Психологические аспекты стрессоров

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Қазақстандағы  халықтың  қартаюы  қазіргі  егде  жастағы  адамдармен  салыстырғанда 
ҽлеуметтенуден  басқа  кезде  ҿткен  адамдардың  санын  ҧлғайтады.  Соған  сҽйкес,  аға  буын 
ҿкілдерінің  қатарына  2015  жылға  қарай  ҿтетін  адамдардың  саяси  жҽне  ҽлеуметтік  мінез-
қҧлық  ҧстанымдары  бҧдан  бҿлек  болады  да,  олар  анағҧрлым  жоғары  ҽлеуметтік  жҽне 
экономикалық  белсенділік  танытып,  саяси  мҽселелерге  анағҧрлым  аз  дҽрежеде  қатысып, 
саяси институттарға аз сенім білдіреді /2/. 
Кҿптеген  еуропалық  елдердің  демографиялық  кҿрсеткіштерінің  талдауы  Еуропа 
халқының қартаюындағы тҧрақты ҥрдістерді кҿрсетеді. Германияда  65 жастан жоғары егде 
адамдардың  ҥлесі  1997  жылы  15%-ды  қҧрады,  2020  жылға  қарай  ол  22%-ға  дейін  ҿседі. 
Ҧлыбританияда  осындай  кҿрсеткіш  1997  жылы  16%-ға  тең  болса,  2020  жылға  қарай  оның 
21%-ға дейін ҿсуі болжанып отыр. Францияда 65 жастан асқан адамдар 1997 жылы 15%-бен 
белгіленсе, 2020 жылы ол болжам бойынша 19%-ды қҧрайды. Осыған жақын кҿрсеткіштерді 
бірқатар  басқа  батыс  жҽне  шығыс  еуропалық  елдерден  кҥтуге  болады.  Мҽселен,  Швецияда 
1997 жылы 65-тен асқан адамдар 18%-ды қҧрады (Еуропадағы ең жоғарғы кҿрсеткіштердің 
бірі), 2020 жылы осы кҿрсеткіш 21%-ға дейін ҧлғаяды.  
Соңғы  50  жыл  ішінде  халықтың  қартаюының  жедел  қарқындары  ҽлемдегі  егде 
жастағы адамдардың тең жартысынан астамы тҧратын Азиялық-Тынық мҧхиттық аймақтан 
да байқалады. Егде жастағы халықтың ҥлесі 1950 жылғы 7%-дан 2000 жылы 9,4%-ға дейін 
ҿсті,  осы  сан  мамандардың  болжамдары  бойынша  2025  жылы  15,4%-ға  жҽне  2050  жылы 
23,5%-ға  жететін  болады.  Халықтың  қартаюы  дамушы  елдерде  дамыған  елдермен 
салыстырғанда  анағҧрлым  жоғары  қарқындармен  ҿсіп  келе  жатқанын  атап  ҿту  қажет  жҽне 
алдыңғылардың  осы  ҥдерістің  салдарларына  бейімделуге  қажет  уақыттары  азырақ  болады 
/3/. 
ДДҦ  (Дҥниежҥзілік  Денсаулық  сақтау  Ҧйымы)  Еуропалық  ҿңірлік  бюросының  (1963  ж.) 
деректері  бойынша  60-тан  74-ке  дейінгі  жастағы  адамдар  егде  адамдар,  75  жас  жҽне  одан 
ҥлкендері  -  қарт  адамдар,  90  жас  жҽне  одан  ҥлкендері  –  ҧзақ  ҿмір  сҥрушілер  болып 
табылады. Дҥниежҥзілік денсаулық сақтау ҧйымы (ДДҦ) 1982 жылы 65 жасты егде жастың 
индикаторы ретінде таңдап алды. Ҽлемдегі егде адамдардың жай-кҥйін сҿз еткенде, бірінші 
кезекте халықтың жаһандық қартаю мҽселесі болады.  
Халықтың қартаю процесі – бҥгінгі кҥнде кҿптеген елдерде байқалатын қҧбылыс. XX 
ғасыр  адамдардың  ҿмірінің  ҧзаруымен  революциялық  ҿзгерістерге  толы  болды.  Ҿмірдің 
орташа  кҥтілген  ҧзақтығы  туу  кезінде  66  жылға  жетті,  1950  жылдан  бастап  20  жылға 
артумен, бҧл ретте 2050 жылы ол тағы 10 жылға ҧзарады. Осылайша, мамандардың бағалауы 
бойынша, 2050 жылға қарай  қарт адамдар саны жастардың жалпы санынан асады, дамыған 
жҽне дамитын елдерде бҧл 1998 жылы ҿтті. Халықтың қартаю қарқынының ҽртҥрлі елдерде 
елдің  экономикалық  жҽне  ҽлеуметтік  дамуына  жҽне  олар  жҥзеге  асыратын  саясатқа 
байланысты айырмашылығы болады.  
Дамыған елдерде халықтың қартаюы дамымаған елдерге қарағанда неғҧрлым жоғары 
қарқынмен  болып  жатқандығын  атап  ҿткен  жоқ.  Бҥгінгі  кҥні  ҽлемнің  медианды  жасы 
(халықтың  жас  қҧрылымының  жинақталған  мінездемесі  халықтың  барлығын  екі  бҿлікке 
бҿледі: бірі медианды жастан жас, екіншісі – одан ҥлкен – 26 жас. Ең жас халық – Йеменде, 
онда бҧл кҿрсеткіш 15 жасты жҽне ең кҽрісі – Жапонияда, онда медианды жас 41 жылға тең. 
2050  жылға  қарай  ҽлемнің  медианды  жасы  36  жасты  қҧрайды.  Онда  болжам  бойынша 
халқының  медианды  жас  қҧрамы  20  жылға  тең,  ең  жас  халқы  бар  ел  Нигер,  ал  халқының 
медианды  жас  қҧрамы  55  жасқа  тең  ең  егдесі  Испания  болады.  Азиялық-тынық  мҧхиттық 
ҿңір  елдерін  халқының  қартаюына  байланысты  сарапшылар  ҥш  топқа  бӛледі:  халқының 
жедел  қарқынды  қартаю  процесімен  (25  %  егде  адамдар  2050  жылы)  –  Гонконг,  Қытай, 
Тайланд,  Сингапур,  Шри-Ланка,  Жаңа  Зеландия,  Қазақстан,  Ҽзірбайжан,  Грузия,  Армения; 
орташа  қарқынды  (20-дан  25%–ға  дейін)  –  Моңғолия,  Малайзия,  Вьетнам,  Ҥндістан, 
Тҥркия,  Ҿзбекстан,  Тҽжікстан,  Қырғызстан;  баяу  қарқынмен  (20  %)  –  Камбоджи, 
Филиппин,  Пҽкістан,  Бангладеш,  Лаос  Халық  Демократиялық  Республикасы,Тҥркіменстан 
/2;17/.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Қазақстан  халықтың  қартаюына  таяуда  ғана  аяқ  басты,  алайда  жақын  арада  бҧл 
процесс  неғҧрлым  жеделдейді.  Айталық,  1999  жылдың  басында  халықтың  жалпы  санының 
65 жастағы жҽне одан ҥлкендерінің ҥлесі 6,7% қҧрады, алайда 2004 жылдың басында – 7,4% 
болды. Қазақстандық сарапшылардың болжамына сҽйкес 2030 жылы бҧл сан 11,5%–ға дейін 
ҧлғаяды.  
Тҧтас қатардағы елдер мен аймақтардың болашақ дамуына елеулі ықпалын тигізетін 
маңызды  ҥдеріс  ретіндегі  халықтың  қартаюын  халықаралық  ҧйымдар  жіті  қадағалап  отыр. 
Қартаю  проблемалары  жҿніндегі  ең  бірінші  халықаралық  қҧжат  қартаю  проблемаларына 
қатысты  іс-ҽрекеттердің  халықаралық  жоспары  болып  табылады,  ол  қартаю  проблемалары 
бойынша  стратегиялар  мен  бағдарламалар  ойластыру  жҽне  ҽзірлеу  ҥдерісін  басқаруды 
қамтамасыз  етеді.  Осы  қҧжатты  1982  жылы  БҦҦ  Бас  Ассамблеясы  мақҧлдады  жҽне  ол 
халықтың қартаю проблемаларын тиімді шешу саласы мен даму са-ласында қарт адамдардың 
мҥмкіндіктерін  қарастыруда  ҥкіметтер  мен  азаматтық  қоғамның  ҽлеуетін  кҥшейтуге 
нысаналады.  Ғылыми  жҽне  қолданбалы  зерттеулер  жҥргізу,  деректер  жинау  мен  талдау 
жҿнінде  Халықаралық  тҧрғыда  барлығы  62  ҧсыныс  мазмҧндалады  жҽне  олар  бірқатар 
салаларды  қамтиды,  солардың  қатарында:  ҽлеуметтік  қамсыздандыру,  табыстарды 
қамтамасыз  ету  жҽне  жҧмыспен  қамту,  білім,  денсаулық  сақтау,  отбасы,  тҧрғын  ҥй  жҽне 
қоршаған орта бар. 1991 жылы Бас Ассамблея қабылдаған қарт адамдарға қатысты Біріккен 
Ҧлттар  Ҧйымының  принциптері,  егде  жастағы  адамдардың  мҽртебесіне  жататын  жалпыға 
бірдей  стандарттарды  бес  салада  белгіледі:  тҽуелсіздік,  қатысу,  кҥтім  қажеттілігі,  ҿздігінен 
ҽрекет жасау жҽне қадір-қасиет. 
 
Ҽр  елдер  халықтың  қартаюына  байланысты  бастан  кешіретін  демографиялық  ҿзгерістер 
экономикалық  ҿсу  мен  мемлекеттік  шығындардың  қҧрылымына  елеулі  ықпалын  тигізеді. 
Еуропалық  елдердің  кҿпшілігі  қазірдің  ҿзінде  қасаң  салық  ауыртпалығынан  зардап  шегіп 
отырса,  ал  ҿкімет  биліктері  жоғары  салықтарға  деген  қарсылықтарға  кездесуде.  Зерттеулер 
бойынша  Еуропа  халқының  қартаюы  экономикалық  келеңсіздіктерге  ҧшыратуы  мҥмкін. 
Италияда  жҧмысқа  қабілетті  халық  2005-2035  жж.  20%-ға,  жҽне  2050  жылға  қарай  тағы  да 
15%-ға  кемиді.  Егер  жҧмыспен  қамтылу  жҽне  еңбек  ҿнімділігінің  деңгейі  пропорциялы 
(ҥйлесімді) ҿспесе, онда жҧмыс қолдары санының одан ҽрі тҿмендеуі экономикалық ҿсудің 
баяулауына ҧшыратады. Жҧмысқа қабілетті халық санының қалай қысқару шамасына қарай, 
соған  тҽуелді  адамдардың  да  саны  ҿсе  береді.  Италияда  2005  жҽне  2050  жылдардың 
арасында  65-тен  жоғары  жастағы  адамдардың  ҥлесі  44%-ға  дейін  ҿседі,  жҧмысқа  қабілетті 
халық  30%-ға  дейін  қысқарады,  соның  нҽтижесінде  кіріптар  (тҽуелді)  халықтың  ҥлесі  2005 
жылғы  32%-дан  2050  жылғы  67%-ға  дейін  ҧлғаяды.  Қолдау  кҿрсетудің  мҥмкіндікті 
коэффициенті, яғни, 65 жастан асқан ҽр адамға шаққанда келетін еңбекке қабілетті жастағы 
(15-тен  64  жасқа  дейін)  адам  саны  жаппай  екі  есеге,  шамамен  тҿрттен  екіге  дейін  кемиді. 
Осы коэффициенттің ҽлеуметтік қамсыздандыру жоспарлары ҥшін маңызды  мҽні бар, жҽне 
ол  жҧмыскерлердің  болашақ  ҧрпақтарының  иығына  асыраудағы  жандарға  кҿмек  кҿрсету 
тҧрғысынан  қаншалықты  жҥк  тҥсетіні  туралы  тҥсінік  береді.  Халықтың  қартаюының 
ҽлеуметтік-экономикалық  салдарлары  туралы  мҽселе  ЕО  (Еуропалық  Одақ)  елдерінің 
ғылыми  жҽне  қоғамдық-саяси  орталарында  кеңінен  талқылануда.  Таяудағы  перспективада 
келесі  буындағы  ҧрпақтардың  саны  алдыңғымен  салыстырғанда  азырақ  болады,  жҽне 
олардың ҿз ізашарларын ҿмір игіліктерімен қамтамасыз ету қабілеті кемиді /2;17/. 
Кельн  университетінің  демографы  Б.Фельдерердің  зерттеулері  бойынша,  ГФР 
(Германия  Федеративті  Республикасы)-да  зейнеткерлік  жарналарды  айтарлықтай  кҿтеру 
қажет  болады:  2030-2035  жылдарға  қарай  зейнетақылар  жалақының  30%-ын  қҧрайтын 
болады. Сол уақытқа қарай оларды ауруға қатысты сақтандыру бойынша жарналарды да 80-
ші жылдардың бас кезімен салыстырғанда 30%-ға ҧлғайтуға тура келеді.  
Ағылшын демографы  М.Палмер былай жазады:халықтың қартаюы анағҧрлым тҿмен 
табыстардағы  адамдар  ҥлесін  ҧлғайтатындықтан,  ҿнеркҽсіптің  кейбір  салаларының  ҿніміне 
деген  сҧраныс  азаяды.  Қартаю  ҥдерісінің  қаржылай  кҿріністері  жуық  арада  сондай-ақ 
Австралияда,  Арменияда,  Қытайда,  Грузияда,  Жаңа  Зеландияда,  Сингапурда,  Ресей  Феде-

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
рациясында  жҽне  бірқатар  басқа  елдерде  қылаң  береді.  Осы  елдерде  еңбекке  қабілетті 
жастағы халық ҥлесінің тҿмендеуі салық табыстарының кемуіне ҧшыратуы мҥмкін. Жҧмыс 
істейтін  адамдардың  саны  зейнеткерлермен  салыстырғанда  қысқарады  да,  баламалы 
мемлекеттік  зейнетақылық  ҥлгіні  қамтамасыз  ету  бойынша  шаралар  қабылдау  ҥшін  сол 
елдердің  Ҥкіметтеріне  қаржы  қысымын  ҧлғайтады.  Кҿбіне  бҧл  қаржы  салмағын  бҿлу 
тҧрғысынан  ҧрпақтар  арасындағы  теңсіздікке  ҽкеледі.  Халықтың  қартаюы  денсаулық 
сақтауға  жҧмсалатын  мемлекеттік  шығындардың  да  ҧлғаюына  себеп  болады,  бҧл  кҿптеген 
елдерде ҥш себеппен сабақтасады: 
1) қарт адамдар аурушаң келеді жҽне олар кҿбіне денсаулық сақтау қызметтеріне мҧқтаж;  
2)  орта  есеппен,  денсаулық  сақтауға  қатысты  кҿрсетілетін  қызметтерге  жҧмсалатын 
шығындар қарт адамдарда жастармен салыстырғанда жоғары;  
3)  қарт адамдар жҿніндегі институт ретіндегі отбасылар осы рҿлді атқаруды доғарады жҽне 
денсаулық  сақтауға  қатысты  кҿрсетілетін  қызметтер  тҿлемінің  орталығы  отбасының 
қаржыландыруынан қоғамның қаржыландыруына ауысады. 
Сонымен  қатар,  ҧрпақтардың  ҿзара  қатынастары  қоғамның  болашақ  дамуының  ҿте 
маңызды  факторы  болып  табылады.  БҦҦ  Бас  хатшысы  Кофи  Аннанның  2003  жылғы  1 
қазандағы қарт адамдардың Халықаралық кҥніне байланысты жолдауында айтылғандай: 
«Біздің  ҽрқайсымыздың  қарт  адамдардың  тҽжірибесі  мен  машықтарын  қолдану  арқылы, 
мейлі  ол  қауымдардың  мҥдделерінде  немесе  отбасылық  істерде,  ауылшаруашылық  немесе 
қалалық  кҽсіпкерлікте,  білім  саласында,  технологияларды  дамытуда  немесе  ҿнерде, 
жоқшылықты  азайту  ҥшін  кҥресте  жҽне  бейбітшілік  орнатуда  бола  ма  бҽрібір,  ҧрпақтар 
арасында  кҿпір  салуға  кҿмектесуге  шамамыз  келеді.  Біздің  алдымызда  егде  жастағы 
адамдардың  баға  жетпес  қасиеттерін  хабар-ошарсыздықтан  шығару  жҽне  оларды  дамудың 
ҿзге  қҧралдарымен  бірге  пайдалану  міндеті  тҧр,  солардың  қатарында  мыңжылдық 
Декларациясында  қойылған  даму  саласындағы  Мақсаттарға  жету  жҿніндегі  жҧмысқа 
қатыстыру  да  бар,  олар  ХХІ  ғасырда  ең  озық  ҽлем  орнатудағы  біздің  негізгі  жоспарымыз 
болып табылады» /2;18/. 
Еуропалық елдердің сарапшылары халықтың қартаюына байланысты проблемаларды шешу 
ҥшін екі экономикалық тҽсілді ҧсынады: біріншісі – жҧмысқа қабілетті халықтың арасында 
жҧмыспен  қамтуды  ҧлғайту.  2000  жылғы  Лиссабон  саммитінде  ЕО  (Еуропалық  Одақ) 
кҿшбасшылары жҧмыспен қамтудың жалпы кҿлемін 2010 жылға қарай – 70%-ға дейін, ал 55-
тен  64  жасқа  дейінгі  адамдардың  арасында  50%-ға  дейін  ҧлғайтуды  жоспарлады.  Екінші 
тҽсіл  –  зейнеткерлік  жасты  ҿсіру  жолымен  жҧмысқа  қабілетті  халық  санын  кҿбейту.  Бірақ 
бҧл  ҧсыныстар  тым  кереғар,  неміс  саясатшылары  сарапшылардың  зейнеткерлік  жасты  67 
жасқа дейін ҿсіруге қатысты ҧсынысын қабылдамады.  
Халықтың  қартаюы  ҽртҥрлі  жолдармен  жҥруі  мҥмкін.  Кҿпшілік  елдерде  оны  ҿлім-
жітімнің  азаюы  мен  ҿмір  сҥру  ҧзақтығының  ҧлғаюы  сабақтастырды.  Осы  ҥдерістің 
Қазақстандағы  ерекшелігі  мынада,  халықтың  қартаюы  екі  фактор  ҽсерінің  нҽтижесі  болып 
табылады:  туудың  азаюы  жҽне  ҿлім-жітімнің  жоғары  деңгейі,  ҽсіресе  еңбекке  қабілетті 
жастағы  еркектер  ҿлімі.  Еркектер  мен  ҽйелдердің  ҿмір  сҥру  ҧзақтығында  елеулі 
айырмашылықтар  сақталған  жағдайда  еркек  жҽне  ҽйел  жынысты  халық  санындағы 
сҽйкессіздік  ҽсіресе  жоғары  жас  топтарында  кҥшейе  тҥседі.  Халықтың  қартаюы  –  біздің 
еліміз ҥшін біршама жаңа қҧбылыс жҽне ол ҽзірше мемлекеттік стратегиялық қҧжаттар мен 
нормативтік қҧқықтық актілерде жан-жақты баға жҽне баламалы кескін алған жоқ. Сонымен 
бірге,  халықтың  қҧрамында  қарт  адамдар  ҥлесінің  ҧлғаюы,  Қазақстандағы  ҽлеуметтік-
экономикалық  ахуалға  (жағдайға)  ықпал  ететін  маңызды  факторлардың  біріне  айналып 
келеді.  Халықтың  қартаюы  жаңа  жҽне  бҧрын  белгісіз  болған  проблемалар  қояды,  жҽне  ол 
сонымен  қатар  жеке  адамдардың  ҿмірін  ҧйымдастыру  мен  қоғамның  ҽлеуметтік-
экономикалық  жҽне  мҽдени  ортасын  қҧру  ҥшін  жаңа  мҥмкіндіктер  ашады.  Ҽлеуметтік 
қатынастар,  адам  ресурстары  мен  экономика  саласына  инвестициялар  жасауды  кҿздейтін 
стратегиялық  шаралар  қабылдау  адам  ҿмірінің  анағҧрлым  қарт  кезеңдерінде  немесе 
қоғамның қартаюы нҽтижесінде қажетсіз тҽуелділіктің туындауын болдырмауы мҥмкін. Егер 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
тиімді  инвестицияларды  алдын  ала  жасайтын  болса,  онда  қартаю  ҥдерісі  ресурстарды 
сарқуға  себеп  болатын  фактордан  адам  капиталы  мен  ҽлеуметтік,  экономикалық  жҽне 
экологиялық  капиталды ҧлғайтуға септігін тигізетін факторға айналуы ықтимал.  Халықтың 
қартаюының  экономикалық  жҽне  ҽлеуметтік  ықпалы  кез  келген  қоғам  ҥшін  бір  мезгілде 
қатар  ҽрі  шақыру,  ҽрі  мҥмкіндік  болып  табылады.  Кейбір  батыстық  мамандар  егде 
адамдардың  ҥлесті  салмағының  кҿбеюі  ҿздігінен  экономикаға  жасайтын  теріс  ықпалын 
бірден  туындатпайтынын  атайды.  Олар  Швецияның  мысалын  келтіреді,  бҧл  елде  65  жҽне 
одан  ҥлкен  жастағы  адамдардың  ҥлесі  –  ЕО-дағы  ең  жоғары  кҿрсеткіш  (17%-дан  астам), 
бірақ  қартаю  феноменінің  экономикаға  тигізетін  ҽсері  айтарлықтай  алаңдаушылық 
туғызбайды.  Мҧны  былай  тҥсіндіруге  болады,  Швеция  бірнеше  онжылдықтар  бойы  тҿмен 
табысты халық топтарының жағдайларын жақсартуға бағытталған іс-шаралар жҥргізіп келді, 
солардың қатарында зейнеткерлер де бар, яғни табыстарды теңестіру саясатын іске асырды. 
Соның  нҽтижесінде  Швециядағы  мҥліктік  қарама-қайшылықтар  басқа  елдердегідей 
соншалықты ҥлкен емес.  
Қазақстан  қарт  адамдары  басым  елдердің  санатына  кірудің  ерте  сатысында  тҧр. 
Халықтың қартаюына байланысты мҽселелерді шешу кешенді тҽсіл қарастыруды талап етеді, 
ал оны егде жастағы адамдарға қатысты мемлекеттік саясаттың бірыңғай тҧжырымдамасын 
ҽзірлеусіз  жасау  мҥмкін  емес.  Осы  саясаттың  мазмҧнын  саяси,  қҧқықтық,  экономикалық, 
медициналық,  ҽлеуметтік,  ғылыми,  мҽдени  жҽне  ақпараттық  сипаттағы  шаралардың 
жиынтығы ретінде белгілеуге болады. Ҽлеуметтік ынтымақтастық (ниеттестік) негізінде қарт 
адамдардың  тҧрмыс  деңгейі  мен  сапасын  арттыру,  ҿмірлік  кезеңдегі  қарттықтың  алатын 
орнына  жаңа  қатынасты  қалыптастыру  осы  саясаттың  стратегиялық  мақсаты  болуы  тиіс. 
Егде  жастағы  адамдардың  рҿлін  кҥшейту  ҥдерісінде  Ҥкіметпен  қатар  ҥкіметтік  емес 
ҧйымдар,  ғылыми-зерттеу  институттары,  кҽсіподақтар,  БАҚ  (Бҧқаралық  Ақпарат 
Қҧралдары), бизнес-қҧрылымдар қатыса алатынын жҽне қатысуға тиіс екендіктерін атап ҿту 
қажет /2;19/. 
Адам дамуының мҥмкіндіктері ҥшін елдегі экономикалық ҿсу динамикасы, ең басты 
болмаса  да,  маңызды  роль  атқарады.  2000-2004  жылдарда  Қазақстанның  экономикалық 
дамуындағы жылдық орташа ҿсу қарқындары 10,4%-ды қҧрады, осы кҿрсеткіш 2004 жылдың 
қорытындылары  бойынша  1990  жылғы  ЖІҾ  (Жалпы  Ішкі  Ҿнім)  ҿндірісінің  ең  жоғары 
деңгейінен 3,6%-ға нақты кҿріністе асып тҥсуіне мҥмкіндік жасады. Қазіргі кезде Қазақстан 
Дҥниежҥзілік банктің жіктемесі бойынша орта деңгейдегі табысы бар елдердің тобына кіреді 
жҽне экономикалық даму қарқындары бойынша ҿз тобындағы елдерден орта есеппен екі есе 
озық.  Бҧл  тіпті  СҚП  (ҧлттық  валютаның  сатып  алу  қабілетінің  паритеті)  (ол  ЖІҾ-ні  екі 
жарым  есе-ден  аса  ҧлғайтады)  есепке  алусыз-ақ  Президенттің  2005  жылғы  18  ақпандағы 
Қазақстан  халқына  Жолдауындағы:  «мен  2010  жылы  жан  басына  шаққандағы  жалпы  ішкі 
ҿнімді  5800  АҚШ  долларынан  асатын  мҿлшерге,  яғни,  Чехия,  Венгрия,  Польша,  Малайзия 
сияқты елдердің бҥгінгі деңгейіне, ал 2015 жылы шамамен 9000 АҚШ долларына жеткізуге 
кҥшіміз жетеді деп санаймын»,- деген қорытындысын растайды /2;22/. 
 
Халықтың қартаюы жаңа жҽне бҧрын белгісіз болып келген проблемаларды қояды, жҽне 
жеке  адамдардың  ҿмірін  ҧйымдастыру  мен  қоғамда  ҽлеуметтік-экономикалық  жҽне  мҽдени 
орта қалыптастыру ҥшін жаңа мҥмкіндіктер ашады. Ҽлеуметтік қатынастар, адам ресурстары 
мен  экономика  саласына  арналған  инвестицияларды  қарастыратын  стратегиялық  шаралар 
қабылдау  адам  ҿмірінің  анағҧрлым  кешірек  сатыларында  немесе  қоғамның  қартаю 
нҽтижесінде  туындайтын  қажетсіз  тҽуелсіздікті  болдырмауы  мҥмкін.  Егер  тиімді 
инвестицияларды  уақтылы  жасайтын  болса,  онда  қартаю  ҥдерісі  ресурстардың  сарқылуына 
себеп  болатын  фактордан  адам,  ҽлеуметтік,  экономикалық  жҽне  экологиялық  капиталды 
ҧлғайтуға септігін тигізетін факторға айналуы ықтимал.    
 
ҼДЕБИЕТТЕР  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
1.
 
Назарбаев  Н.Ҽ.  Қазақстан  ҿз  дамуындағы  жаңа  серпіліс  жасау  қарсаңында.  Қазақстан 
Республикасының  Президенті  Нҧрсҧлтан  Назарбаевтың  Қазақстан  халқына  жолдауы. 
Астана: Елорда, 2006. – 44 бет. 
2.
 
Қазақстандағы  Адам  дамуы  туралы  2005  жылғы  Ҧлттық  есеп:  Қазақстандағы  аға  ҧрпақ: 
болашаққа кҿзқарас. – Алматы, 2005ж. 
3.
 
Қазақстан  Республикасының  Адам  қҧқықтары  жҿніндегі  Уҽкіл.  1.2.2.  Егде  адамдардың 
қҧқықтарын қорғау саласындағы ҽлеуметтік заңнама. 
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
Бҧл  мақалада  кҽрі  адамдардың  қоғамдағы  орны  мен  беделі  туралы,  Қазақстандағы 
жҽне шетелдегі қарттардың орнына салыстырмалы талдау жасалынған. 
 
РЕЗЮМЕ 
В  данной  статье  рассматриваются  психо-социальное  положение  пожилых  людей  в 
Казахстане  и  за  рубежом.  Описывается  сравнительный  анализ,  особенности  проживания, 
социально-психологические условия и адаптация пожилых людей в разных странах.  
 
 
 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
ДЕФЕКТОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
 
 
АНАЛИЗ СОСТОЯНИЯ МОРФОЛОГИЧЕСКИХ НАВЫКОВ У МЛАДШИХ 
ШКОЛЬНИКОВ С ОБЩИМ НЕДОРАЗВИТИЕМ РЕЧИ 
 
Дербисалова Г.С. – ст. преподаватель (г. Алматы, КазгосженПУ) 
  
Понимать речь окружающих, выражать собственные мысли как устно так и на письме 
ребѐнок  не  сможет,  не  овладев  грамматическим  строем  речи.  Грамматика  устанавливает 
нормы  изменения  слов  и  способы  их  соединения  в  предложении.  У  детей,  усваивающих 
грамматические категории на практическом уровне, более развитая письменная речь и в ней, 
как правило,  не бывает аграматизмов.  
Определение  грамматики  означает  науку,  свод  правил  об  изменении  слов  и  их 
словосочетаний  в  предложении.  Грамматический  строй  речи  включает  в  себя  три  стороны 
речи:  1)  морфология  -  система  склонений,  традиционные  формы  словоизменения;  2) 
синтаксис  -  многообразие  способов  построения  простых  и  сложных  предложений;  3) 
словообразование - средства и способы образования слов. 
Особое  внимание  на  состояние  морфологических  навыков  следует  уделить,  на  наш 
взгляд, у учащихся с общим недоразвитием речи. У данной категории детей наиболее часто 
наблюдается  нарушения  письма,  обусловленные  несовершенством  морфологической 
стороны  речи.  Морфологические  ошибки  связаны  в  основном  с  ненормативным 
образованием форм слов и употребление частей речи/2/.  
Выявление  уровня  сформированности  у  детей  морфологической  стороны  речи 
является необходимым условием организации целенаправленной систематической работы по 
речевому развитию в целом и развитию письменной речи в частности.  
Таким  образом,  целью нашего  исследования  было  дать  анализ  состояния  морфологических 
навыков у младших школьников с общим недоразвитием речи. 
Изучение  речи учащихся проводилось с учетом содержания программных требований 
по  формированию  морфологической  стороны  речи  в  младших  классах  школ  для  детей  с 
нарушениями речи. В обследовании участвовали учащиеся первого и второго класса школы-
интерната  №9  для  детей  с  нарушениями  речи.  В  основу  методики  обследования  был  взят 
прием  —  выполнение  детьми  заданий  и  упражнений  на  выявление  различных 
морфологических  навыков.  Использовались  групповые  и  индивидуальные  методы, 
предпочтение  отдавалось  индивидуальному  виду  работ.  Учащимся  были  предложены 
игровых задания на:  
1.
 
на проверку навыков согласования слов в падеже, согласования слов в роде; 
2.
 
умение согласовывать существительные с прилагательными в роде и числе;  
3.
 
умение согласовывать существительные с прилагательными  в числе, роде и падеже;  
4.
 
понимание и употребление существительных с предлогами (в, на, около, под); 
5.
 
проверку усвоения формы родительного падежа единственного и множественного числа; 
6.
 
проверку правильного использования в речи повелительного наклонения и 
неопределенной формы глаголов/1/. 
Задание 1 – это игра на проверку навыков согласования слов в падеже, проводилось в 
кабинете социально-бытового ориентирования в кухонном уголке. Учащимся предлагалось 
расставить посуду на место, и тем самым исправить беспорядок на кухне: 
-
 
Где стоит кастрюля? (Под столом.) 
-
 
Куда мы еѐ поставим? (На плиту.) 
-
 
Где стоят чашки с блюдцами? (На окне.) 
-
 
Куда мы их поставим? (В буфет.) 
-
 
Ложки и вилки где лежат? (В сковороде.) 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
-
 
Куда мы положим ложки и вилки? (В стол или ящик стола.) 
-
 
Где стоит сковорода? (Около шкафа.) 
-
 
Куда мы еѐ поставим? (На плиту около кастрюли.) 
Задание  2.  Цель  —  проверка  навыков  согласования  слов  в  роде.  Детям  предлагали 
рассмотреть предметные картинки (мяч, ведро, шапка, яйцо, яблоко, кастрюля, карандаш) и 
описать предмет, изображенный на картинке: 
-
 
мяч синий, маленький, резиновый, круглый; 
-
 
яблоко большое, красное, круглое, сладкое. 
Задание  3.  Игровое  задание  на  выявление    умений  согласовывать  существительные  с 
прилагательными в роде и числе. Учащимся предлагалось рассмотреть внешний вид кукол и 
ответить на вопросы:  
- Во что одета кукла Диана? Какое у неѐ платье, какого цвета? (В бальное платье, синего 
цвета.)  Какие у неѐ волосы? (Волосы светлые, белые.) Какого цвета на голове бант?  Какие 
глаза? (Глаза голубые, синие, большие.) Что у Дианы  на ногах? (Носки, туфли.) Какого они 
цвета? 
-Во  что  одета  кукла  Амина?  Что  это?  (Брюки,  свитер.)  Какого  они  цвета?  Что  у  неѐ  на 
ногах? (Туфли, носочки.) Какого цвета? 
-У  Дианы…(платье  синее),  а  у  Амины…(брюки  и  свитер.)  У  Дианы  волосы  (светлые,  с 
бантом), а у Амины (темные, и без банта). 
Задание 4. Цель  — проверка навыков согласования существительных с прилагательными в 
числе,  роде  и  падеже.  Учащиеся    выполняли  упражнение,  где  они  рассматривали  картинку 
"Кошка  с  котятами"  и  отвечали  на  вопросы:  Что  делает  кошка?  Какая  она?  (Кошка 
большая;  шерсть  у  неѐ  пушистая,  мягкая,  гладкая,  тѐплая.)  Что  делает  этот  котѐнок? 
(Играет  с  маленькими  клубками.)  Что  делает  другой  котѐнок?  (  Играет  с  большим  
клубком.)  Какие  котята?    (Маленькие,  шаловливые,  пушистые,  игривые.  Один  -  рыжий, 
другой  -  черный,  третий  -  пѐстрый.),  затем  составляли  предложения,  употребляя  заданные 
словосочетания:  У  (большая  белая  кошка)  три  (светлые  игривые  котята).  Около  (рыжий 
котенок) играют двое (маленькие, пушистые котята). 
Задание 5.  Проверка понимания детьми  различий в значении и употреблении предлогов (в, 
на,  из,  с,  под,  над)  была  проведена  два  игровых  приѐма:  а).  На  понимание  значения 
предлогов.  В  этом  задании  ребѐнку  предлагалось  выполнить  ряд  действий,  а  предлог 
выделить голосом: 
-
 
достань коробку с предметами из-под стола; поставь еѐ на окно; 
-
 
достань из коробки листы бумаги и положи их на стол; 
-
 
достань из коробки набор карандашей  и поставь его около листов; 
-
 
убери коробку с окна  и поставь еѐ опять под стол; 
-
 
возьми листы бумаги и карандаши со стола и раздай ребятам… 
б). На употребление предлогов. В этом задании детям задавались вопросы по мере того, как 
меняется местонахождение коробки с предметами. 
-
 
Где стоит коробка? (На окне.) 
-
 
Где лежат эти предметы? (В коробке.) 
-
 
Куда он положил листы бумаги? (На стол.) 
-
 
А коробку?  (Под стол.) 
-
 
Откуда Алмаз достает набор карандашей? (Из коробки.) 
-
 
Около чего положили карандаши? (Около тетрадки.) 
-
 
Откуда я взяла карандаши? (Со стола.) 
-
 
Откуда я взяла коробку? (С окна)  
Задание 6. Цель — выявить усвоение детьми  формы родительного падежа единственного и 
множественного числа. Проводилась  игра "Угадай, чего не стало". 
На столе лежат ножницы, ручки, книги, тетради. Затем убирается группа предметов и детям 
задаѐтся  вопрос:  Чего  не  стало?  (тетрадей,  ручек,  книг  и  т.д.)  или  убирается  один  предмет 
(ручка, книга, тетрадь и т.д.). 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Задание 7. Цель — исследовать использование детьми  в речи повелительного наклонения и 
неопределенной формы глаголов. Детям давалась проблемная ситуация, где мальчик играет с 
собакой  и  хочет,  чтобы  она  выполняла  его  команды.  Но  он  не  знает,  как  правильно  дать 
команду. 
-
 
Стой! Или: стоять! 
-
 
Беги! Или: бежать! 
-
 
Ляг! Или: лежать! 
-
 
Сядь! Или: сидеть! 
Также  учащиеся  должны  были  определять  неопределенную  форму  заданных  глаголов 
(держали, хватал, уходила и т.д.) и поставить их в повелительное наклонение.  

жүктеу/скачать 2,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: