Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- АДУЫНДЫРАҚ
- АДЪЕКТИВТІ
- АДЫМДАСУ
- АЖАТ
- АЖЫМ
- АЖЫРАТЫҢҚЫРАУ
- АЖЫРЫҚ қ. Ажырғы.
- АЖЫРЫҚ: Жатаған ажырық.
- АЖЫРЫҚСЫЗ
- АЗ: Аз айтса да саз айтты.
- АЗАП: Азап айдады.
- АЗАТБАС
- АЗБАНДАНУ
- АЗБАНСЫНУ
- АЗҒЫРҒЫШТЫҚ
- АЗЕРБАЙЖАНША
- АЗИЯ: Азия арыстаны.
- АЙ: Ай бағып отырсың ба
- Айды алдымызға, күнді қолымызға қондырды.
- Ай керек. э т н.
- Айың оңынан тусын.
- АЙБАЛЫҚ...
- АЙБЫҚАДАМДАНУ
- АЙҒАБАҒАР
- АЙҒАЙ: Айғайға аттан қосты.
- АЙҒАЙШЫЛЫҚ с ы н.
- АЙҒАҚТАН
- АЙҒАҚТАНДЫРУ
АДАСТЫРУ з а т. м и ф. Дəстүрлі мифтік сенім бойынша малға, адамға келген індетке, ауруға қарсы жасалатын магиялық ырым, яғни мал індетін емдеудің магиялық тəсілі (Қаз. этнография., 1, 63). А д а с т ы р у жоралғысы лаң, топалаң, кемелек, күл, секіртпе, желінсау тəрізді қауіпті індеттер мал арасында толастамаған кезде жасалады (Бұл да). АДВЕРБИАЛДАН е т. л и н г в. Үстеу болу, үстеулену. Бір+ге сөзі а д в е р б и а л д а н ы п, бірге кетті түрінде қолданылады (Тіл білімі, 24). АДВЕРБИАЛДАНУ Адвербиалдан етістігінің қимыл атауы. Оны күрделі сөздердің жіктеліп, ауысып, біреулерінің суб с т а н т и вт е н у і н е н , б і р еул е р і н і ң адъективтенуінен, біреулерінің а д в е р б и а л д а н у ы н а н, біреулерінің вербалда- нуынан көруге болады (А. Ысқақов, Қазіргі қаз. тілі, 124).
өсімдік., 120). АДУЫНДЫЛАУ с ы н. Аздап адуын- ды, өткірлеу, өжеттеу, азулылау. Мұның кейде батылдау, а д у ы н д ы л а у кететіні болмаса, күбітіп, өсіріп айтатыны жоқ еді (Ж.Тұрлыбай, Райымбек., 1, 282). АДУЫНДЫРАҚ с ы н. с ө й л. Адуыны күштірек; азулырақ. АДЪЕКТИВТЕН е т. л и н г в. Белгілі бір сөздің сын есімге ауысуы; сын есімдену. Ал ит жанды, жалаңаш, дені сау, қолы ашық, есі дұрыс, басы артық тəрізді күрделі сөздер а д ъ е к т и в т е н г е н күрделі сын есімдер (А. Ысқақов, Қазіргі қаз. тілі.124).
сөз табының жəне есімшенің сын есімге ауысуын – а д ъ е к т и в т е н у дейміз (Тіл білімі, 24). Олар (сын есімдер) белгілі бір синтаксистік формадағы сөздің семантикалық жағынан бірте-бірте дами отырып, біржолата а д ъ е к т и в т е н у арқылы (мыс.: басқа, өзге, шалажансар т.б.) жасалады (А. Ысқақов, Қазіргі қаз. тілі, 245). АДЪЕКТИВТІ с ы н. Сын есімге қатысты, сын есімге тəн. АДЫМДАС Адымда етістігінен жасалған ортақ етіс. Аяқтарын санап ба- сып, маңғаз а д ы м д а с а д ы (Ə. Кекілбев, Елең-алаң, 409).
к і н д і к қ а н ы м т а м ғ а н т о п ы р а ғ ы м еді деп, бұл а д ы р а н ы ң анасын бір, мынасын бір қимай жүріп, ақырында көшкен елдің жұртында қалып қойма! (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 96). АДЫРНА з а т. 1. Садақтың дөңес болып иілген бөлігі. Садақтың дөңес болып иілген, негізгі ату жұмысын атқаратын бөлігінің аты – а д ы р н а (Ата салты., 47).
ағаштан жасалып, иіні серпімді болу үшін ол мүйізбен күшейтіледі (Қаз. этнография., 1, 65). 2. Садақтың бір түрінің аты. Алты атқа алған а д ы р н а, Ата алмасам, маған серт! Шым жібектен ескен кірісі, Үзіліп кетсең, саған серт (Қарасай-Қази: Ақсуат, 2, 76).
АЖАЛ: Ажал жастығына бас қойды. Өлді, қаза тапты. Тəуекел хан ең соңғы ұрыстағы ауыр жарадан а ж а л ж а с т ы ғ ы н а б а с қ о й д ы (М. Мағауин, Ала- сапыран, 2, 204). Ажалмен алысты. Өлгісі келмеді, жанталасты. 14 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі АЖАРЛЫРАҚ с ы н. Көріктілеу, бейнелірек. Сол бір жай ауызға қайта ілігіп, бұрынғыдан гөрі де ардақтырақ, а ж а р л ы р а қ айтылды (Ə. Кекілбаев, Үркер, 92). АЖАРСЫЗДАУ с ы н. Көріксіздеу, сұрықсыздау, ұсқынсыздау. Арық бойла- ры... шаңнан көрінбейді, алақожалақтанып, əсіресе қоңыр күзде тым а ж а р с ы з д а у көрінеді (С. Байжанов, Ақ маржан, 22). АЖАТ з а т. ж е р г. Ажар, əр. АЖАТТЫ с ы н. Əрлі, ажарлы. Қазір 65-те. Денесі əлі ширақ, өңі а ж а т т ы (Халифа Алтай, Алтайдан., 150).
тар жаулап алған ел-жұртын а ж ы м, яғни бұратана деп кемсіткен (Ана тілі, 12.09.1991, 6). АЖЫРАСАРАЯҚ з а т. э т н. Біреу басқа жаққа, басқа бір елге көшпек болса, туыс-туған, көрші-қолаңдарын шақырып, тамақ беру салты. АЖЫРАТЫҢҚЫРА е т. Аздап ажы- рату, ажырата түсу. Жалпы балалар əдебиеті мен жастар əдебиетінің жігін а ж ы р а т ы ң қ ы р а п ұстаған жөн (Қаз. əдеб., 08.09.1975, 3). АЖЫРАТЫҢҚЫРАУ Ажыратыңқыра етістігінің қимыл атауы. АЖЫРАТЫС з а т. Бір нəрсені ажы- рата білу қабілеті. Əрқайсысы өз үйінде Көкжендеттің ұшысын, ілісін, түсісін, тоят а ж ы р а т ы с ы н ұзын сонар əңгіме етіп отырады (Т. Əлімқұлов, Сырлы., 72). АЖЫРЫҚ қ. Ажырғы. Мойныңа а ж ы р ы қ т ы салған, Айдай... (Д. Еркінбеков, Шығ., 117). – Ал мансап-билік жөніне кел- сек, сол а ж ы р ы қ т ы дəл қазір менен ешкім алмай отыр емес пе (Қ. Жұмаділов, Тағдыр, 481).
Қызылқұмда, Түркістан маңында кездеседі. Мал жейді (ҚСЭ, 1, 127).
сөздік, 194). Сор ажырық. Астықтұқымдас көпжылдық көгентамырлы арамшөп. Сабақ-бұтақшалары тармақталған, ұзын, буыннан тез тамыр жаяды. С о р а ж ы р ы қ буыннан тез тамырланатын сабақ- бұтақшалары жəне тұқымы арқылы өніп- өседі (Күріш. арам шөбі,13).
– бойы 20-60 см, сабағы көлбеп өседі. Тұзға өте төзімді. Сортаңды, құмдауыт жерде өседі. Ең маңызды мал азығы (ҚСЭ, 1, 127). АЖЫРЫҚСЫЗ с ы н. Ажырық өспеген, ажырығы жоқ. АЖЫРЫМ з а т. с ө й л. Айырмашылық. Жаман мен жақсы парқын таразыламасам, тірлігімнен не пайда? Пақыр мен сақының
пайда? (М. Қалдыбай, Елім деген., 11). АЗ: Аз айтса да саз айтты. Қысқа сөйледі, бірақ мəнді, мағыналы сөз айтты д.м. Əкей көп сөйлемейтін, а з а й т с а д а с а з а й т а т ы н уақ-соқпен ісі жоқ, əділ-ақиқатшыл адам болған (Жалын, 1974, 4, 118).
Жүрісті, өзі сұлу а з а д а атпен. Барайын көпшіл болсаң жүз жігітпен, Сақалсыз өңшең бойдақ азаматпен (XX ғас.бас. қаз. ақын., 49).
Гүлі тостағанша тəрізді, ашық түсті. Үйде, оранжерияларда өседі. Гүлі алуан түсті (ҚСЭ, 1, 127). А з а л и я – қыстың екінші жартысында жəне ерте көктемде гүлдейтін көркем, мəңгі жасыл бұта (В.А. Корчагина, Ботаника, 86).
ащылығына үйдің бас көтерер а з а м а т с ы з қалған қайғысы қосылып, оның ұнжырғасы түсіп отырған (Х. Есенжанов Ақ жайық, 48).
бол (Ел аузынан, 84). 15 Байынқол Қалиев АЗАНШЫ з а т. к ө н е. м у з. Əлі табы- ла қоймаған, бірақ аты аңыздарда бар дау- сы зор музыка аспабы. Бұл аспаптар сазген, бозаншы, а з а н ш ы, егек болып бөлініп кете береді (Қазақст. əйелдері, 1983, 12, 26). Ал мес, безілдек, дүңкілдек, а з а н ш ы секілді біраз аспаптарды қалпына келтіру жолдарын əлі де іздестірудеміз (Қаз. əдеб., 13.07.1984, 12). Ал бозаншының екінші сыңарының аты - а з а н ш ы. Бұлар өзі ерте замандағы елге төнген қауыпты жағдайдың жаршысын бозаншы, қуанышты күндердің жаршысын а з а н ш ы деп атаудан туған аспаптар (Қаз. əдеб., 18.08.1985, 15). АЗАП: Азап айдады. Азапқа ұрынды, азапқа жолықты. Азап арқа. э т н. Соғым союшыға «еңбегің үшін» деп ірі қарадан берілетін кəде-ет. Соғым союға келгендер еңбегі- нің ақысына ірі қарадан «а з а п а р қ а», «бейнет белдемше» деп аталған мүшелерден қоңдылау етіп кесіп алады (Ата салты., 130).
фия., 1, 72). АЗАТЖОЛ... Ресми ісқағаздарының үлгілерін рəсімдеуде а з а т ж о л д ы ң маңызы үлкен (Аударматану, 120).
рын жіберген (С. Жүнісов, Ақан сері, 2, 13). АЗБАНДАН е т. Бұрынғысынша айғырлық істеу, азбандық ету. Айғырша арқырамай, а з б а н д а н б а й, құлынша қуана, еркелей кісінеді (Ж. Нəжімеденов, Ақ шоғыл, 247). АЗБАНДАНУ Азбандан етістігінің қимыл атауы. АЗБАНДЫҚ з а т. Азбанға қатысты, азбанға тəн қасиет. ≈ Құла қасқа а з б а н д ы ғ ы н əлі қоятын емес. АЗБАНСЫН е т. а у ы с. Азбан секілді қылық көрсету. Əңгүдік, əкірең қаққан, албыт сөзді, Көк ешкідей жыртық көзді. Алтайдың кəр жынындай бақылдаған, Көк сақал, а з б а н с ы н ғ а н, бұл кім өзі? (І.Жансүгіров, Таңд., 72).
Даладағы үш қос – мың жылқының үстіне а з б а р д а үйілген бидай, сұлы... (Ғ. Мүсірепов, Жат қолында, 146, 150). АЗБЫНШЫ ү с т. ж е р г. Аздаған, біраз, азын-аулақ. Бұрын қырда мал бағып, а з б ы н ш ы малдың сүмесімен күн көрген кедей едік... (С. Жүнісов, Ақан сері, 2, 94). Ел іші қыс бойы жерге көміліп, шошаланың бұрышына тығып қымқырған а з б ы н ш ы етті қорек етіп шықты (С. Жүнісов, Жа- панда, 212). АЗҒАНДЫҚ з а т. а у ы с. Адамдықтан кеткендік, бұзылғандық. Досбол бұл мінезді жалғандық, а з ғ а н д ы қ, машық деп ұқса керек (Ел аузынан, 79).
(Көрұғлы) екі үлкен саласы, яғни екі қайнар көзі бар: бірі – ортаазиялық нұсқа, екіншісі – а з е р б а й ж а н д ы қ үлгі (Қаз. əдеб., 19.04.1974, 2).
халықтары бірден түсінбейтіні даусыз (Қазіргі қаз. тілі, 46).
бұрын А з и я н ы ң а р ы с т а н ы атақты қолбасшы Ақсақ Темір қазақ жерінде болғандығы белгілі (Егемен Қазақст., 31.07.2002, 10).
мырзамен тамырласат, Əр жерде əр сұлуға бауыр басат. Дегенге «мұның қалай?» а з у
(І. Жансүгіров, Құлагер, 163). Азу тісі алты қарыс. Қаһарлы, аду- ынды. Ол анау-мынау кісі емес: а з у т і с і а л т ы қ а р ы с адвокат (О. Кемаль, Тəлкек., 172). АЗЫМТАЛ е т. Аза беретін, азғыш. Сірə, уақыт озған сайын жылқы тұқымы да а з ы м т а л болып бара ма, немене (М. Мəжитов, Құлынды., 15). АЙ: Ай бағып отырсың ба? Не біті- ріп отырсың д. м. – Оу, қораланып осы жерде а й б а ғ ы п о т ы р с ы ң д а р м а, бір баланың шөп түсіп кеткен 16 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі көзін жаза алмасаңдар (Ж. Түменбаев, Қардағы із, 86).
таман көкжиекке тақалып тұрған жоқ па еді? Ол а й б а т қ а л ы қашан (С. Байжа- нов, Ақ маржан, 35). Айды алдымызға, күнді қолымызға қондырды. Қарық қылды, жарытты, кенелтті. Дастархан басшыда желдей ескен ферма бастығы а й д ы а л д ы м ы з ғ а, к ү н д і қ о л ы м ы з ғ а қ о н д ы р ы п, бай- ытып тағы кетті (Қаз. əдеб., 26.07.1974, 4). Ай керек. э т н. Топтасып, ұжымдасып ойнайтын балалар ойыны (Қаз. этногра- фия., 1, 80). А й к е р е к деп аталатын ойынның шарттары мен ретін айгөлек, ақ серек-көк серек деп аталатын ойындарға өте ұқсас, соның бір варианты деп қарауға болады (Бұл да). Ай тасы. м и н. Жартылай бағалы асыл тастардың бір түрі. Асыл тастардың жар- тылай бағалыларына а й т а с ы, аметист, берилл, опал, топаз т.б. жатады (Шаңырақ, 308). – «А й т а с ы н» ажыратып алудың жетілдірілген технологиясын əзірлеуді алғаш бастаған кезден бері Ақат дұрыс жолда келеді (Соц. Қаз., 10.08.1973, 2).
еді-ау (М. Мекебаев. Аңызақ, 44). АЙБАЛЫҚ... А й б а л ы қ өте баяу жүзеді, көбінесе теңіздегі ағыстың ырқымен кезіп жүреді (Су асты. тіршілік., 46).
Əсеттің жанары өзінің сонау жылдардағы а й б о з күндеріндегідей басын шытпен мықтап таңып, үстіне ақ жібек шапан киген еңсегей бойлы жігітке тоқтады (С. Рахым- бек, Айдында., 7). АЙБОЗЫМ с ы н. Ақылды, дана, бірегей. Атап айтқанда, А. Байтұрсынов, Шəкерім, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов сынды біртуар, бірегей
м а л а р ы н ауд а р м а қ п ы з ( А л м а т ы ақшамы, 29.08.1990, 3). Осыдан келіп сөздің небір нəші, ойдың небір а й б о з ы м астары ашылған (Қаз. əдеб., 05.04.1985, 10).
аулақ жүргеннен жақсысы жоқ (Ауызекі тіл.).
Беті ашылып, а й б ы қ а д а м д а н ы п алғасын айылын жимады (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 291). Байы өлген, бауыры жара- лы бейбақ бұндайда қайта ашынып, а й-
да, 440). АЙБЫҚАДАМДАНУ Айбақадамдан етістігінің қимыл атауы. АЙБЫҚАДАМДЫҚ з а т. ж е р г. К ө кб ет т і к , ы з а қ о рл ы қ , д ол ы л ы қ . Анада балықшы ауылдың қатындары алдыңнан ойбайын сала шыққанда, ол мына бір кісі сыйлай білмейтін əдепсіз қатындардың а й б ы қ а д а м д ы ғ ы н а ғана ыңғайсызданып тезірек құтылғанша асыққан-ды (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 384).
жəне салтанат кезінде жүретін тілдерін, Монаконың əскерінен гөрі а й б ы н д ы л а
Отырар., 190). АЙҒАБАҒАР з а т. б о т. ж е р г. Күнбағар (Қ. Орда). АЙҒАБАҚ з а т. б о т. ж е р г. Күнбағыс. Өте бағалы майлы дақыл – күнбағыс (а й ғ а б а қ) көбіне республикамыздың солтүстік шығыс облыстарында егіп өсіріледі (Қазақст. ауыл шаруаш., 1957, 6, 42).
АЙҒАБАҚША ү с т. Айғабақ тəрізді, айғабақ секілді. Шөп желке мойыны ауыр сəлдені көтере алмай желді күнгі а й ғ а б а қ ш а ырғалған Тұрманқожаның нақ өзі (А. Мекебаев, Жезтырнақ, 126). АЙҒАЙ: Айғайға аттан қосты. У-шу болды; сарқырады, күркіреді. Төменде а й ғ а й ғ а а т т а н қ о с ы п жататын тентек тау өзені (Лен. жас, 16.05.1972, 2). Айғай салым жер. Дауыс жетер жер (қашықтық). Екі ауылдың арасы а й ғ а й с а л ы м ғана ж е р еді (К. Мұқажанұлы, Ортеке, 147). 17 Байынқол Қалиев АҒАЙЛАС е т. с ө й л. «Ағай» деп айту, «ағай» деу. Қабақтарды қабақтар абайласып, Бозбалаға ботагөз «а ғ а й л а с ы п», Жанарлары жаутаңдап қалғанында, К ү р с і н ед і ке кс е л е р с а м а й қ о с ы п (Е. Ибраһим, Оқжетпес, 238).
ішкі-сыртқы тіршілігіне майдай жұғысып, а й ғ а й ш ы л ы қ міндетке ойысқан (К. Ахметбеков, Ақдала, 2, 225). АЙҒАҚКЕРЛЕ е т. Айғақкер болу, дəлелдеу. Патша лезде құсын танып, түнеріп, Үнсіз қалды зілман ойға тіреліп. Көңіліндегі аспас-қапас тасқынды А й ғ а қ к
Мəңгүрт., 92). АЙҒАҚТАН е т. Айғақ болу, əйгіленіп қалу. А Й Ғ А Қ Т А Н Д Ы Р А й ғ а қ т а н етістігінен жасалған өзгелік етіс. – Оныңыз енді артық болады, Айеке. Қос а й ғ а қ т а н д ы р ы п қайтеміз (Т. Иманбеков, Тұт ағашы., 158). АЙҒАҚТАНДЫРУ Айғақтандыр етістігінің қимыл атауы. АЙҒАҚШЫ з а т. Айғақтаушы, айғақ етуші. Бұл қылығымен бақсы – тəңірдің елшісі саналатын ежелгі пайғамбарлық сенімнің а й ғ а қ ш ы с ы н д а й əсер қалдырады (Қ. Толыбаев, Бабадан., 107). Ал ақша қардың ортасындағы екеуіміздің шөп қосымыз ше? Ол ненің а й ғ а қ ш ы с ы ? (Лен. жас, 21.09.1974, 3).
Шашына ақ түсіп, бетің əжіммен а й ғ ы з д а л ғ а н ш а бір шаруаны тақ еткізіп, айыз қанарлықтай атқара алмайсың (Ұ. Доспан- бетов, Шығ., 4, 17).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|