Жауапты редакторлар



Pdf көрінісі
бет106/168
Дата21.01.2017
өлшемі8,4 Mb.
#2355
1   ...   102   103   104   105   106   107   108   109   ...   168

НƏБИЛІК з а т. д і н и. Нəби болғандық, 

елшілік. Алла Тағала сол самудит қауымның 

арасынан ең мəртебелі адам – Салихты н ə 



б и л і к к е (елшілікке) таңдады (Алматы 

ақшамы, 25.09.1990, 3).



НƏГҮМАН з а т. ж е р г. 1. Күмəнді, 

күдікті. – Маған н ə г ү м а н нəрсе – марқұм 

өлерінен бұрын бар қаржысын неге ешкімге 

айтпай  əйелінің  атына  өткізіп  кетеді? 

(О.Сəрсенбай,  Шығ., 5, 34). Біз  мақұл, 

дұрыс,  күмəнді,  мəрт  сияқты  ұнамды 

мағынадағы  сөздердің  кері  мағынасында 

қолданылатын  намақұл,  надұрыс,  н  ə-

 г ү м а н (дəргүмəн), нəмəрт нұсқалдарын

да  жастайымыздан  естіп,  айтып  үйрен-

генбіз (Қаз. əдеб., 14.12.1990, 7). 2. Есалаң, 

жынды,  нақұрыс.  Н  ə  г  ү  м  а  н  ғой 

нағыз. Ақпан ғой. Ауызы арақтан кетпейді. 

Адам  сиығы  жоқ  (Қ.Қараманұлы,  Ай

куə, 72).



НƏДҰРЫС  с  ы  н.  а  р.  Дұрыс  емес; 

қате. Ертелі-кеш қолқабысын тигізген əзіз 

жанды н ə д ұ р ы с оймен былғауға қалай 

дəтің шыдайды деп тілдеп жекіп тастағысы 

кеп бір оқталды (Д.Досжанов, Жолбарыс, 

20). Осы тірлігім дұрыс па, əлде н ə д ұ р ы с

(Бұл да, 402). 



НƏДІР ..? Х.Бекхожин  «Əппақнама» 

атты  соңғы  кітабындағы  «Ұлы  Низамиға 

мадақ-қасыда»  бөлімінде  ған  ол  мазлұм, 

ғадауат, аят, рубаят, дағуа, қағба, шүкірана, 



н  ə  д  і  р,  пір,  ғарыш,  ілһам,  шайқы, 

зүлфуқар,  шаһбаз  секілді  арабизм  мен 

фарсизмді  əдейі  қолданады  (Қаз.  əдеб., 

14.11.1975, 3).



НƏЖЕГЕЙ с ы н. ж е р г. Нашар, əлсіз, 

ез. Таққа əкеге тартпай, көз күйік боп туған 

н  ə  ж  е  г  е  й  Болат  келді  (Ə.Кекілбаев, 

Үркер, 244).



НƏЗИРАШЫЛДЫҚ  з  а  т.  Нəзира 

үлгісі  бойынша  жарыса  жазушылық. 

Көпке  белгілі  бір  сюжетті  бірнеше 

адамның жарыса жырлауын ежелгі шығыс

поэзиясында  н  ə  з  и  р  а  ш  ы  л  д  ы  қ  деп

атаған (Қаз. əдеб., 01.01.1988, 9). Жүсіпбек-

тің біраз шығарманы шығыс ақындарынан 

аударғанын, біразын н ə з и р а ш ы л ы қ

(жарыса  жырлау)  жолымен  қайта  толға-

ғанын білеміз (Қаз. əдеб., 15.05.1987, 10).

НƏЗІКЖАНДЫЛАР  з  а  т.  Əйелдер 

д.м. Шахан өзі кеш үйленсе де н ə з і к ж 

а н д ы л а р д ы бір көргеннен ажырата 

алатын  тəжірибесі  бар  (Д.Бейсенбекұлы, 

Əулиеағаш., 128). 

НƏЗІКШЕ  с  ы  н.  Нəзік  келген, 

нəзіктеу, талдырмаш. Кенет есік ашылып, 

«директор»  деген  жазуы  бар  бөлмеден  н 



ə з і к ш е келген, бұйра шашты, шілтерлі 

ақ  кофта  киген  хатшы  қыз  шыға  келген 

(І.Есенберлин, Шығ. жин., 1, 170).

НƏЗІР: Нəзір қабыл болсын. «Беріліп 

жатқан  қайыр,  садақаның  сауабы 

тисін»  деген  тілек.  Нəзір  өткізгендерге: 

«Н ə з і р  қ а б ы л  б о л с ы н» деу керек 

(А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 2, 39)



НƏЗІРБАСЫ з а т. Нəзірді ойдағыдай 

өткізу ісі сеніп тапсырылған іскер адам. 

НƏЗІР-ҚҰЗЫР  з  а  т.  э  т  н.  Алла 

разылығы  үшін  берілетін  қайыр,  садақа, 

ас, құдайы. Түрлі жиын-той, н ə з і р-қ ұ 

з  ы  р,  өлім-жітім  істерінде  ең  алдымен 

алыс руларды сыйлап, соларға жол береді 

(А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 2, 100).

НƏЙІС  з  а  т.  ж  е  р  г.  Бұзық,  сотқар, 

сотанақ.  ≈  Баласы  н  ə  й  і  с  болып,  əке-

шешесінің абыройын төкті.



НƏЙІСТІК  з  а  т.  ж  е  р  г.  Бұзықтық, 

сотқарлық. – Сабақтарын  үлгермейтін 

топас, н ə й і с т і к к е үйір Қойғарақов 

пен  Мешеряковтан  басқалардың  бəрі 


443

Байынқол Қалиев

менің  жақсы  жолдастарым  (Ш.Өтепов, 

Таушелекте туған., 22).

НƏКЕС з а т. ж е р г. Нақұрыс, жынды, 

есуас,  есерсоқ.  Ташкентке  ұшып  кетіпті, 

н  ə  к  е  с! (О.Сəрсенбай,  Шығ., 5, 307). 

–  Жаңадан  жарасқанда  мына  екі  сотқар-

дың құдай қайдан кездестірді?! «Қап, н ə-

к  е  с  т  е  р-ай!» (Т.Əлімқұлов,  Ел  мен 

жер, 88).



НƏКІС з а т. к ө н е. Молекула. Оның 

атом,  молекула,  элемент,  зат  алмасу 

жайында  тамаша  білетінін  аңғардым. 

Бірақ  мұның  барлығын  ол  өзінше  атап, 

өзінше  сөйлейді.  Мəселен,  атом  Лұхман 

Хакімнің тілінше – əлжам, молекула – н ə к 



і с, зат алмасу – махбұрласу (Т.Сұлтанбеков, 

Лұхман Хакім, 51).



НƏЛДЕУ ... Қайнатылған  кірді  таза 

суға шайқаудың, н ə л д е у д і ң де тəртібі 

жоғарыдағыдай (Шопан сырласы, 222).

НƏЛЕТҚҰМАР с ы н. Елге жамандық 

тілегіш,  қарғыстағыш,  боқтампаз.  Бас 

орнында бас емес – бір доп-түйін Пенделер 

бар өңешіне жоқ тиым. Шарапқұмар, н ə л е 

т қ ұ м а р жандарға, Қайран уақыт, құның 

сенің көк тиын (Қ.Мырзалиев: Қаз. əдеб., 

06.04.1973, 2).

НƏЛӨК  з  а  т.  с  ө  й  л.  Салық.  Атам 

қозыларды  əр  түрлі  н  ə  л  ө  г  к  е  өткізіп, 

тайыншаны  қысқа  қарсы  сойып  алатын 

(К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 403).



НƏЛІЛІ  с  ы  н.  с  ө  й  л.  Нəлді.  Əбден 

діңкем құрып жүре алмай қалған кездерімде 

бұл мені н ə л і л і етігімен бүйіріме тепкілеп, 

қамшының  астына  алатын  (Т.Əлімқұлов, 

Тірліктен., 49).

НƏЛІМ ... Аумағы  мың  алты  жүз 

гектарға  жететін  тоғандарда  жыл  сайын 

бекіре,  н  ə  л  і  м,  сазан,  тыран  сықылды 

балықтардың 17 миллион шабағы өсірілетін 

болады (Н.Баяндин, Ертіс. 31).

НƏМƏРТ  с  ы  н.  Мəрт  емес,  сараң. 

Басыңның  алтын  кезінде  бақырдың 

орнына  жұмсайды,  бақырға  айналған 

кезіңде: «Алтынның  орнына  жүрмейсің, 

нашарсың, н ə м ə р т с ы ң!» деп дігірлейді 

(Ə.Кекілбаев,  Үркер, 158). Ойласаңыз 

жақсылар, Н ə м ə р т қандай, мəрт қандай? 

Затсыз  қандай,  зат  қандай? (Қаз.  əдеб., 

15.08.1975, 4).

НƏМДЕС с ы н. ж е р г. Туыс, жақын. 

НƏМДЕСТІК з а т. ж е р г. Туыстық, 

жақындық. Келе-келе Бəтимен танысқаннан 

кейін онымен рулас н ə м д е с т і г і н айтып, 

Таңжарықты  «əй,  сен  күйеу  бала  екен-

сің  ғой»  дейтін  (Т.Мəмесейіт,  Таңжарық, 

2, 220).

НƏМІНДЕ  ү  с  т.  ж  е  р  г.  Қолында, 

тəрбиесінде, қамқорлығында. Бала күннен 

əке-шешеден  жетім  қалып,  бір  қазақтың 



н  ə  м  і  н  д  е  өсіпті  (Қ.Ахметбеков,  Ақ-

дала, 2, 77).



НƏНКЕ  з  а  т.  к  ө  н  е.  Матаның  бір 

түрі. Сары н ə н к е м е н тысталған төбесі 

шошақ  бөркі  оны  түлкі  еліптес  етіп  тұр 

(Х.Есенжанов, Көп жыл., 125).

НƏНІПƏТІР ..? Тіпті  таяқ  тастам 

тұстағы  шойын  жолдың  тарсыл-гүрсілі 

де түп-түгел н ə н і п ə т і р еді (М.Байғұт, 

Бұла бұлақ, 26). Біз «көксандық» көргендей 

күйде  отырамыз.  Облыс  орталығында.

Н ə н і п ə т і р уəлаятының кіндігінде (Бұл 

да, 362).



НƏП з а т. ж е р г. Пайда, олжа, нəпақа. 

Қала  дүкендерінен  алған  шəй-қантын 

ауылдастарына əкеп үстеме бағамен сатып 

н  ə  п  етіп  жүрсе  керек  (О.Сəрсенбаев, 

Жақсының көзі, 33). Ол жаптан осы маңда 

отырған елдің бау-бақшасы да н ə п көрер 

еді (О.Сəрсенбаев, Бақыт құсы, 188).



НƏПСІЛІК с ы н. Нəпсіге тəн, нəпсіге 

қатысты.  Бұл  ретте  еркек  пен  əйел 

арасындағы  н  ə  п  с  і  л  і  к  құмарлық 

–  ғашықыққа  жатпайды  деген  қайшы 

пікірлер  де  кездеседі  (М.Құдайқұлов, 

Құпия., 3). Əйелдік, н ə п с і л і к сезімге 

жеңдірді  ар-ұятты  (І.Есенберлин,  Махаб. 

мейр. 304).

НƏРƏТ з а т. с ө й л. Наряд. Геологиялық-

техникалық  н  ə  р  ə  т  т  і  ң  түсініксіз 

жерлерін  сұрауға  бас  геологке  келді 

(Р.Өтесінов, Айтылмаған., 18). 



НƏРƏТШІК з а т. с ө й л. Наряд жа-

зушы,  наряд  толтырушы.  Ай,  н  ə  р  е  т

ш  і  к  ит-ай.  Түу  обалы  жібермегір-ай, 

Құдай-ай, ит-ай (І.Жансүгіров, Шығ., 88).



НƏРЕГЕЙЛІК з а т. ж е р г. Нашарлық, 

əлсіздік. «Аютас» атты шығарманың бүкіл 

кітап атын арқарлауға, таптырмайтын н ə 



р е г е й л і г і н де бүкпеуіміз керек (Қаз. 

əдеб., 05.09.1975, 4). 



НƏРЕЛ  з  а  т.  Қыста  балық  аулауға 

қажетті  ұзын  сырық.  Ойылған  үкінің 

біріншісінен екіншісіне қарай жылымның 

қанатын н ə р е л м е н айдап отырады (Қаз. 

этнограф., 1, 405).



444

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

НƏРЕНЖІК  с  ы  н.  ж  е  р  г.  Нəзік, 

əлсіз,  əлжуаз.  Он  бес  жасар  н  ə  р  е  н  ж 

і  к  қазір  ұлағатты  ой  толғар  халге  жетті 

(А.Мекебаев, Алапат, 73). 



НƏРЕНЖІКТІК  з  а  т.  Əлсіздік, 

əлжуаздық,  нашарлық.  Мен  алты  ай  қыс 

бойы жалаң бас жүрсем де, қалтыраудың 

өзін  н  ə  р  е  н  ж  і  к  т  і  к  көретін  едім 

(М.Мағауин, Таңд. шығ., 1, 103).



НƏРЕСТЕ:  Нəрестенің  бауы  берік 

болсын.  «Нəресте  аман  болсын,  өмірлі 

болсын» деген тілек. Нəрестелі болғандарға 

«Н ə р е с т е н і ң  б а у ы  б е р і к, жасы 

ұзақ б о л с ы н» деу керек (А.Нүсіпоқасұлы, 

Ағаш бесік., 2, 39). 

НƏРЛЕНДІРІЛ Нəрлендір етістігінен 

жасалған ырықсыз етіс. Қолда бар барлық 

шөп, сабан, сояу, қамыс туралып, н ə р л е н 



д і р і л і п, түйіршіктелген жем түрінде ған 

беріледі (Қаз. əдеб., 05.02.1982, 3).



НƏРЛЕНДІРІЛУ  Нəрлендіріл  етіс-

тігінің қимыл атауы. 

НƏРЛІРЕК  с  ы  н.  Құнарлырақ, 

құндырақ.  Солардың  қайсыларын  қадір 

тұтып,  дамыту,  қандайларына  жаңа 

өзгерістер енгізу арқылы н ə р л і р е к сапа 

беру қажет – міне, əсте естен шығармай-

тын  бағыттың  бірі  осы  (Жұлдыз, 1973, 

№10, 197).



НƏСИЯТ  з  а  т.  с  ө  й  л.  Насихат. 

Келіншегімнің  шешесі  бір  көкбет  адам 

екен, екеумізге н ə с и я т айтудың орнына, 

ақыры  өзімді  бəлағаттап  үйінен  қуып 

шықты (О.Сəрсенбаев, Жақсының көзі, 47).

НƏСКИ з а т. Аяқкиімнің ішінен киетін 

жұқа  шұлық.  Əппақ  деген  аты  ғана, 

əйтпесе сорлы н ə с к и əбден кірлеп, түрі 

оңып  кеткен  (Ж.Əлмашұлы,  Тар  дүние, 

6). Сол н ə с к и д і ң бас жағы екі жерден 

тесіліп,  арғы  жағынан  саусақтар  мені 

көре қал дегендей жылтың-жылтың етеді 

(Бұл  да). – Кеше  мен  апайға  аяғыма  н  ə 

с к и киіп келем дегем. Ұмытып кетіппін 

(Ə.Қалдыбаев, Таңд. шығ., 2, 106). 



НƏСКИШЕҢ  с  ы  н.  Тек  нəски  ғана 

киген,  нəскиі  ғана  бар.  Ол  есік  жақта 

отырған бір-екеудің ала пижамалы, көк н ə 



с к и ш е ң, ақ н ə с к и ш е ң сирақтарынан 

аттай-маттай  далаға  шықты  (Ə.Тарази, 

Қиян соқпақ, 164). 

НƏСКИСІЗ с ы н. Нəскиі жоқ, нəски 

кимеген.  Бəтеңкені  аяққа  н  ə  с  к  и  с  і  з-

а  қ  сұға  салып,  бауын  байламай-ақ,  бір 

тартып қап, тартып отыруды жақсы біледі 

(Ə.Қалдыбаев, Таңд. шығ., 2, 103). 

НƏСІЛ:  Нəсіл  қуалаушылық.  б  и 

о  л.  Түпкі  негізін,  тегін  сақтаушылық. 

Ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын қасиет. 

Н ə с і л  қ у а л а у ш ы л ы қ дегеніміз 

–  белгілі  бір  өсімдіктің  алдыңғы  өткен 

бірнеше  буынында  қалыптасқан,  сол 

арқылы  дамып  жеткен  тіршілік  белгілері 

(С.Шаймерденов, Таңд. шығ., 1, 243).

НƏСІЛДЕН е т. ж е р г. Қойдың қолдан 

ұрықтануы. 

НƏСІЛДЕНДІР Нəсілден етістігінен 

жасалған өзгелік етіс. 

НƏСІЛДЕНДІРУ  Нəсілдендір  етіс-

тігінің қимыл атауы. Н ə с і л д е н д і р 

у  г  е  қосқан  бес  қойдың  алдымен  екеуі 

егізден  төлдеді  (К.Мұқажанұлы,  Ор-

теке, 80).

НƏСІЛДЕСТІК  з  а  т.  Нəсілі  бірлік, 

тұқымдастық, тектестік. Н ə с і л д е с 

т і к, тілдестік деген тарихи ұғымдар мың 

жылдардың  ішіне  симайды  (Өнер  алды., 

11).

НƏСІЛСІЗДІК  Ата-тегінің,  нəсілінің 

нашарлығы; тексіздік. Н ə с і л с і з д і к 

пен тексіздік белең алса, құлдық құрсауы 

одан əрмен тарыла түсуіне көмектескенің 

(Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 134). 



НƏСІП:  Нəсіп  ғайып.  э  т  н.  Əрбір 

адамның  өз  несібесіне  (маңдайына) 

жазылған  сыбағасы,  ризығы,  ырысы 

болады д. м. Мұсылмандардың түсінуінше 

дүниеде  үш  ғайып  бар.  Олар:  н  ə  с  і  п



ғ  а  й  ы  п,  неке  ғайып,  дидар  ғайып  (Қаз. 

этнография., 1, 593).



НƏУБЕТТІ с ы н. Ырысты, ырзықты, 

дəулетті. Құдай қаласа, үйіңнің іші сəулетті, 

орамы н ə у б е т т і, баспалдағы берік, 

терезесі  жарық  болсын  (Ш.Хұсайынов, 

Таныс адам, 91).



НƏШƏНДІК  з  а  т.  с  ө  й  л.  Бастық. 

-  Əй,  сенің  папаң  маған  н  ə  ш  ə  н  д  і  к 

емес. Қара мұны! Бар, кет көзіме көрінбей 

(М.Мағауин, Екі томд., 2, 270). – Ұрлыққа 

сендер  де  бардыңдар  ма? – Жоқ,  н  ə  ш  ə 

н д і к, біздікі барған жоқ (Б.Соқпақбаев, 

Балалық., 94). Н ə ш ə н д і к қарауындағы 

қызметкерлерінің айтқанына сеніңкіремей 

ентігіп  өзі  келеді  (О.Сəрсенбаев,  Бақыт 

құсы, 155). 

НƏШТЕНДІР  Нəштен  етістігінен 

жасалған өзгелік етіс. Ол ылғи бір нəрсе 


445

Байынқол Қалиев

жөнінде «Анау екен ғой!» деп даусын н ə ш



т е н д і р е созып отырады (Р.Тоқтаров, 

Ғасыр наны, 194).



НƏШТЕНДІРУ Нəштендір етістігінің 

қимыл атауы. 

НƏШІ з а т. ж е р г Жөн, рет. – Əншейін 

əдемі  сөздің  н  ə  ш  і  ғой  (О.Сəрсенбай, 

Шеңбер, 172).

НƏЯТІ  қ  ы  с  т.  ж  е  р  г.  Негізінде, 

тегінде. - Əй, сен, н ə я т і, қойшы емессің 

бе? (Т.Əлімқұлов, Ел мен жер, 114). – Менің 

қолымда не билік бар? Мен, н ə я т і, мал 

дəрігерімін, - деген (Қаз. əдеб., 25.05.1979).



НЕ:  Не  бел  кетсін,  не  белбеу  кетсін. 

Не  болса,  ол  болсын  д.м.  Əншейін-ақ  іші 

түтін, сырты бүтін жүргенше, н е  б е л  к е т



с і н, н е  б е л б е у  к е т с і н деп отырмын 

(А.Мекебаев, Алапат, 335). 



Не  зат?  Не  нəрсе?  –  Имансыз,  тым 

құрыса құдайдан қорықса нетті? – А, а-а? 

–деді бір əйел. – Н е  з а т? –деді екінші 

əйел (Ж.Нəжімеденов, Кішкентай, 32).



Нем қисаяды. Нем кетеді; еш нəрсем 

құрымайды. – Ал, кепсе сенің ішің кебер. 

Менің н е м  қ и с а я д ы? (К.Ахметбеков, 

Ақдала, 2, 42).

Не пайда. қ ы с т. Ешқандай пайда жоқ. 

Меніңше, мен білсем, мысалы, н е  п а й д а, 

несін айтасың, өзіңіз білесіз, рас, расында, 

сөз  жоқ,  сірə,  сайп  келгенде,  сіздіңше, 

сөйтіп, шіркін, шамасы, шынында, шынын 

айту  керек .... дегендер  қыстырма  сөздер 

(Қазіргі қаз. тілі., 64).

Несін айтасың. қ ы с т. «Солай екендігі 

рас» д.м.

НЕВРАСТЕНИК з а т. м е д. Неврас-

тения ауруымен ауыратын адам. «Н е в р 

а с т е н и к» түсініктілеу. Ол екі естілеу 

дегені ғой (Ш.Мұртаза, Не жетпейді? 40). 



НЕКЕ...  Тойына  келе  (аттың)  үсті-

басы  шиедей  қан  боп  н  е  к  е  с  і  ағады 

(Саятшылық, 176).

НЕКЕ:  Неке  ғайып.  э  т  н.  Адамның 

бағы Алланың бұйрығымен қосылған жұ-

байынан (жарынан) жанады д.м. Мұсыл-

мандардың  түсінуінше  дүиеде  үш  ға-

йып бар. Олар: нəсіп ғайып, н е к е  ғ а й ы п,

дидар ғайып (Қаз. э т н о г р а ф., 1, 593).



НЕКЕСІЗДІК  з  а  т.  Некесі  жоқтық, 

некесі қиылмағандық (М.Мақатаев, Дариға 

жүрек, 45).



НЕМЕ  з  а  т.  с  ы  п  а  й  ы.  Еркектік 

жыныс  мүшесі  д.м.  Атадан  алтау  тудым 

деп, Салмақтама н е м е ң д і, Тəңірі тесер 

төбеңді (Шалкиіз жырау: Нар заман., 31).

НЕМЕ:  Неме  керек.  Не  үшін  керек 

д.м. – Іші кеуек болса ондай басты əспеттеп

н е м е  к е р е к? – деп, аузы батыр бұрынғы 

партизан  əдеттегідей  үдемелеп  барады 

(О.Сəрсенбай, Шеңбер, 312).

НЕМЕНЕ ... Ең ақырғы жетінші топқа 

айтушының  н  е  м  е  н  е  не  шөпшек  деп 

аталатын  ұрпақтар  кіреді  (Х.Арғынбаев, 

Қаз.  халқы., 54). Алматай  Тəнекенің 

ұрпақтарының  бірі.  Оған  н  е  м  е  н  е  бо-

лып келеді (Ж.Бейсенбаев, Шоқан ізімен, 

108).

НЕМЕРЕЛІ-ШӨБЕРЕЛІ Немересінің 

де, шөбересінің де болуы. – Балалы-шаға-

лы  болыңдар,  Ағалы-жағалы  болың-

дар! Н е м е р е л і-ш ө б е р е л і болыңдар! 

(А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 5,6).



НЕНЕЦ  з  а  т.  Ресейдің  Ненец  жəне 

Таймыр автономиялық округінде тұратын 

халық.  Тундрада  өмір  сүретін  н  е  н  е  ц, 

чукчалардың  біздің  жақтың  ауа  райына 

көндігуі  қиын  (К.Ахметбеков,  Ақдал, 

2, 168). Ұшырасқан  якуттар,  н  е  н  е  ц 



т  е  р,  коряктар  ойке  өсіп  тұрған  жерді 

балашықтар, сиыр бүлдірген секілді ұялы 

өсімдіктер  қоршап  тұратынын  айтады 

(Э.Төреханов, Алматыда., 294). 



НЕСЕПТЕ  е  т.  Несеп  шығару.  Бүркіт 

ұясының ішіне н е с е п т е й д і (Саятшы-

лық, 66).

НЕСІБЕ:  Несібесін  ит  жеді.  Ырыз-

дығынан  айрылды,  сыбағасыз  қалды. – 

Олла-билла, көгермейін, көктемейін, жал-

шымайын, оңбайын, қызығымды көрмейін, 

опа таппайын, н е с і б е м д і  и т  ж е с і н, има-

нымнан жұрдай болайын, - деп ант-су ішіп 

шұбырта жөнелді (Жұлдыз, 1972, №4, 34).



НЕТ е т. с ө й л. Көңілін білдіру, айналдыру.

НЕТУ Нет етістігінің қимыл атауы. – 

Айтпақшы, сенің көңілін болса, ол қызды 



н е т у і ң е болады, - деді ол бұғақтанып 

қалған  мұқыл  иегімен  поездың  алдыңғы 

жағын нұсқап (Ə.Нұршайықов, Махаббат 

қызық., 236).



НЕШАУА с ы н. с ө й л. Жақсы д.м. – 

Қалай, қойшы бала, жағдайын н е ш а у а 

ма? – Н е ш а у а, Қасым, аға (К.Сегізбаев, 

Жап-жасыл., 407).



НИГРОЛ  з  а  т.  Машинаның  тісті 

механизмдерін  майлайтын  қарамай.  Дəл 

осы уақытта қолдарына солярка мен н и г р 



446

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

о л д ы ң исі сіңген құрбыларымнан артық 

бақытты  ешкім  жоқ  секілді  көрінді  (Лен. 

жас, 08.05.1974, 4).

НОВЕЛЛИСТИКА з а т. ə д е б. Новелла 

туралы ғылым. Жазушының (Ғ.Мүсірепов) 

қаламынан туған «Өмір жорығы», «Қыран 

жыры», «Қасқырды  атқан  қайсысы?», 

«Жапон балладасы» біздің н о в е л л и с т и



к а м ы з д ы ң інжу-маржаны (Қаз. əдеб., 

16.08.1974, 3).



НОҒАЙ: Ноғай тақия. Ноғай үлгісінде 

тігілген тақия. Басына кəдімгі н о ғ а й  т а 

қ и я іспеттендіріп қоңыр орамал байлаған 

(С.Омаров, Қызыл арай, 214).



НОҒАЙЛЫҚ з а т. Ноғай халқына тəн 

қасиет. – Ноғай н о ғ а й л ы ғ ы н істесін. 

Бар  пəле  Əбілқайырда  ма  деп  қалдым 

(Ə.Кекілбаев, Үркер, 455).

НОҚАТТАН ... Трактор  орнынан 

қозғала бергенде қыстақтың қалың қырау 

басқан терезесі алдымен н о қ а т т а н ы п,

сосын  бірте-бірте  кеңейіп  дөп-дөңгелек 

болып тазарды (О.Бөкеев, Əн салады., 75).

НОҚАТТАНУ  Ноқаттан  етістігінің 

қимыл атауы. 

НОҚЕТЕК с ы н. Түк білмейтін, ноқай, 

түлей, топас. Бозды босағаға отырғызып, 

торыны  төрге  шығаратын,  н  о  қ  е  т  е  к 

қалмақтан, қазақ, сенің қай атаң, қай анаң 

кем еді?! (Ж.Ахмади, Айтұмар, 366).



НОҚТА ... 2. а у ы с. Екіқабат əйелдің 

бетіне  түскен  сызықша  таңба.  Екіқабат 

əйелдің  бетінке  «н  о  қ  т  а»  түседі  деген 

осы екен ғой деп ойладым (Ə.Нұршайықов, 

Махаб.жырл., 468).



Н О Қ ТА :   Н о қ т а   ж і п .   Н о қ т а ғ а 

тағатын, жіп. Н о қ т а  ж і п, өре жіп, 

тұсау  жіп,  тұзақ  жіп,  шылбыр  жіп  деп 

аталатын жіптер де əр түрлі дайындалады 

(Лен. жас, 23.11.1972, 3).



Ноқта ұстады. Ел басқар, тізгін ұста. 

Ең құрымаса, өзің секілді н о қ т а  ұ с т а 



ғ а н д а р ноқтасыз тентектеріне осындайда 

«тəйт əрі!» демеуші ме еді? (О.Сəрсенбай, 

Шығ., 4, 73). – Бізге н о қ т а  ұ с т а й т ы н

заманның өткені қашан?! (Бұл да). 




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   102   103   104   105   106   107   108   109   ...   168




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет