанша  жақсы 
оқығанымен  тəртіпті  болғанымен,  адамгершілік 
жағынан  Қожамен  теңесе  алмайды.  Ал  Қожа 
болса, 
класс 
жетекшісі 
Майқанованың 
сумкасына  бақа  салса  да,  қойшы  ауылға  барып, 
Сұлтанмен  бірігіп,  Дəулетті  алдап  қымызын 
ішіп,  қаракөлін  ұрласа  да  –  оқырманын  тартар 
жылылығы  басым.  Ақыр  соңында  ол  өзімен-өзі 
кеңесіп,  тəртіпті  болу  үшін  шешім қабылдайды. 
Кейіпкер өзінің істеген істерінің дұрыс-бұрысын 
таразылай  алған.  Повестің  ерекшелігі  –  автор 
бүкіл  оқиғаны  баланың  ойлау,  сезімімен,  таза 

 
117
жан  дүниесімен  суреттегені.  Повестегі  Қожа 
образы  аналитикалық  психологизм  үлгісінде 
жасалған, 
ондағы 
Қожаның 
ішкі 
монологтарынан 
оның 
ішкі 
дүниесінің 
тазалығы,  неге  болса  да  сын  көзбен  қарай 
алатындығы  көрінеді.  Бұл  повесте  өзін-өзі 
талдау  (самоанализ)  түрінде  көрінген.  Яғни 
автор  кейіпкерге  оның  өзінің  көзімен  баға 
береді. Сонымен бірге повесте кеңестік дəуірдің 
идеологиясының  қасаңдығы  да  бой  көрсеткен. 
Əсіресе  бала  тəрбиесіндегі  шектеулі  қалып, 
мектептердің  оқу-тəрбие  ісіндегі  олқылықтар, 
баланың  жан  дүниесінен  гөрі  оның  қоғамдық 
істерге араласу-араласпауы басты фактор болып 
көрінуі.  Тұтастай  алғанда,  бұл  повесть  –  қазақ 
əдебиетінің көркемдік табысы екндігі сөзсіз. 
«Менің  атым  Қожа»  повесі  оқушылар 
арасында  кеңінен  мəлім.  Туынды  негізінде 
кинофильм  түсірілді.  Мұнда  оқушы  Қожа 
Қадыровтың  басынан  өткен  оқиғалар,  оның  ой-
арманы,  іс-əрекеті,  өзгелермен  қарым-қатынасы 
баяндалады.  Əрине,  оның  оғаш  қылықтары  да 
жоқ  емес.  Алғыр,  əсершіл  Қожаның  сонылығы 
оның тосын бітіміне байланысты.  
 
146
Əнші құс көкте ағылған. 
Жемнің де жасыл өзегі 
Көгілдір мұнар жабылған. 
Сондай бір күннің бірінде 
Жағаға келіп жаттым да, 
Саусағым басы дірілдеп, 
Атыңды жаздым ақ құмға, - 
 
деген  жолдарында  ұйқас  та,  ырғақ  та  егіз 
өлең  сияқты.  Ұйқас  пен  ырғақ  қана  емес, 
өлеңнің 
барлық 
болмысы, 
дүниені 
қабылдаудағы  эстетикалық  талғам,  сезімнің 
нəзік  сəттері  сөз  саптаудағы  ұқсастыққа  алып 
келеді. 
Əсіресе, 
өлеңнің 
басты 
элементі 
ырғақтың  бір  жерден  шығуында  да  əлгіндегі 
орталықтың  ықпалы  болған  сияқты.  Сонда, 
ақынның  осы  өлеңін  еліктеуден  туған  өлең  дей 
аламыз ба? Жоқ, əрине. 
Сағи 
шын 
мəнінде 
бүгінгі 
қазақ 
лирикасында  өзгеше  орны  бар  ақын.  Кірлі 
қолмен ұстауға болмайтын «бекзат» ақын. əрбір 
ақынға  айтатын  жалпы  сөзді  Сағиға  тели 
алмаймыз.  Өйткені,  ол  -  сырын  тереңге  жасыра 
білетін тым талғампаз суреткер. Əр ақын өзінше 
суреткер. Бірақ шынайы суреткерлікке көтерілер 

 
145
«Менің  көршім  (поэмалар)»,  «Қайырлы  таң», 
«Ақ  толқын»,  «Ор  киік»,  «Алтын  қалам», 
«Жадымдасың жас күнім»,  «Əлия»,  «Оймауыт», 
«Ақ  самал»,  «Құралай  салқыны»,  «Бозторғай», 
«Іңкəр  дүние»,  «Жарық  жұлдыздар»,  «Нан  мен 
тұз»  өлеңдер  жинағы  –  қазақ  əдебиетінің 
жарқын  беттері.  Сағи  Жиенбаев  өлеңдерінің 
тақырып  ауқымы  кең.  Адам,  адамгершілік 
мəселелері,  махаббат,  табиғат,  Отан,  туған  жер 
тақырыбындағы  жырлары  көп.  Ақын  құлаш-
құлаш  ой  айту,  көл-көсір  бейнелі  тілді  жайып 
тастаудан  гөрі  сол  мол  қазынаны  сөзге 
сыйдыруға  асып-таспай,  ақын  мінезбен  бұрқ-
сарқ етіп таусылмай, даурықпай сезімді шымыр-
шымыр 
сөзбен 
жеткізуге 
ақын 
жақсы 
машықтанған. 
С.Жиенбаев 
өлеңдерінің 
эстетикалық  тағлымы  мол.  Өлеңдері  қанша 
табиғи  болса,  сонша  тұжырымды.  Ол  ежелгі 
поэзияның тепе-теңдік симметриясын сақтайды. 
Буын  ғана  емес,  əрбір  бунақ  бір-бірімен  дəлме-
дəл үйлеседі. 
Ақын 
жырларына 
аға 
буын 
Ə.Сəрсенбаевтың,  Ғ.Ормановтың  ықпал-əсерін 
сезінуге болады:  
Көктемнің балғын кезі еді, 
 
118
Қожа  –  оқуға  да  зерек,  досқа  қамқор,  биік 
ой–армандарға  бейім,  əже  мен  ананың  қолында 
еркін  өскен  бала.  Ол  ақын,  жазушы  болуды  да 
ерте  армандайды.  Біреудің  мазағын  көңіліне 
ауыр алады. Кластасы Жантастың «Қожа демей» 
«Қара көже» деп атағанына намыстанады, есесін 
жібермей, керекті жерінде күшпен де, сөзбен де 
сынаса біледі.  
Оның  Жанарға  деген  іңкəрлігі  əдемі 
суреттелген.  Ол  Жанарға  деген  көңілін  білдіру 
үшін бірталай əрекет жасайды, қызға арнап өлең 
де  жазады.  Қожа  ойынға,  қызыққа  құмар,  тың 
нəрсеге  еліктегіш  болып  көрінеді.  Қожаның 
Сұлтан  деген  өзінен  ересектеу,  оқуды  тастап 
кеткен балаға еріп, еріксіз ұрлыққа куəгер болып 
қалатын,  мұғалімнің  сумкасына  құрбақа  салып 
жіберетін кездері де бар.  
Сұлтанның 
өтірік 
айтқанын, 
теріні 
жымқырып  кеткенін,  ұрлағанын  біле  тұра 
үндемеуі – оның адалдық, ұят деген ұғымдарды 
əлі  санасына  сіңіріп  болмағандығын  байқатады. 
Осыған  қарамастан  Қожа  сүйкімді  көрінеді, 
ұнамсыз 
дей 
алмайсыз. 
Мінез 
өзінің 
диалектикалық  қайшылығымен  көрінуге  тиіс 
десек,  Қожа  осы  дəрежеде  шыққан.  Автор 

 
119
Қожаның  теріскей,  күнгейінен  қатар  табиғи 
көрсеткен. 
Повесте 
Қожаның 
табиғатында 
адамшылық  қасиет  мол.  Оның  Сұлтанға  еруі 
кездейсоқ құбылыс екені анық.  
Повестегі  бір  ерекшелік  –  шығарма 
Қожаның  атынан  суреттелген.  Ол  өзіне-өзі  баға 
береді,  өзіне  сын  көзбен  қарайды,  тіпті  істеген 
ісінің  өзін  ой  елегінен  өткізіп,  өзін  бірде 
кіналап,  бірде  ақтап  алып  отырады.  Ағат 
қылықтарының  соңынан  қатты  өкінеді.  Біз 
Қожаның  теріс  қылықтарын  ақтамағанмен,  оны 
соған алып барған жағдай не екенін түсінеміз. 
Қожа  -  өте  əрекетшіл,  талабы  мол  бала, 
дүниеден  өз  орнын  табуға  асығуы,  спортқа  да, 
жазуға  да  бейімділігін  байқатады.  Бірақ  оның 
табиғи  қабілетін  дұрыс  өріске  бағыттайтын 
зерек  жетекші  жоқ.  Ананың  колхоз  жұмысынан 
қолы босамайды, əжесі тек жақсылық тілейді.  
Повесте кеңестік дəуірдегі бала тəрбиесінің 
үлгілері  көрінген.  Жеке  адамның  болмысына 
үңілуден  гөрі,  ұжымдық  сана  басым  түсіп 
отырады. 
Ұстаз 
бен 
оқушы 
арасындағы 
алшақтық та аңғарылмай қалмайды. 
 

жүктеу/скачать 0,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: