Жауапты редакторлар
АЙҒЫР: Айғырдың жалын майлау
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
АЙҒЫР: Айғырдың жалын майлау. Бие байлау тойында ақсақалдардың бірі «Айғырдың күш-қуаты артып, құлын көбейсін!» деген тілек-бата айтып, айғырдың жалына май жағу ғұрпы (Қаз. этнография., 1, 85). Айғыр стакан. 250 грамдық үлкен стақан. Екеуі «тағы тайганың» мінезіне басып, а й ғ ы р с т а к а н м е н бір- бірден тастап-тастап жіберді (Қ. Ысқақов, Қараорман, 85). Айғыр топ. ж е р г. Бір топ, ірі топ. – Мен келгенше қайтып кетпейтіндей болсын,-деді де, а й ғ ы р т о п нөкер ертіп аңға шығып кетті (Ə.Кекілбаев, Үркер, 112). Ертеңіне сиыр сəскеде а й ғ ы р т о п адам кеп дүрс етіп түсе қалды (Бұл да, 472). Айғыр тіс. п о э т. Арсиған, ірі тіс. – Хош келіпсіздер! – деп а й ғ ы р т і с т е р і н ақситып тұр. Шахта бастығы сол екен (Ə. Тарази, Тасжарған, 27). АЙҒЫРАҒЫС з а т. Қартайған айғырдың ең соңғы рет биеге артылуы (Ө. Қырғызбаев, Қырда., 277). АЙҒЫРЖАП з а т. Үлкен жап (арық). Суарма егіспен күн көрген елдің а й ғ ы р ж а п жасаудан бастап, егінді орып, жи- нап алғанша қолынан кетпені түспейді (Ғ. Мұстафин, Шығанақ, 117). Ол кісіге бару үшін анау а й ғ ы р ж а п п е н жағалап жүріңіз. Ат жапқа жетіп, оңға бұрылсаңыз сол жерден кездесіп қалар. Жаңа сол жерде жүрген (Окт. өрендері, 178).
терісін сақтаған кəрі шал осы күнге шейін тірі (Жұлдыз, 1974, 6, 160).
шабуылдан ашығып қалған а й д а м а л мал шырын көк құрақты көре тұрып, қайдан көздері қиып кете алсын (Ə. Кекілбаев, Елең-алаң, 299). 2. Ары-бері (айдалып) көп
адам бармыз. Бұрын а й д а м а л едік. Енді қораның жанынан қалқайтылған баспанада жатамыз ( Қ. Қараманұлы, Ай куə, 34). АЙДАҢҚЫРА е т. Тағы да айдай түсу. – Қонағы жететін жер алыс, а й д а ң қ ы р а деді (Н. Баяндин.., Дала., 14).
18 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі да шенқұмар, а й д а п с а л, белсенді болайын деп тұрған балаң жігіт дəлме- дəл көз алдыңа келеді (Қаз. əдеб., 21.07.1989, 14).
25.04.2009). АЙДАРГҮЛ з а т. б о т. Құлқайырлар тұқымдасына жататын екі немесе көпжылдық шөптесін өсімдік. А й д а р г ү л Қазақстанда далалық, шалғындық, тасты, құмды жерлерде өседі (Қаз. табиғ., 1, 62). АЙДАРЛЫҚ з а т. Адам баласының айдар қоятын жері; төбесі. Бұрын енесін жиі-жиі идіріп сауатын а й д а р л ы ғ ы таз ақсақ шал қазір сараң (Ж. Кəрменов, Ғашық., 3). АЙДАРСЫЗ с ы н. Айдары жоқ, айдар қойылмаған. АЙДАРСЫЗДЫҚ з а т. Айдары жоқтық, айдар қойылмағандық. АЙДАРСЫМАҚ с ы н. Айдар тəрізді, айдарға ұқсас. АЙДАРША з а т. з о о л. Теңіз су- ында тіршілік ететін қос жақтаулы жəндіктердің бір түрі. Адамдар устрица- ларды, мидияларды, а й д а р ш а л а р д ы жəне басқа қос жақтаулы моллюскілерді ежелден тамаққа пайдаланып келді (Су асты. тіршілік, 21).
қаққан тағдыр-ай (С.Елубай, Ақ боз., 70). АЙДАУЫШ з а т. т е х н. Бір затты (суды, газды т.б. ) айдайтын нəрсе. Үнемі фонтан атып тұрмайтын болғандықтан оған (мұнайға) қолдан а й д а у ы ш (качалка) орнату керек (Лен. жас, 09.04.1974, 2). АЙДАҺАР з а т. а с т р. Аспан шоқжұлдыздарының бірі. Астрономия атауларының көпшілігі қазақша: Қарақұрт, Таразы, Суқұюшы, Жетекші, Сиыршы, Бөрі, Бикеш, А й д а һ а р, Торпақ т.б. (С.Сəрсенова, Астр. атау., 64). Кіші аю Керік жəне А й д а һ а р шоқжұлдыздарының аралығында жатады (ҚСЭ, 6, 191).
ештемесі жоқ а й ж о н ғ а түсірген (Р.Əутəліпов, Той тарқар, 14).
басталады (Ана тілі, 24.01.2010). АЙГЕРЕК з а т. с ө й л. о й ы н. Айгөлек. Туған ел сағынышы, жер сағынышы қысталап «алтыбақан», «а й г е р е к т і» аңсайтын жастар да бар еді (Ғ. Мүсірепов, Ұлпан, 201).
Жылқы желкектер ақбөріктеніп, а й к ө р і к т е н і п үлгерген екен (М. Байғұт, Бұла бұлақ, 357). А Й К Ө Р І К Т Е Н У А й к ө р і к т е н етістігінің қимыл атауы. АЙҚАБАҚ 1 з а т. к ө н е. 1. Туған ай пішіндес етіп құйылған сом алтын немесе күміс; алтынқабақ. Нысанаға тайтұяқ, жамбы, а й қ а б а қ ілінеді (Ө. Жолымбетов, Айгөлек, 67). А й қ а б а қ т ы жігіттер бір орында тұрып атады (Ер қанаты, 211). 2. Ағаш басына ілініп қойылған айқабақты садақпен атып түсіру сайысы; спорт түрі (Қаз. этнография., 1, 87). А й қ а б ақ – жыл сайын өткізіліп тұратын үлкен ру-тайпалық деңгейдегі садақ ату сайысының ең жоғарғы түрі (Бұл да, 88).
келіп, қыркүйекте ұшып кетеді (Қазақст. жануар., 79).
ді-ау деген кезде ауыл сыртындағы а й қ а й ж а з ы қ қ а алып шығады (Ə. Кекілбаев, Үркер, 148). А й қ а й ж а з ы қ қ а оңа- ша біткен оқшау таудың тұла бойы
19 Байынқол Қалиев сылдыраған судың үніне... бөгіп тұр (Бұл да, 285).
толқын сыздап ала жөнелді (Жұлдыз, 1975, 4, 166).
1, 88). А й қ а л ы п т ы көбінесе сырға, шытыра дайындауға қолданған (Бұл да).
шылау» немесе «үшбұрыштау» сөзімен мағыналас (Қаз. əдеб., 23.12.1977, 2).
1, 88). А й қ а с т і г у м е н (тігіспен) орамал шаршының шетін əшекейлейді (Бұл да).
түрі. Оны селдір матаға түсірген дұрыс (Шаңырақ, 396).
қой. Жібер, жанды жануарды жəбірлеме дегесін жіберіп едім, ол үйдің көлеңкесінен кетпей қойды. Оның құлағы «айқұлақ» де- ген атына сəйкес қызарған жарты ай сияқты екен (Қаз. пионері, 29.09.1971, 3). АЙҚҰЛАҚ² з а т. з о о л. Суда тіршілік ететін ұлулардың бір түрі. Басы бол- майтын ұлуға қосжақтаулылар класына топтастырылған, тұщы су мен теңіздерді мекендейтін – а й қ ұ л а қ, мидия, устрица- лар жатады (Р. Сəтімбеков.., Қызықты био- логия, 39). Қосжақтаулыларға жататындар: а й қ ұ л а қ, мидия, устрица т.б. (Бұл да, 40). АЙҚҰЛАҚ³ з а т. Балықтың желбезегін жауып тұратын, жарты ай тəріздес сүйек. Балық дем алғанда а й қ ұ л а қ бір көтеріліп, қайта жабылып тұрады (Аймақтық сөзд., 27).
термин., 7). АЙҚҰЛАҚТАН е т. Бұлттың күнді жартылай жабуы. Жердің беті ақ көрпе, аспан ашық, күн а й қ ұ л а қ т а н ы п, ма- наурап, қызара бөртіп ұясына қонған шақ (Ж. Жұмаханов, Шұбартау., 124). Алыстан күн а й қ ұ л а қ т а н ы п көрінеді (Егемен Қазақст. 18.09.2003, 6). АЙҚҰЛАҚТАНДЫР Айқұлақтан етістігінен жасалған өзгелік етіс. Білетіндер «үлкен ағасының əруағы қонды, жарықтық бұл тұқым қуалайтын кие ғой» деп а й қ ұ л а қ т а н д ы р а т ы н (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 379). Осы сары ат Шабырбайдың буырылының алдында келіп қажыны бір а й қ ұ л а қ т а н д ы р
есен елге қайтып оралды» деп, Байғара тағы да айқұлақтана қалды, бірақ олардың
(М. Разданұлы, Алтай., 350). АЙҚҰШАҚ: Айқұшақ қапты. Айқара құшақтады д.м. Əлде қыздың емешесі құрып өзі а й қ ұ ш а қ қ а п т ы ма? (А. Мекебаев, Алапат, 165). Қайта көптен кездеспеген аяулы досына ұшырасқан адамдай а й қ ұ ш а қ қ а у ы п амандасып жатыр менімен (Бұл да, 171). АЙҚЫНДАЛУШЫ з а т. л и н г в. Айқындайтын сөз. Қосалқы айқындауыш пен а й қ ы н д а л у ш ы н ы ң арасына ешқандай тыныс белгісі қойылмайды (Р. Сыздықова, Қаз. орфог., 14). АЙҚЫНДАУШЫ з а т. Айқындайтын, н а қ т ы л а й т ы н . П а вл од а р т р а кто р заводының коллективі а й қ ы н д а у ш ы жылдың бірінші тоқсанының өндірістік тапсырмасын ойдағыдай игерді (Соц. Қаз., 01.05.1974, 2).
Оның а й л а л ы ғ ы н а жан жетпейді. АЙЛАНПАС з а т. с ө й л. Айналпас (Ш.Сарыбаев.., Қаз. тіл. айм. лексика.). АЙЛАНЫШ з а т. с ө й л. Ермек. – Шырағым, а й л а н ы ш іздеп жүрген жан едім, қасыңа ерсем қайтеді? – деді (Туған тіл, 2010, 2, 113). 20 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі АЙЛЫҚ з а т. с ө й л. Етеккір. Қазақ əйелдері көбінесе ері қайтыс болған- нан кейін намаз оқуды үйренеді. Онда да «а й л ы ғ ы» біржола тоқтаған болса (Ғ. Мүсірепов, Жат қолында, 208).
заң бұзушылық қайталанса, айыппұл 10 а й л ы қ е с е п т і к к ө р с е т
Қаз., 14.11.2008). АЙМАҚСЫЗ с ы н. Аймағы жоқ, аймағы айқындалмаған. АЙМАҚСЫЗДЫҚ з а т. Аймағы жоқтық, аймағы болмағандық. АЙМАҚТЫЛЫҚ з а т. Аймағы молдық, көлемділік. АЙМАҚЫ с ы н. ж е р г. Көлемді, үлкен. Үйдің көлеңкесіне барсам, текеметтің үстінде, а й м а қ ы сəтен көрпенің астында бір уыс бірдеңе томпияды (Ə. Кекілбаев, Құсқанат, 236). Ар жақтан əдеттегісінше
көрінді (Бұл да, 348). АЙНАБАЛЫҚ з а т. з о о л. Теңіздерде тіршілік ететін сарғыш түсті балық. Əдеттегі скумбрияның, кеоральдың, ставриданың жəне Қаратеңізде мекендейтін басқа да балықтардың орнына торда сарғыш а й н а б а л ы қ, күміс түсті табан жəне тиран шоршып жатты (Орал өңірі, 05.02.1970, 4).
фия., 1, 90). А й н а қ а п төртбұрыш пішінді, тұмарша тəрізді қақпағы жабылатын етіп, ақ киізден жасалады (Бұл да). Т.Жайлауова жасаған сырмақ пен тұскиізді, нанқап пен
көргенде қатты қайран қалдым (Қаз. əдеб., 08.06.1990, 12).
екіге бөлінеді. Өздеріңіздің ипподромнан көріп жүргендерің а й н а л м а ж а р ы с
говор., 102). АЙНАЛШЫҚТАУ... Тапжылмай, бір төңіректі а й н а л ш ы қ т а у м е н жүр бəрі (Х. Рахимов, Бетпе-бет, 180).
Қара маржан, 210). АЙПАРА¹ з а т. к ө н е. Айдың жүзі, айдың беті. А й п а р а – дұрысы айдың парасы, яғни айдың беті. Көбіне қазақ əйелі сұлулығын ай нұрына, ай бетіне теңейді (Соц. Қаз., 29.03.1991, 4). АЙПАРА² с ы н. Адуынды, айбарлы, қаһарлы. Көбі төрт арыстың а й п а р а с ы атанған Құнанбайдың немересінің көзі- не түскісі келеді (Ж. Кəрменов. Ғашық., 5). «Енді Заманайдың ұлын адастырар жайым жоқ» деп, а й п а р а мінезіне басты (С. Жүнісов, Заманай, 125). АЙПЕРЕН с ы н. с ө й л. Айпара². За- манында айналасын тітіреткен а й п е р е н əмірші (Қаз. əдеб., 31.12.08).
келе жоғарыдан келген тізім жайына қалып, азын-аулақ а й р а н д ы ғ ы б а р л а р д ы ң бəрі-ақ науқанға ілініп кетті (Қ. Жұмаділов, Атамекен, 108).
тойдан кейінгі а й р а п-ж а й р а п қалған 21 Байынқол Қалиев үй ішін жиыстырып жүр екен (Жұлдыз, 1973, 2, 53). 2. Бар мəзірін көрсетіп,
мықынын ғана жапқан ұзын бойлы бой- жеткен бар денесімен а й р а п-ж а й р а п, мəшине жарығына то сыла қа лған (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 41).
ішкері аттағанда... əйтеуір, алай-түлей а й с о қ т ы болып еніп еді (Д. Досжанов, Жолбарыс, 427). АЙТА-АЙТА ү с т. Қайта-қайта айтып, көп айтып. ≈ Ол а й т а-а й т а шаршады. АЙТАҒАСЫН ү с т. Айтарлықтай, күшті. – Қайным-ау, қимылымыз кем бол- мап еді, бүгінгі суық а й т а ғ а с ы н екен (К. Мұқажанұлы. Ортеке, 153).
қылғандай жан-жақтан а й т а қ т а с қ а н дауыстар шыға берді (Т. Əлімқұлов, Көмек., 49). АЙТАҚТАСУ Айтақтас етістігінің қимыл атауы. АЙТАҚШЫ с ы н. Біреуді біреуге ай- дап салушы, шағыстырушы. Ана а й т а қ ш ы л а р ы н а айта бар, мен енді оларға қарсы жаңа шабуыл бастаймын (Д. Рама- зан, Жылап аққан., 95). Екі түйе үйкелсе, арасындағы шыбын өлмек, қашанғы соғыста да қырылатын халықтар, қыратын жəне халықтар, а й т а қ ш ы с ы көсемдер (О. Бөкеев, Мұзтау, 33).
негізінен аяқтала тұрса да бірінші класты тұқым өте аз (Лен. жас, 25.04.1973, 6).
Кемелбайдың қайысты неге бермегендігін, қатынының не а й т қ а н д ы ғ ы н Айранбай Раушаннан бейнелеп сұрамады (Б. Майлин, Таңд., 382).
бастаған (Ə. Тəжібаев, Жаданов əңгім., 7). Ал ақын-жыраудың а й т қ ы р л ы ғ ы өз алдына поэзиялық талдауды қажет ететін еңбек (Қаз. əдеб., 11.01.1991, 7).
атын «а й т о л ғ а қ» дейді. Тыпырламай жат, қазір сылап кетіреміз, - деді де, қуатты қолдарымен Қалдыгүлдің ішін сылап баста- ды (Қаз. əдеб., 16.09.1977, 4).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|