МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ВОПРОСЫ ИЗУЧЕНИЯ И ПРЕПОДАВАНИЯ ИСТОРИИ

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
22 
 
 
Поэтому преподавание гуманитариого цикла, и в частности, отечественной истории, прямо и 
непосредствекто  влияет  на  формирование  мировоззрсния  личносги,  уровень  сс  нациопальиого 
самосознания и самооценку (отсюда тсзис об «истории как служанке политики» или о соседней России 
как  стране  с  непредсказуемым  прошлым»).  Использование  интерактивных  методов  в  процессе 
изучения  акгивизирует  интерес  и  творческий  подход  студентов,  которые  самп  создают  электронные 
версии  ссминаров,  самостоятедьных  семестровых  работ  и  дажс  сайты,  собирают  видеотеку, 
фотоальбомы исторических личпостсй, памятпиков культуры в рамках учсбной программы по истории 
Казахстана, м все это не может нс радоватъ.
 
Но  вместе  с  тем  возрастает  актуальность  вонросов  методологгш  отечествениой  истории. 
Необходимо признать, что в исторической науке остается доминируюіцим европоцептризм, с позицнй 
которого  номадические  общества  не  получили  глубокого  и  многомерного  рассмотрення  и,  как 
слсдствие, объективного признания и достойной оценки их роли в равитии человечества.
 
В  то  же  врсмя  мы  должны  прязнать,  что  потомкам  номадов  будет  тяжело  излечиться  от 
синдрома  культурпо-исторической  вторичности  и  неполноцеппости.  Казахи,  обретя  суверенитет  и 
пытаясь  возродить  родную  культуру  и  язык,  столкнулись  с  рядом  трудностей  .  которые  носят 
совершенно объективный харакгер и имеют исторнчсские корни,
 
Всли рассматривать в сравнительном аспекте, то генезис казахского народа резко отличается 
от  остальных  оседлых  народов.  Предки  казахов  в  силу  есчественно-географичсского  фактора 
сложились  как  помады,  и  формироваиис  самого  казахского  народа  происходпт  в  стихпи  кочевой  
цивилизации и устной культуры. В этом проявляется основное отличие от оседлой, земледельчсской 
цивииизацией. Но безусловно, эти два мира пересекались: и стшікивались в битвах, п сосдинялись в 
единое пространс-тво мира и торговли.
 
Но  колонизация  казахских  земель,  политика  форсировапной  коллективизации  1920-30-х  гг. 
привели к полному оседанию вчерашних кочевннков, которыс потеряли свои кочевой мир. Произошла 
хозяйственная,  демографическая  и  культурно-историческая  катастрофа,  их  массовое  вымирание. 
Таким  образом,  деградация  номадов,  потерявших  свое  естество,  привела  их  к  необходимости 
приспосабливаться,  заимствовать  новый  осед.тый  способ  хозяйствования  и  жизни  в  цеиом.  И  как 
следствие,  проявлениеМ  культурно-историчсской  отсталости  казахов  на  фопе  русского  и  других 
европейскмх народов воспринимается наша история 19-20 вв.
 
Вместе  с  тем  нсобходимо  отметигь  ряд  достижений    привнесенных  кочсвниками  в  мировое  
наследие.  История  не  статична,  и  казахи-кочевникм.  и  их  предки  имслп  яркис  страницы  свосй 
истории.  Ими  созданы  ряд  мощных  мировых  империй,  заложены  основы  государственного  и 
административпого 
управления, 
дсмократические 
принципы 
самоорганизации 
воеино- 
демократического  общества,  коллективные  решсния  вопросов  на  общих  собрания.ч,  выборы  и 
инаугурации  ханов,  тапаптливо  организовапы  армии  воииов-победителей.  Миогие  и.х  образцы 
воснного и государственного строи гстьства (например. конфедеративного союза) былп заимсгвованы 
другими,  в  том  числе  и  оседлыми  пародами.  А  сами  воины-номады  не  только  опекали  торговые 
маршруты  и  глобальные  коммупикации,  но  и  сами  выступали  активными  синтезаторами  и 
переводчиками  различных  цивилизацпй  и  культур.  По  суди,  Центральпая  Азия  была  местом 
равноправного общения мировых религий и культур, их «плавильным котлом».
 
Еще  одним  важным  признаком,  актуальность  которого  возрастает  в  наши  дни,  являстся 
экономичность  и  экологичпость  кочевого  способа  производства  (при  всей  ее  бесперспективности  с 
исторической  точки  зрения).  Он  полностью  и  на  практически  безотходной  основе  удовлетворял  все 
текущие  потребности  общества  в  продуктах  питания,  товарах  для  обмеиа  или  продажи,  сырье  для 
дальнсйшей обработки и изготовления одежды, обуви, предметов быта.
 
     Вообще природа и экосистема имели огромное значение для кочевника, они пропитывали насквозь 
его  жизнь.  Мировоззренческие  основы  жизни  кочевников  заключались  в  единстве  и  гармонии 
человека  с  природой,  животным  миром  и  окружающей  экологией. 
Э
то  не  только  алгоритм  способа 
производства. Такова по своей сути вера номадов-тэпгрианцев, или их юрта как модель мира с 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
23 
 
высшим, средним и низишм мирами, правой (мужской) и левой (женской) половинами и т.д. 
Все  эти  признаки  глубоко  пропитали  казахскую  кулътуру  и  нашли  свое  выражение  в  музыке, 
прикладном искусстве и т.д.
 
То есть кочевники создалн свою цивилнзацию, которая занимала свою сстсственную «нишу». 
Организация  государства  и  общоства.  хозяйство  и  куяьтурно-мировоззренческий  комплекс  были 
полностью  подчивены  закономсрностям  космоса, иомадического  способа  производства, вмсстимости 
экосистемы  и  окружающего  ареала.  В  связи  с  чем  можно  утверждать  о  перспективности  основ  этой 
системы в политичсском, экономическом, экологическом и культурно-мировоззренческом аспектах в 
дальнсйшем  развитии  мировой  цивилизации,  переживающей  сейчас  глобальный  экологический, 
гуманитарный и моральный кризис.
 
Түйін
 
Осы  мақалада  автор  Отан  тарихыньгн  əртурлі  методологнялық  мəселслерін  қарастырып, 
тарихтағы свропацснтристік көзқарас көшпелі халықтарды обьективті бағаламағанын айта ксліп, қазақ 
халқының этноөркениеттік ерекшеліктерінің дамуына талдау жасайды.
 
Summary 
Тһе article«Меtһоdological issues of history teaching іn Каzакһstan outside eurosentrist coordinetes » 
Tһеаauthor discuses some methodological issues of  natural history ,the need  to move away from Eurosentris 
views  and  the  study  of  the  history,revealed  the  main  ethnic  and  civilisathional  development  of    the  Kazakh 
people 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
24 
 
 
С А Я С И   Т А Р И Х    
ПОЛИТИЧЕСКАЯ ИСТОРИЯ 
 
И. СТАЛИН ЖƏНЕ ҚАЗАҚСТАН  
М.Қ. Қойгелдиев-
 
Абай атындағы  аз ПУ-ды  Магистратура жəне РBD институты гуманитарлы, маманды,тар 
кафедрасыны  ме герушісі, т.ғ.д., профессор 
 
Жаңа  ғана  саяси  билікке  келген  большевиктер  партиясының  алып  империядағы  ұлтаралық 
катынастарды шешу əрекетін келген балташының күйімен салыстыруға болар еді. «Лес рубят - щепки 
летят»*. «Ағашты шапқанда, жаңқасы ұшады» деген. Кеңес Үкімстінің құрамында Ұлт істері бойынша 
комиссариаттың  белгіленіп,  оның  басшылығына  грузин  И.  15.  Джуі  ашвили  -  Сталйнніц 
тағаЙыидалуы  большевиктердің  копұлтты  мешекегіеи  ұлтаралық  қатынасты  игеріп,  бір  ізге  салуға 
ұмтылысының болатын көрінісі. В.И. Ленин енді ғана Ұлтхалкомдағы Комиссарлық қызметін бастаған 
И. Сталинді ауыстыра алатын басқа адам жоқ деп білді. Сөйтіп Кенестер Үкіметінің ұлт саясатының 
мазмұны мен бағыт - бағдарын, жұмыс механизмін анықтау көзінде ұлт істері бойынша комиссар И. 
Сталин  тұрды.  Кейінірек  бұл  комиссариат  оның  ұсынысымен  жойылғанымен,  И,  Сталин  өмірінің 
соңына дейін бұл саясатты бағыттауды өз қолынан шығарған емес.
 
Басқаша  айтқанда,  кеңес  үкіметінің  ұлт  ісіндегі  саясатының  «архитекторы»,  яғни  теориялық 
негіздері мен практикалық мазмұнын анықтаушы И. Сталин болды деп айтуға негіз жеткілікті.
 
Большевиктср  партиясы билікке империядағы  ұлт  азаттық  қозғалыстың  өрлеу  сəтті  келді, Ал 
қазақ қоғамындағы бұл қозғалыстың негізінде жер үшін күрес, яғни орыс шаруаларын қоныстандыру 
арқылы  қазақтарды  құнарлы  жерлерінен  ығыстыруды  тоқтату  жəне  ұлтқа  өзін  -  өзі  басқару 
мүмкіндігін беру сияқты іргелі талап- тілектер жатты. Анығырақ айтқанда, мұндағы азаттық қозғалыс 
таптық мазмұн емес, ұлттық сипат алды.
 
Билікке  келген  большевиктер  партиясының  ұлт  мəселесінде  нанымды  бағдарламалық 
ұстанымы  болған  емес.  Партия  көсемі  В.И.  Ленин  билік  үшін  күрес  барысында  Ресейді  «халықтар 
абақтысына»  теңей  отарлық  тəуелділіктегі  аз  ұлттардын.  өздерін  -  өздері  билеу  құқын 
мойындайтындықтарын  ашық  мəлімдеді.  Өмірлік  тəжірибе  көрсетіп  бергендей  бұл  саяси  билікті 
алғанға дейін айтылған уəде еді. ал билікті алғаннан соң ұлттардың өздерін - өздері билеу құқы оның 
тек еңбекші бұқара бөлігіне ғана тиесілі «құқық» болып шықты.
 
Сонымен бірге большевитік басшылықтың империя құрамындағы ұлттардың өз мемлекеттігін 
құра  алу  құқына  қатынасы  да  біркелкі  болған  жоқ.  Мəселен,  ол  октябрь  революциясы  жеңген  бетте 
Польша  пен  Финляндияныц  мемлекеттік  тəуелсіздігін  бірден  мойындады.  1922  жылы  Кеңестік 
Республикалар  Одағы  құрылғанда  Украина,  Белоруссия  жəне  Кавказ  сырты  ресиубликаларына 
федеративтік  негізде  одақ  құрамына  ену  құқы  берілсе,  мұндай  құқық  татар,  башқұрт,  Орта  Азия 
халықтарына  берілмеді.  Олар  автономиялық  құрылымдар  түрінде  Ресей  Федерациясының  құрамына 
енуге  тиіс  болды.  И.  Сталин  тікелей  В.  И.  Лениннің  қолдауымен  осы  саяси  курсты  теориялық 
тұрғыдан  негіздеуші  жəне  оны  практикалық  жағынан  өмірлік  шындыққа  айналдыру  ісін  тікелей 
жүргізуші тұлға міндетін өз мойнына алды.
 
Кеңес  үкіметінің  ұлт  істері  бойынша  комиссары  қызметіндегі  И.  Сталиннің  Қазақ  қоғамына 
қатысты істермен жақынырақ таныса бастауы 1918 жылдың наурыз айынан басталады. Осы жылдың 
наурыз  айының  ортасында  Алашорда  үкіметінің  тапсырмасымен  Кеңес  үкіметі  басшыларына  2-ші 
жалпықазақ  съезінің  шешімдерін  жеткізу  үшін  Оралдан  Мəскеуге  Халел  жəне  Жаһанша 
Досмұхамедовтар  келеді.  Азамат  соғысының  босағасында  тұрған  Кецес  Үкіметіне  қазақ 
автономияшыларымен ымыраға келу аса маңызды еді. В.И. Лениннің тапсыруы бойынша И. Сталин 19 
ңаурыз  күні  Семеймен  (Алашорда)  телеграф  арқылы  хабарласып,  Алашорда  үкіметі  төрағасының 
орынбасары Халел Ғаббасовпен келіссөз жүргізеді. Кеңес Үкіметінің атынан сөйлеген И. Сталин 2-ші 
жалпықазақ  съезі  қабылдаған  шешіммен  «Ресей  халыктарының  құқығы  туралы  Декларацияның» 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
25 
 
(1917ж.  3  қарашада  қабылданған)  өзара  үндес  екендігін  мəлімдеп,  осы  жағдай  Кеңес  өкіметіне 
Алашорданы  мойындауға  негіз  болатындығын  білдіріп.  өз  ретінде  Алашорданың  Кеңес  өкіметін 
мойындауын талап етеді.
 
Алашорда Кеңесі Сталиннің ұсынысын талқылап, 1918 жылы 21 наурызда 
«Совет 
өкіметін  Ресейдегі  барлық  автономиялы  халықтардың  кіндік  өкіметі»  ретінде 
мойындайтындығын  білдіріп,  өз  ретнде  «жалпықазақ  -  қырғыз съезінің  қаулысы  бойынша  тоқтаусыз 
Алаш авгономиясын» жариялайтындығын мəлімдейді [1]. 
Міне  осы  берген  жауабында  Алашорда  Кеңесі  Алаш  автономиясы  құрамына  енгін  облыстар 
мен  уездерді  атайды.  Қазақ  мемлекетінің  территориялық  ауқымын  анықтау  ісінде  бұл  құжаттың 
маңызы зор  еді. Сондай  -  ақ жауап  тексінде Алашорда  өкіметі  тек  қазақ  ұлтының  ғана  емес,  барлық 
қазақстандықтардың  өкіметі  болатындығы,  соған  байланысты  оның  кұрамына  «қазақтан  басқа 
халықтардан,  көбінен  көп,  азынан  аз  он  кісі»  сайланып  кіретіндігі,  ал  «Алаш  автономиясында  заң 
шығаратын  һəм»  ел  билейтін  үкімет  Алашорда»  болатындығы,  құрылтай  жиналысы  шақырылып 
биліктің сипаты анықталғаға дейін советтер Алашордаға «жəрдемші» есебінде міндет атқаратындығы 
айтылады [2].
 
Кеңес  Өкіметі  Алашорданың  бұл  аталған  жəне  басқа  саяси  ұстанымдарына  байланысты 
ұсыныстарына  алғашында  түсінгендік  танытқанымен,  ал  іс  жүзінде  оларды  қабыл  алды  ма?  Əрине, 
қабыл  алған  жоқ.  Өйткені  Алашорда  ұсыныстарын  қабыл  алу  шын  мəнінде  қазақ  елінің  ұлттық 
мемлекеттілік  кұру  құқын  мойындаумен  бірдей  еді.
 
Осы  жылдың  28  науырызы  күні  Мəскеуден 
Семейдегі Қазақ комитетіне И. Сталнн мен мұсылмандар ісі бойынна комиссар М. Вахитов қол қойған 
жеделхат  кекліп  жетеді.  Хатта  Мəскеудегі  Ұлт  істері  Халық  Комиссариаты  жанынан  қазақ  бөлімі 
ашылатындығы,  міне  бөлімдс  қызмет  атқаруға  өкілдер  жіберу  ісі  алғашында  Алашорда  үкіметіне 
жүктелгендігін 29 наурыз күні Семейге X. жəне Ж.Досмұхамедовтар да растайды [3].
 
Тарихи деректер Кеңес өкіметіне Алашорда əкіметімен ара қатынасын араға 5-6 күн салып-ақ 
түбегейлі  езгеріске  ұшырағандығын  айғақтайды.  Мұндай  бетбұрыстың  себебін  түсінуге  болады. 
В.Ленин мен И. Сталин басқарған билікке қазақ еліндегі басшылыкты «буржуазиялық - ұлтшылдарга» 
беруге болмайтыи еді. Үлт істсрі бойынша комиссар И. Сталиннің ендігі уақытта ықыласы қазақ ұлт- 
азаттық  шынайы  қозғалысының  еркін  білдіруші  Алашорда  өкіметіне  емес,  азаттық  козғалыстан 
мүлдем  алыстағы,  тіптен  оның  басшыларымен  дүрдараз  Ə.  Жанкелдин,  К.  Тоғысов,  М.  Тұнғачин 
сияқты кісілерге ауды.
 
И.  Сталин  1918  жьшы  7  сəуірде  Кеңес  өкіметінің  Торғай  облысындағы  комиссары 
Ə.Жанкелдинге  жолдаған  жеделхатында  орталық  биліктің  бұл  ұстанымын  былайша  негіздеді: 
«Буржуазиялық  -  ұлтшылдық  ұстанымындағы  топтар  автономияны  өз  бұқарасын  қанау  құралына 
айналдыру  үшін  талап  етіп  отыр.  Сондықтан  да  олар  орталық  кеңестің  билікті  мойындаумен  бір 
мезгілде жергілікті советтерді мойындағылары жоқ жəне ішкі істеріне араласуға қарсы»[4].
 
Орталық  билікке  Қазақстанды  басқару  ісіне  кімдердің  керек  екендігін  жақсы  түсіне  қойған 
Ə.Жанкелдин алаштық топқа қарсы күресте өзіне одақтас бола алады деген үмітпен бұрынғы Торғай 
облыстық губернаторы жанындағы татар жəне қазақ басылымдары бойынша цензор қызметін атқарған 
Мұхамедияр Түнтинді Мəскеудегі қазақ бөлімінің меңгерушісі қызметіне ұсынған еді. Бұл ұсынысты 
қабыл алған И. Сталин 1918 ж. 11 мамырдағы бұйрығымен М. Тұнғачинді Ұлт істері бойынша Халық 
Комиссариаты  жанындагы  Қазақ  бөліміне  меңгеруші  етіп  тағайындады  [5].Бұл  арада  И.  Сталин  М, 
Тұнғачиннің  сұлтандық  шыққан  тегі,  атқарған  шенеуніктің  қызметі  соншалықты  қызықтыра  қойған 
жоқ еді.
 
И.  Сталиннің  қазақ  азаттық  қозғалысына  қарсы  ұстанымын  тағы  да  бір  мынадай  фактіге 
байпанысты  айтып  өткен  артық  емес.  Қазақ  арасында  өзінің  күмəнды  əрекеттерімен  аты  шыққан 
Келбай  Тоғысов  1918  жылы  21  сəуірде      В.  Ленин  мен  И.  Сталин  атына  жолдаған  жеделхатында 
«Совет  үкіметінің  платформасында  тұрған  жəне  онымен  қол  ұстасып  келе  жатқан»  «Үш  жүз»  деген 
социалисгік  бағыттағы  партия  құрғандығын,  оның  «кадет  Бөкейханов  басқаратын  буржуазиялық 
«Алаш» партиясына қарсы» екендігін білдіреді» [6].
 
И. Сталин тез арада Ə. Жанкелдинді телефонға шақырып: «Менімен Колбай Тоғысов сөйлесті, 
ол «Үш жүз» газетінің редакторы, сонымен бірге алашордашылар партиясына қарсы «Үш жүз» 
партиясын құрушы. Осы партия бізге жақынырақ деп ойлаймын. Онымен байланысып, бұл өзі қандай 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
26 
 
партия  жэне  Тоғысовтың  кім  екенін  білген  жөн.  Егер  бұл  партия  шынымен,  де  Алашордаға  қарсы 
əрекет  жасап,  бізге  жақындығын  танытып  отырса,  онда  оны  өзімізге  тарту  керек»  деген  ұсыныс 
жасайды [7].
 
Ал  шын  мəнінде  қазақ  қоғамы  мойындаған  «Үш  жүз»  партиясы  туралы  айту  қиын  еді.  1917 
жылдың  соңында  болып  өткен  Бүкілресейлік  құрылтай  жиналысына  депутаттар  сайлау  барысында 
«Үш  жүз»  атынан  түскен  кандидаттар  Алаш  партиясы  атынан  ұсынылғандардан  анағұрлым  аз  дауыс 
жинап, ойсырай жеңілген еді.
 
Қорыта  айтқанда,  кенестік  орталық билік,  оның  ұлт істері  бойынша  комиссары  1918  жылдан 
бастап-ақ  «буржуазиялық  -  ұлтшылдармен»  күрес  ұранын  жамылғы  етіп,  шын  мəнінде  қазақ  ұлт  - 
азаттық  қозғалысын  басып  жаншу  жолына  түсті.  Ал  бұл  жолда  олар  «шайтанмен»  болса  да  тіл 
табысуға даярлықтарын байқатты.
 
В.И.  Ленин  мсн  Сталин  өкіметінің  бұл  ашық  жүргізіп  отырған  ұстанымының  əділетсіздігін 
тура түсініп, оған қарсылығын ашық білдірген тұлғалар орыс демократиясының арасында да аз емес-
тін.  Сондай  билік  үшін  қолайсыз  тұлғалардың  бірі  Тимофей  Иванович  Седельников  (1876-1930) 
болды.  Шықкан  тегі  -  Орынбор  қазағы,  мамандығы  -  жер  өлшеуші  Т.  И.  Седельников  1905  жылы 
«Борьба за землю в Киргизской степи и колизацтоная политика правительства» аталатын еңбек жазып, 
онда өкіметтің қоныстандыру саясатын ымырасыз сынға алып, сол үшін «сенімсіз» ретіндс танылып, 
артын  ала  Мемлекеттік  думаға  депутат  болып  сайланып,  думада  ол  сібірлік  депутаттардың 
қолдауымен  қазақ  жерін  қарқынды  отарлауға  байланысты  жергілікті  халықтың  жер  тапшылығына 
ұшырап  отырғандығын  баяндап,  53  депутаттың  қолы  қойган  мəлімдемені  Дума  төрағасына 
тапсырады[8_|.
 
Г.  Седельников  орыс  отаршыларына  ұнай  қоймайтын  бұл  ымырасыз  мінезін  кеңестік  билік 
тұсында  да  байқатады.  1920  жылы  Қазақстандағы  жоғарғы  билік  Қазақ  əскери  -  революцнялық 
комитетінің  мүшесі  бола  жүрігі  ол  орыс  «бонапартизміне»'  ымырасыздық  танытып,  нақты  іс- 
əрекеттерімен  көзге  түседі.  Түрлі басқосулар  мен  ресми  жиындарда  сөз  алган ол  жергілікті  халықты 
«ұлы орыс шовинизмі мен империализміне» төзбеуге, оларға қарсы соққы беруге шақырады.
 
Мұнымен шектелмей Т.И. Седельников 1920 жылы сəуірде В. И. Ленинге «қазақ Республикасы 
жəнс қазақ кедейі жөнінде» аталатын атақты хатын жолдайды. Хатында ол  «бұрын əрбір губернатор 
немесе  крестьян  начальнигінің  жергілікті  халықтың  атынан  өкіметтің  үстанымы  шеңберінен 
шықпайтын»  арыз-тілектер  жолдайтын  «өз  башкұрттары»  мен  «өз  қырғыздары»  болушы  еді.  Осы 
«үйреншікті  құбылыс»  сəл  өзгерістермен  енді  біздің  де  жергілікті  партиялық  жəне  советтік 
мекемелерімізге жаңғыра бастады.
 
Ал «сенімсіздср» бұрын да қудаланатын қазір де қудалануда. Егер 
сен  иитернационалист  болсаң  онда  орысша  ойлап,  орысша  жазуға  міндеттісің  ал  партияда  жоқ 
ұлтшылдармен  достық  құруға  ешқандай  да  құқық  жоқ  [9].
 
Міне,  осы  Т.Седельников  В.И.Ленинді 
Қазақстандағы билікке халыққа жəне атқарылып жатқан іске жаны ашымайтып «алаяқтарды» тартпай, 
«халықты  тонамайтын  интеллигенттерге  жол  ашуға»  шақырды[Ю].  Өзі  А.  Байтұрсыновпен  бірігіп 
Қазəскерревкомының қызметіндегі Қазақ ісіне қатысты кемшіліктермен ымырасыз күрес жүргізді.
 
Т.  Седельниковтың  мұндай  ұлыорыстық  шовинизмге  қарсы  əрекетін  Қазақ  өлкелік  РКП  (б) 
бюросының пренидиумы өз отырысында арнайы талқыға салып, мынадай баға береді:
 
1.  «Өзінің  барлық  сөйлеген  сөздеріндс  Седельников  таза  қазақ  ұлтшылдығы  тұрғысынан 
коммунистерге қарсы демократтық үгіт жүргізуде».
 
               2.Партия  екілдері  мен  жергілікті  партия  ұйымдарына  ұлы  орыстық  шовинизм  мен 
империалистік  ұстанымда  тұрсыңдар  деген  айып  тағып  қазақтарды  орыстарға  қарсы  қойып,  сол 
арқылы ұлттық сезімді қоздырып, тіптен кейбір коммунистер «қазақ өшу жолында тұрған ұлт», - деп 
айтты-мыс деген сөз таратуда.
 
  3.Міне, осы үгітті жүргізу ісінде ол қазақ ұлтшылдарына жəне Алашорда өкілдеріне сүйенеді, 
олармен тұрақты түрде кеңестер өткізеді... Қазіргі уақыттта осы мазмұндағы фактілер біраз жиналған 
 Т.Седельников  орыс  «бонапартизмі»  деп  кеше  ғана  азамат  соғысында  революция  же ісін  корғап,  енді  бейбіт 
к;рылыс,а  Cзіні   кəсіби  даярлығын  танытуды   орнына  «революционср»  атағын  жамылып,  ,аза,  ,оғамын  ы,тыруға 
тырыс,ан кеудемсо,тарды  ;станымын атаған. 
жəне  оның  Алашордалық  ;лтшыл  -  казақ  тобының  жетекшісі  ретінде  коммунистік  ұйымдарға 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
27 
 
қатынасы біржола анықталып отыр [111.
 
Қазақ  өлкелік  партия  ұйымының  бюросы  Т.Седельниковтың  бұл  қазақшыл  ұстанымын 
айыптап, мынадай мазмұндағы қаулы қабылдайды:
 
«1. Т.Седельниковтың үстінен партиялық бақылау 
орнату  қажет  деп  танылсын.
 
2.Орынбор  губкомы  мен  өлкелік  партия  комитеті  бюросы 
президмумының бірлескен Мəжілісі шақырылып, онда Седельниковтан түсінік беру талап етілсін.
 
3.Седельниковке  губком  бюросының  жəне  ұйымдастыру  бюросы  президиумының  рұқсатынсыз  өз 
бетінше партия жəне жалпы саяси жиналыстарда сөйлеуге тиым салынсын»[12|.
 
Т.  СедельниковтыңҚазəскерревком  құрамындағы  қызметін  біржақты  қазақ  ұлтшылдығы 
тұрғысынан қарауға негіз жоқ-тын. Мəселен, ол 1920 жылы 26 сəуір күні «жалпы қазақ съезін шақыру 
туралы»  мəселе  қараған.  Қазревком  отырысында  Бакытжан  Қаратаевқа  байланысты  сот  ісін  қозғап, 
оны тұтқынға алып, соттан жəне жер аударуды» талап етеді.| 13] Б. Қаратаевтың Қазрсвком құрамында 
қалу-қалмауы шешілгенге дейін бұл билік орнының жұмысына қатынаса алмайтындығын мəлімдейді.
 
Т. Седельниковтың бұл ұсынысын А. Байтұрсынов қолдайды. Осы мəселеге байланысты РКП 
(б)  Қазақ  өлкелік  ұйымдастыру  бюросы  өз  қаулысында  Б.  Қаратаев  ісі  туралы  төтеннен    мəселе 
көтергені  үшін  Т.  Седельниковқа  қатаң  ескерту  жасап,  оны  Қолдағаны  үшін  А.  Байтұрсыновты  да 
тəртіпке шақырады[І4_|.жылы 26 сəуір кешіндегі Б. Қаратаевқа байланысты Қазревком отырысындағы 
жанжал кеңестік биліктің қазақ қоғамына байланысты өзара қайшы екіжақты ұстанымының бетпе-бет 
келуінің көрінісі еді. Оның бір жағында орталықтың «сенімді» өкілдері А. Авдеев, Н. Кулаков сондай-
ақ  жеке  бас  мүддесі  үшін  ревком  құрамындағы  коммунистер  мен  ымыраға  келуге  азір  Б.  Қаратаев 
тұрса,  екінші  жағында  жалпы  қазақ  ұстанымын  соңына  дейін  қорғап,  сол  үшін  де  ревкомның 
құрамынан  кетуге  əзір  Т.  Седельников  пен  А.  Байтұрсынов  тұрды.  Осы  арада  көңіл  аударуға  лайық 
нəрсс  басында  И.  Сталин  тұрған  орталық  билік  Қазревкомдағы  А.  Байтұрсынов  пен  оның  патшалық 
кезеңнен  бергі  қарсыласы  Б.  Қаратаев  арасындағы  егесте  соңғысы  жағын  қолдады.
 
Қазəскерревкомның  1920  жылы  4  мамырдағы  (№  24  хаттама)  шешімі  мен  Т.  Седельников  бұі  билік 
орнының  құрамындағы  қызметінен  босатылды.[15]  Қазəскерревкомының  бұл  шешімі  Мəскеудегі 
халком  кеңесі  бекітті[  16].  Сонымен  бірге,  Т.  Седельниковтың  Қазревкомның  мүшесі  Б.  Қаратаевты 
«пара  алғандығы  жəне  қызметін  асыра  пайдаланғандығы  үшін»  жауапқа  тарту  туралы  ұсынысы 
кешігіңкірсп  болса да  орындалған  еді. Осы  жылғы  28  шілдеде Жымпиты ревкомының  шешімімен Б. 
Қаратаев тұтқынға алынды[17].Сонымен азамат соғысы жағдайында қазақ ұлт-азаттық қозғалысымен 
ымыраға  баруға  мəжбүр  болған.  Кеңес  үкіметі  Қазəскерревкомының  құрамына  А.Байтұрсыновты 
төрағаның  орынбасары  ретінде  енгізе  отырып,  сонымен  бірге  мүшелікке  кезінде  қозғалысқа  қарсы 
ұстанымымен танылған М.Тұнғачин жəне Б. Қаратаев сияқты кісілерді алуы əрине кездейсоқ емес-тін, 
Мұндай шешімнің арғы жағында қазақ ұлт-азаттық қозғалысын біртіндеп əлсіретіп, ең ақыры біржола 
сөқндіру  мұраты  жатты.
 
Сонымен  бірге,  осы  мезгілде-ақ  ұлттық  мүддеге  қарсы  түрлі  ағым  жəне 
күштердің өзара мақсаты жұмыс істеу əдіс-таласы да калыптаса бастаған еді. Мəселен Б. Қаратаев 1. 
Седельниковтың жалпы қазақ съезін шақыруға байланысты ережесін «ұлтшылдық сипатта жазылған, 
советтік  биліктің  ұстанымына  қайшы  келетін»  құжат  ретінде  бағаласа[!8],  өз  кезегінде 
Қазəскерревкомының  мүшелері  А.  Авдеев  псн  Н.  Кулаков  Мəскеудегі  С.  Пестковскийге  жолдаған 
хаттарында  Т.  Седельников  пен  А.Байтұрсыновқа  қарсы  ұстанымдағы  Б.  Қаратаевты  «сенімді» 
коммунист ретінде мінездеме берді[19].
 
Кеңестік  биліктің  ұстанымын  ымырасыз  сынға  алған  А.  Байтұрсыновтың  хатында 
Т.Седельниковтың В.И. Ленинге жолдаған хатымен бір мезгілде жазылып, сондай-ақ мазмұн жағынан 
онымен  үндес  еді  1.  А.  Байтұрсынов  хатында  Қазақстанға  байланысты  орталық  биліктің  принциптік 
мəні  бар  екі  кемшілігін  көрсетті:  1)  Қазақстанды  басқару  үшін  жіберілген  орталықтың  өкілдігінің 
белгілі  бір  көзқарасы,  соған  сəйкес  жұмыс  жоспары  жоқ,  мұндай  жағдай  қазақ  шындығына  қатысты 
ұстаным мен жоспардың орталықтын өзінде болмауына байланысты; 2) орталықтың жіберген өкілдігі 
мен жергілікті халықтың арасында өзара сенім жоқ. 
Осы жағдайды баяндай келін, ол қазақгарды бұрынгы гіатшалық билік тұсындағыдай орталық 
тагайындаган  генерал-губернаторлар  арқылы  емес,  өз  елінің  мүддссін  жеке  басының  қаммна 
айырбастамайтын, сл сеніміидегі шынайы коммунистер мен үтп іиялылары арқылы басқаруды ұсьшды 
[20].
Т. Седельниковтың айтылган сын-ескертпелері сияқты, А. Байтүрсыновгың да бұп ұсыныстары 
                                                            
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
28 
 
ескерусіз қалды.
 
Алғашқы жылдардан бастап-ақ Мəскеулік Орталық Қачақс ганды ерекиіе назарда ұстады. Оған 
себепші  болган  қазақ  жерінің  аса  зор  экономикалық  потенциалы  еді.  КСРО-ның  экономикалық 
мүмкіндігі өскен сайын одақтағы Ресей Федерациясы Украина республикапары сиякты Қазақстанның 
да үлес салмағи артатүсті. Соғаи байланысты Орталық Қазақстандағы саяси биліктің ұшын жергілікті 
халықтың окілінс емес, езі тағайындаған наместниктері арқылы қолыида ұстады. Ал кеңестік ксзенде 
саяси билік Республикадагы коммунистік ұйымның бірінші хатшысына тиесілі болды.
 
Кеңестік жетпіс жылдан астам мезгілде Қазақстандаі ы саяси биліктің басында казақ үлтының 
өкілдері  (М.  Мырзағалиев,  Ж.  Шаяхметов,  Д.  Қонаеа,  Н.  Назарбасн)  34  жыл  шамасында  отырған. 
Қазақсгапды осы уақытга басқарған жиырма басшының тортеуі гана қазақ халқының өкілдері болды.
 
Міне,  осы  кеиестік  кезеңде  Қазақстанды  басқарган  төрт  қазақ  басшыларының  біреуінің  ғана, 
яғни Жұмабай Шаяхметовтың басшылық қызметі И, Сталин бнлігіне тұс келеді екен. Бүл арада əрине, 
Ж. Шаяхметонгьщ  біраз  уақыт  (1928-1938)  ОГПУ  -  НКВД жүйесінде белсенді  қызмет  агқарғандыгы 
есепке  алымгандквгы  ақиқат.  Ондай  болмаған  күнде  И.  Сгалин  Ж.  Шаяхмстовты  Қазақстандағы  ен 
жоғарғы саясн басшылыққа жібермеген болар еді.
 
Ж;шпы  И.  Сталин  билігі  түсында  қазақ  саяси  басқарушы  тобы  арасында  ресгіубликадағы  ең 
жогарғы  саяси  билік  басында  болуға  лайық  қайраткерлер  аз  болған  жоқ,  олар  сандық  тұрғыдан  да, 
сапагтық  тұргыдан  да  жеткілікті  деңгейде  еді.  Қазақ  ұлтының  үлттық  жаңгыру  кезеңін  басынан 
кешіргендігі  оның  бүтіндей  бір  саяси  қайраткерлер  шогырын  т.чрих  сахпасында  шыгаргандығынан 
анық байқалды.
 
Империя  көлемінде  қазақ  интеллектуалдары  кеңестік  кезсңгс  деііін-ақ  поляк.  татар,  грузин 
сияқты  ұлттардың  зиялылары  қатарында  жүрді,  үлтгың  күн  тяртібінде  тұргап  ең  озекті  мəселелерін 
теориялық  гүрғыдан  қорытып,  мемлекеттік  дума  сияқты  саяси  билік  мінбсрінен  қоя  білді.  Жоғаргы 
саясагга жүрген И. Сталиннііі қазақ зиялыларының мұндай саяси белсенді қызметінен хабарсыз болуы 
əрине,  мүмкін  емес-тін.  Осы  ретте  оның  алаштық  үхтанымдагы  Ə.  Ьөқейханов,  А.  Ьайтүрсынов, 
Досмұхамедовтармен  гүрлі  себептерге  байланысты  жуздескендігін,  кеңестік  үстаиымдаі  ы  Т. 
Рысқүлов.  С.  Қожанов,  С.  Сейфуллин,  Н.  Нұрмақоп,  С.  Асфеидияров  Ж.  Мыңбаев  сияқты 
қайраткерлерді қызмет бабында қабылдагі, түрлі мэселелерге байланысты пікір алысып тұрғандыгын 
ескерген  жөн.  Яғни,  И.Сталин  Октябрь  револгоциясы  жеңісі  қарсаңындагы  империядағы 
жалпытүркілік  жəне  жалпымұсылмандық  қозгалысгар  арпасындагы  қазақ  азаггық  қозгалысының 
қарым-қабілстінен  жақсы  хабардар  болғандықтап  да  пассионарлық  ұстанымдагы  қазақ  басшыларын 
тежеп  үстауды,  сондай-ақ  олардың  арасындагы  ерекше  ықпалдыларын  тіптен  Қазақстандагы  саяси 
басшылыққа жібермеуге баса назар аударды дегі тұжырым жасауга негіз жеткілікті.
 
Татар  тарихшысы  Б.Сұлтанбеков  1023  жылы  тікелей  Сталиннің  тапсырмасы  бойынша 
басталып кетксн «Сүлтангалиевтыц ісіне» байланысты Орталыктағы «ец жогарғы билік Султанпшиев 
ісін  ұлтгық  республикалардың,  ең  алдымен  мусылмандардың,  жетекші  гүлгаларды  «ықтырып», 
«жуасытып»  апу  үшін  пайдалану  жонінде  шешім  қабылданга  ұқсайды»  [21]  дегеп  тұжырымы 
шындыққа жақып. Өйткені М. Сұдтангалиев «ісін» қарауға арнайьт шақырылған РКП ОК-ніц ұлттық 
республикалар  мен  облыстардың  жауапты  қызметкерлерінің  төртіиші  кеңесіне  (Мзскеу,  1923,  9-12 
маусым)  одақтағы  барлық  үлттық  республикалар  мен  облыстардан  58  адам  (олардың  24  ОК-тің 
мушелері  мен  оган  кандидатгар)  сондай-ақ  РКІТ  (б)  ОК  Саяои  бюорасының  мүшелері  мен  огаи 
кандидат  11  адамның  (сырқат  Лениннен  жэне  Совнарком  төрағасы  Рыковтан  басқа)  9-ы  тугел 
қатынасады [22],
 
Кецесте  Сүлтапгалиев  ісі  бойынша  баяндама  жасаған  Қуйбышевтың  айтуына  қараганда 
Сұлтангалиевке  таңылғап  айып  оныц  басмашылар  қозғалысына  қосы.тып  кеткен  Закп  Валидовпен 
байланыс орнагуға бағытталган əрекеті еді[ 23].
 
Кеңссте  Сүлтанғалиев  ісін  талқылау  барысында  келтірілген  материалдар  ПІУ-дыц  X.  Петерс 
басқаратын Шығыс бөлімінің барлық мұсылман республикалары басшылары үстінен (оныц ішінде ОК 
мүшелері,  үкімет  басшылары  да  бар  құпия  чекистік  бақылау  орнатылғанын  анық  байқатқан  еді.  И. 
Сталиннің  тікелей  тапсырмасы  бойынша жүргізілген  бұл  операция  «2-ші  парламент»  аталынды  [24]. 
Құпия  «тыңшылар»  арқылы  алынып  ең  жоғарғы  басшылыққа  беріліп  отырған  бұл  мəлеметтердің 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
29 
 
ішінде бақылаудағы қайраткерлердің жеке адами қатынастары. басқа жағдайда айтылмайтын сөздері, 
интимдік  фактілер  де  молынан  табылатын  еді.  Баяндамашыдан  соң  бірінші  болып  сөз  алған 
Т.Рысқұлов  кезінде  М.  Сұлтанғалиевтен  бір  емес  екі  бірдей  хат  алғанын  жасырған  жоқ,  айтты.  Ол 
хаттарда  соншалықты  көңіл  аударарлық  та  ештеңе  жоқ  екендігін  баяндады  [25].  Сонымен  бірге  ол 
саясатшылдыққа 
салынып 
шығыс 
республикаларында 
қалыптасқан 
нақты 
жағдайдан 
жалтарып,З.Валидов  пен  М.  Сұлтанғалиевті  айыптауға  көшкен  жоқ,  қайта  ол  өзіне  тəн 
турашылдықпен бұл екі қайраткердің көңіл-күйіне негіз боларлық өмірлік себептердің бар екендігіне 
назар  аударды:  «Елдің  шығыс  бөлігіндегі  жағдайға  келсек,  біз  қоғамның  шаруалар  бөлігін  өзімізге 
біржола қарата алған жоқпыз, өйткені оған жер бермедік. Теміржолда істетін шығыстық бұқара халық 
орыс  жұмысшыларымен  тең  жағдайда  емес».
 
«Жетісу  облысындағы  қырғыз  кедейлері  жерсіз  күйдс 
қалып,  олардың  үстінен  125  десятина  жері  бар  жəне  15  батрақ  жұмсап  отырған  орыс  кулагының 
жұдырығы  төніп  тұрғанда  ол  қырғызға  интернационализм  деген  жақсы  нəрсе  сондықтан  да  совст 
өкіметіне жақын болған жөн деп қанша айтсам да ол бəрі бір совет билігін əлгі кулактың билігі ретінде 
қабылдайды» [26).
 
Қазақстан  сияқты  республикада  ұлтаралық  қатынастың  шиеленісуіне  негіз  болып  отырған 
шынайы  жағдайға  көңіл  аударуды  талап  еткен.  Т.  Рысқүловтың  бұл  пікіріне  И.  Сталин  бастаған 
орталықтағы  басшылық  құлақ  аспады,  Керісінше  И.  Сталин  Т.  Рысқұловтың  «жіберілген  қателіктері 
үшін» кешірім сұрайтындығына сенімді болды.    
И. Сталин жауап сөзінде «Мен Рысқұловты тыңдадым, оған байланысты мынаны айтуым қажет. Оның 
сөзі  жүректен  шыққан  сөз  емес,  шындықтан  жалтарудың  көрінісі,  жалпы  оның  сөзі  ауыр  əсер 
қалдырады... Сөз сұлтанғалиевшылдықпен идеялық, идеологиялық байланыс жөнінде болып отыр. Ал 
Рысқұловтың  Сұлтангалиевпен  ондай  байланысы  болды,  бұл  анық,  оны  Рысқұловтың  өзі  де  жокқа 
шығара алмайды». - деді [27],
 
И.  Сталиннің  тусінігінше  Түркістан  республикасында  Т.  Рысқұлов  сияқты  ұлтшылдық 
ұстанымында  тұрған  қайраткерлер  қатарында  С.  Қожанов  пен  А.  Икрамов  та  бар  еді.  Сондықтан  да 
сөзінде  олардың  атына  арнап  «бұлардың  екеуі  де  бүгінгі  Түркістан  мен  патшалық  Түркістанның 
арасында  ешкандай  да  айырмашылық  жоқ,  тек  мандайшадағы  жазу  ғана  өзгерген,  ол  Түркістан  сол 
патша тұсында қандай болса қазір де сол күйінде деген пікірде.
 
Ал  егер  Түркістан  шынымен  де  патшалық  тұсындагғдай  отарлық  тəуелділікте  қалса,  онда 
басшылардыкі тура олай болса, Сұлтанғалиевті біз соттамауымыз керек, керісінше, совет жағдайында 
отарлық тəртіпке ымырашылдық танытқанымыз үшін ол бізді соттауы керек. Егер осының бəрі де рас 
болса, онда сіздердің өздеріңіздің басшыларға неге қосылып кетпегендіктеріңізді түсіне алмадым?», - 
деген ойын айтты [28].
 
Бұл 1923 жыл болатын. Енді ғана орнаған саяси тəртіп жағдайында өз елінің мүддесін қорғай 
алмайтындығын  дəл  түсінген  Зəки  Валиди  Тоған  ендігі  уақытта  Əнуар  Пашамен  [20]  бірігіп  əрекет 
жасау  үшін  басмашылар  қозғалысына  кетті.  Кеңестік  орталықтың  ұстанымына  наразы 
М.Сұлтанғалиевөз 
 көңіл күйін ашық білдіргені үшін ГПУ-дің Лубянкадағы абақтысына түсті [30].
 
М.Сұлтангалиевтің абақтыға жабылуы, кейін зерттеушілер бір ауыздан мойындағандай, кеңестік саяси 
элитаға  қарсы  жүргізілген  репрессиялық  шаралардың  басы  еді.  М.  Сұлтағалиевпен  жеңіл  «есеп 
айырысқан»  И.  Сталин  өз  «күшін»  сезіне  бастаған  еді.  Сұлтанғалиевті  көпе-көрнеу  «құрбандыққа» 
бере  салғандықтарын  Троцкий,  Каменев  жəне  олардың  сыбайластары  кешігіп  түсінді.  Ендігі  кезек 
кеңестік шындыққа қатысты ашық сыни ұстанымдағы Тұрар Рысқұлов сияқты қайраткерлердікі еді.
 
Сонымен,  жоғарыда  баяндалған  фактілер  кеңестік  биліктің  бастапқы  кезендс  қазақ  ұлт- 
азаттық  қозғалысын  ашықтан-ашық  басып  тастау  ұстанымында  болғандығынан  жеткілікті  дəрежеде 
түсінік береді. Биліктің осы ұстанымы кейінгі кезеңдерде өз жалғасын тапты. 
 1. ойгелдиев М. Алаш ,озғалысы. - Алматы, 2008. - 460-461 б.б. 
2.Алаш  ,озғалысы. 
;жаттар  мен  материалдар  жинағы.Жауапты  редакторы  М. . ойгелдиев.  -
Алматы, 2004. - 1т. - 4 72-482 б.б. 
3.«Сарыар,а» газеті. -1918. -А
Г
У
35. 
4.Голощекин Ф.И. Десятъ лет пройденных и предстоящие задачы. - Алма-Ата, 1930. - 
С.8. 
5.Зиманов С., Даулетови С, Исмагулов М. Казахский революционный комитет. - Ататы, 1981. - С. 28. 
6. ара ыз: 1917 год. в Казахстане. - Алма-Ата, 1977. - 
С.201. 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
30 
 
7.+ліби Жаикелоии. Документтер мен материалдар.- Алма-Ата, 1975. - 47-48 6.6. 
8. ойгелдиев М. Аталған е бек, 117-150 6.6. 
9.Алаш ,озғалысы.  ;жаттар мен материалдар,3 т., 1-кітап, 40 6. 
11.Сонда, 45-47 66 
12.Сонда, 46 б. 
13.Протолы  революционного  комитета  по  управлению  казахским  краем  (1919-1920  .  ■:■.).  Сборник  документов.  -
Алматы, 1993. - 96 98 6.6. 
14.Алаш ,оғалысы.  ;жаттармен материалдар, 3 т., 1-кітап, 46-47 б.б. 
15.Пратолы революционного комитета ..., С.104. 
16.Сонда, 106 б. 
17.Сонда, 118-119 6.6. 
18.Сонда, 99 6. 
19.Алаш ,озғалысы.  ;жаттар мен материалдар, 3 т., 1-кітап, 48 6. 
20. РПА., 811 ц... 20 т., 568 іс, 46-48 п.п.; Истария казахстана. Хрестоматия/Сост.: 
И.Козыбаев, М. Козыбаев. - Алматы, 1994. - С. 103-107; Алаш ,озғалысы.  ;жаттар мен материалдар, 
3  т.,  1-
кітап, 59-64 6.6. 
21.Тайны  национальной  политики  ЦК  РКГІ.  «четвертое  совещание  ЦК  РКП  с  ответственными  работникачи 
националъных республик и областей в г.Москве 9-12 июня 1923 г.». Этнографический отчет. -М, 1992. -С.6-8. 
 
 
 
 
 
 
30. М.С;лтанғалиев алғаш рет 1923 жылы 2 мамырда (>ГПУ аба,тысына жабылды. 
Резюме
 
Статья  посвящена  мероприятиям,  проведенным  «архитектором»  национальной  политики 
советской власти И. Сталиным в Казахстане. В ней рассматривается на примере «дела Султангалиева» 
история подавления национально-освободительного движения советской властью.
 
                                                                     Summery  
Агtісlе іsdеvоtedthe асtionsspentbу "агсһіtесt" оf tһе national роlісу of tһе Soveit power by I.Stalin іn 
Каzакһstan. In it the history of suppression of national-liberition movement by the Soviet power is considered 
on an example of «business of  Sultangalieva». 
 
 
 
 
 
 
 
 
22.  Сонда, С.8. 
 
 
23.  Сонда, С.5. 
24.  Сонда, С.6. 
25.  ('онда, 23-26 б.б. 
26.  Сонда, 26 б. 
27.  Сталин И. Сочинения, - Т.5. - С. 304-305. 
28.  Сонда, с.306-307. 
29.  Онуар Паша - Исмаш +нуар (1881-1922), 1921-1922 жылдары Cз еркімен келіп, 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
31 
 

жүктеу/скачать 1,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: