Тіл комитеті

ештеңені  аяп отырған жоқ.  Оқу ғимараттары,  жатақханалалар,  тұрғын 
үйлер  бой түзеді, әлі де салынып жатыр.  Елімізге аты мәлім ғалымдар 
шақырылды.  Мәртебелі  қонақтар  үздіксіз  келіп  жатады.  Президент 
үміт  еткен,  сенім  артқан  үжымның  ғалымдары  әлемдік  түріктануға 
олжа салатын  еңбек жарияласа, төккен тердің,  шыққан  шығынның зая 
кетпегені. Өнегелі бастама ләйім жалғасын таба берсін. Кешеуілдетпей 
үшінші,  төртінші  түрік  қағанаттары  ескерткіштерінің  толық  Атласын 
шығару  керек.  Соларды  орыс,  ағылшын,  т.б.  тілдерге  аударуды  осы 
бастан қолға алған жөн  болар.
Елордада  жаһандық  бәсекеге  төтеп  беретін  жаңа  түрпаттағы 
біліми-ғылыми  кешен  қалыптасқанын  «Орхон  ескерткіштерінің  то- 
лык  Атласы»  сынды  еңбектер  мен  нағыз  ғалымдар  ғана  дәлелдейді, 
дәлелдеуді бастады да.
206

ҚАЗАҚСТАН АУЫЛ-СЕЛОСЫНЫҢ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ 
ЖӘНЕ ЭТНОМӘДЕНИ ТАРИХЫ: 
ТАРИХНАМАЛЫҚ ТАЛДАУ
Қазақстан  ауыл-селосының  интеллектуалдык  және  этномәд 
тарихы 
мейлінше  күрделі  қүбылыс  болғандықтан  оған  тән  с т  
пен  байланыстар  динамикасын  зерделеу 
қ о ғ а м д ы к -г у м а н и т а р л ы  
ғылымдардық  бар  саласын  қызыктырады.  Бүл  мәселенщ 
ә р   т '< 
^ 
қырларына  тарихшылардан  басқа  зерттеушілер -   экономистер, 
лософтар,  педагогтар,  әлеуметтанушылар,  мәдениеттанушь 
’ 
ясаттанушылар  тегіс  қалам  тартты,  жүздеген  кітаптар,  мон° 
ялар,  мындаған  мақалалар  жарык  көрді.  Олардьі  ҒЫЛЬІ^ И 
мен  мазмүнына,  нәтижелеріне  карай  жіктейтін  болсақ,  ір
қүрайтынын байқай аламыз. 
,„ UVH.nan-
Тоталитарлык  тәртіп  түсында  бірінші  топты,  әрине,  т 
тиялық  зерттеулер  қүрады.  Мамандардың 
есептеуінше, 
жылдар  аралығында  ғана  КСРО-да КОКП-нің  кадрлық  са^ 
жүмысына арналған 200-дей монография, жинақ, ютапша ж 
ты[1].  Бүларда  мамандарды  тәрбиелеудегі,  іріктеудеіі, 
ң
меттерге  көтермелеудегі  партияның  жетекіш ролі,  та  ан 
^ од_
көрегендігі дәріптелгенітүсінікті. 
Егеркемшілікауызға аль 
^
са, оған социалистік  жүйе мен идея  айыпталмаи,  жеке 
ялык
ПІ.  Казақстанда  тарихи-партиялык
са, оған социалистік  жүйе 
мен В Д ^ ^ ^ ^ ^ ^ - п а р т и я л ы к  
мен басшылар кінәяі  деп 
^„„артиясыньщ  Ортальт
зертгеудер  орггалығы  ретн д е  Қазақста 
,  80-шіжылдар
комитетіне қараған  партия тарихы HHCT“Jy 
бойы  осынау инсти- 
басына дейін, яғни жарты ғасырдан аста 
У 
ан 
200-ден астам
T V T   Т Т С Ш Т П П   г г о л і i v і   « i t  T U   ПГЧ7ТМ 11
тякыпыптарын қарастырған  ^ 
_  ____ _
........ ...  * 
_гтГ?1  Соғыстан кеиінп
монография,  жинақ, кітап шығарған 
eKeHL  J- 
.  м .қ 03ыбаевтың,
бүлардың  іргелілері С.Бейсембаевтьщ,  _ 
ТуҒандар 
едь  Бүгін
Ә.Ахметовтың, 
П.М.Пахмурныидың  Қ 
үстемдік 
кұрып
қоғамдық 
санада 
партия  тарихын  бекерлегені  J   *  ақ  түЖЫрым 
отыр. 
Партия 
тарихында  ақикат 
ашылмаға  > 
б ү р к е м е л е н г е н
дәріптелген,  содиалистік  қүрылыстын 
з а р д а п р  
сахнасы-
дегенге  саясатын  пайымдар  алға  тартылуда. 
Р 
’ 
^

нан  тайған  КОКП-нің 
артынан топырақ  шашу  оңайдың  оңайы.  Де- 
генмен  әркім  өз  заманының  перзентті  екенін  естен  шығармаған 
жөн.  Партия  тарихын  зерттеді  деп  Қазақстан  ғылымында  лайықты 
орны  бар  азаматтарды  күстаналаудың  зияннан  басқа  пайдасы  бола 
қоймас.  Олардың  еңбектерінде  кеңестік-коммунистік  дәуірдің  бол- 
мыс-бітімін,  ішінара  ауыл-селодағы  интеллектуалдық 
әлеует  пен 
этномәдени үрдіс  табиғатын  үғына түсінуге  мүмкіндік  беретін  фак- 
тілер,  оқиғалар,  мысалдар 
молынан  табылатыны  сөзсіз.  Айталық, 
1972  жылы  Алматыдағы  партия  тарихы  институты  «Дружбой  вели­
кой  сильны»  үжымдық  зерттеуді  жариялады.  Мүнда  Қазақстанның 
одақтас  үлт  республикаларымен,  социалистік  елдермен  байланысын 
үйымдастырудағы  КОКП-нің,  Қазақстан  компартиясының 
басшы- 
лық  қызметі  үлықталғанмен  тарихи  тәжірибені  ашатын  қүжаттар, 
деректер  мейлінше  мол.  Еңбектің  түтас  бір  тарауы  соғыстан  кейін- 
гі  Қазақстанның  экономиканың,  мәдени,  саяси  салалар  бойынша 
одақтас республикалармен,  социалистік елдермен байланысын  ашуга 
арналган.  Тоқыраудыңалғашқы жылдары  келіп жеткенмен  зерттеуде 
әлі  де  мән-мағынасын  жоймаған  түжырымдар  баршылық.  Мәселен, 
үлттардың  мәдени  ықпалдастығы  жайлы  айтылган  мына  түжырым 
қашанда  әділ  екені  сөзсіз.  «Любая попытка обособления той или  иной 
национальной культуры, -  делінген бүл кітапта,  -  искусственное огра­
ничение  научных и других форм духовного  общения и  контактов гро­
зит  прежде  всего тому  народу,  той  культуре,  которая допускает такое 
обособление  и  ограничение.  Следовательно,  казахская  социалисти­
ческая  нация, ее культура, достигшая высокого уровня, будучи равной 
среди равных,  может  нормально  развиваться  и расти лишь  при  усло­
вии  постоянного и все  расширяющегося  обмена  и взаимодействия с 
культурами  других социалистических  наций, усваивая все  лучшее  из 
современной  цивилизации  и  мировой  культуры»[3].  Демек,  еңбектің 
саясаттанган,  әсіре  идеологияланган  ой-түжүрымдарын  есепке  алма- 
сақ,  гылыми  танымга  берері  аз  емес.  Немесе  1981  жылы  Москвада 
жарияланган  «КПСС  и  культурное  преобразование  села»  кітабын 
алайық.  Мүнда  Қазақстан  ауыл-селосыныц  экономикалық,  мәдени, 
саяси  тарихынан бүрын  беймәлім  болып келген деректер  бар.  Түрген 
қой  кеңшары  фермасындагы 
қызыл  отаудың  (1949  жыл)  фотосу- 
реті  берілген.  1954  жылдың  басында,  дейді  зерттеушілер,  Қазақстан 
үжымшарларында,  МТС-тары  мен  кеңшарларында  жоғары  және  ар- 
найыорта  білімді 9 мындай маман жүмыс  істесе,  1960 жылы  олардын 
саны 20 мыцнан асып  түсті.  «Резко  увеличилось  число специалистов
20В

из местного  населения.  В  ходе  освоения  целины  количество  зоотех^ 
ников -  казахов  возросло более  чем в  15 раз,  а  ветеринарных  врачей
-  почти  в  8  раз»[4].  Осындай  еңбектерді,  КОКП тарихынан жазылган 
деп ысыра  берсек, ұлт  тарихымызды  кезінде бүкіл одаққа  танытқан 
шығармаларды  объективті багалай  алмағанымыз  ғой.
Зер ттеу тақы ры бы м ы зды ңтарихнам асы ндағы  
екініш 
топты 
аграр-
льщ саясат пен  теорияны, тарих пен  практиканы қарастырған ең  ек  р 
қүрайды.  Бүларда  ауыл-селодағы  өндіргіш  күштер  мен  өндірістік 
қатынастардың  дамуы,  үжымшар-кеңшар  өндірісінщ  д™  
мен  тағдыры,  оның  мамандармен,  механизаторлармен  қ 
.
етілуі, мәдени  өмірі мен  инфрақүрылымы зерделенген.  ^  ^
-  Я.Әубәкіровтің, Т.Балақаевтың, 
Г .Ф .Д а х ш ж и г е р д щ , 
^М адановтың, 
С.Нарматовтың, 
Қ . Қ а р а ж а н о в т ы н Д .Н ү р п е ш с о в т ы ң ,  . 
ө 
. 
’ 
Ә.Түрсынбаевтың,  О.Сексенбаевтың, 
И.Шамшатовтың, 
■; 
таш -  
мен  жазылгандары[5].  Осы  орайда 
Қазақстанньщ 
агр  Р
хын  қалыптастыруға  Одакгық,  ең  алдымен  Москва,  Ленинград, 
Новосибирск  ғалымдарының  зерттеулері  айтарлықтаи_ 
мойындауымыз  керек.  Орталықта  жарияланған  ірге 
казакСтан- 
теориялық-методологиялық  түжырымдары,  қүрыльі 
ескетзү-
м“  
= —
ИГ за“
™
  . р Г :   М - е Г м о і =
 =
В.И.Куликовтың 
«Исторический 
опыт  освоения  ц 
жазылып
атты  монографиясы негізінен дерлік 
Қазақстан 
мыс 
база-
шыққан.  Тың  игеру  республика  ауыл-селосының  ма  р 
^
  .
сын,  механизаторлармен, 
өндіруді күрт
уге  әкелгенш  мол қүжат  непзш де  дөиев: 
MFa тартыЛады[6].
үлғаиту мал  шаруашылығына  кері  эсер 
. 
3 .Г о Л й к о в а н ы ң ,
Мүнда  Қазақстан  ғалымдары  мен  қаиР 
Р 
п
  п 
Ко-
А .Көкімжановтың,  М.Исиналиевтің, 
Соғыстан
вальскийдің шығармаларына сілтемелер  молынан 
Р 
келесі
кейінгі  КСРО-ның  аграрлык
бір  зерттеу  «История  крестьянства  C C C L  
жылдардағы
қаламынан  1988  жылы 
т у ғ а н
 
бүл  еңбект 
Ақм0Ла,  Актөбе,
Қазақстанньщ  үжымшарлары  өмірінен 
Р  > 
нан  <  рет
Қарағанды,  Қызьшорда  °®лыс1| ^ Ыр ^ * ^ д ^ ^ а^)а^ы на  к^акстан-
209
14-2144

гені  республикамыздағы 
аграрлық  тарихты  зерттеу  табыстарын 
мойындағандық еді.  Өкініштісі 41  б.т.  кітапта Ресейдегі  тәжірибе мен 
үрдіске  басымдық  беріліп,  үлт  республикаларыньщ  аграрлық тари­
хы  үстірт  сипатталады.  Мәселен,  1945-1950  жылдарғы  Украинаньщ, 
Белорусияның, Молдовия мен Балтық бойы  республикаларыньщ  ауыл 
шаруашылығы,  үжымдастырылуы  арнайы  тарауда  қарастырылса, 
Қазақстан  туралы  мүны  айта 
алмаймыз.  Кеңестер  Одағын  10  жыл 
басқарған  Н.С.Хрущев  есімі үш рет  ауызға алынады да,  Қазақстанды 
ширек ғасыр  басқарған Д.Қонаев үмыт  қалыпты.
Түтастай  алғанда,  соғыстан  кейінгі  Кеңестік  Қазақстанның  аграр- 
лық тарихы  фактологиялық түрғыдан тәп-тәуір  ашылды.  Ендігі  міндет 
анықталған  деректерді  жаңаларымен  толықтыра  отырып,  саясатган, 
идеологиядан  ада зерттеу  жүмыстарын  жалғастыру.  Өйткені  тәуелсіздік 
түсындағалымдарымызсоциалистік  қүрылыстың 20-30-шы  жылдардағы 
«ақтандақтарын» анықтаумен көбірек  айналысып,  1946-1991 жылдардағы 
ауыл-село  тағдырына  онша мойын  бүрмай келеді.
Қоғамның  таптық  жіктелуі  мен  тап  күресін  тарихтың  локомотиві 
ретінде  үлықтаған коммунистік  билік түсында қоғамдық-гуманитарлык 
ғылым  ауыл-селоның  әлеуметгік  қүрылымын  зерттеуге  айрықша  ден 
қойғаны объективті қүбылыс. Зерттеу  тақырыбының  үшінші  тарихнама- 
лық  тобын қүрайтын  бүл бағытга әсіресе  философтар іргелі нәтижелерге 
қол жеткізді.  Кеңестік  Қазақстанда жүмысшы 
табының,  оның  аграр- 
лық  тобының,  колхозшылардың  қалыптасуы  мен  қүрамындағы  сандық 
және 
сапалық  өзгерістер  заңцылықтары,  соғыстан  кейінті  кезендегі 
ерекшеліктері 
М.Аженовтың, 
У.Алдабергеновтың, 
В.И.Зориннің,
A.Ишмухамедовтың,  Н.Капесовтың,  С.Н.Соскиннің[9],  т.б. 
моногра- 
фияларында  маркстік-лениндік  ілім  түрғысынан  зерделенді.  Әлеуметгік 
стратификациядағы өзгерістер дөп басып  анықталғанмен, олардың  түпкі 
нәтижесі  мейлінше  жақындасу  әрі  біртекті  әлеуметтік  қауым  қалыпта- 
сып келе жатқанын дәлелдеу болғандықтан бүл зертгеулердің  методоло- 
гиялық үстанымы ғылыми  ақиқатқа  сай келе бермеді.
Республикадағы 
демографиялық 
ахуал, 
демографиялык 
өзгерістердің  ауыл-селодағы 
барысы  М.Асылбековтың,  Н.В.Алек- 
сеенконың, 
А.Н.Алексеенконың, 
Ф.Н.Базанованың, 
Ә.Ғалиевтің,
B.В.Козинаның,  М.Сдықовтың,  М.Тәтімовтың  іргелі  зерттеулеріне 
арқау  болды[10].  Әсіресе  М.Тәтімовтың  «Ауылдағы  демографиялық 
ахуал»  атты  монографиясына  тоқтала  кеткен  жөн.  Негізінен  1959, 
1970,1979 және 1989жылдардаөткен  халықсанақтарының  мәліметіне 
сүйене  жазылған  бүл  еңбекте  селодағы  халық  санының динамика-
210

сы,  ауыл  демографиясындағы  ақтаңдақтар, 
экология  мен  демог­
рафия  арасындағы  байланыс,  ауыл-село  тұрғындарының  жасы  мен 
жыныстық  қүрамы,  жастардың  әлеуметтік  мәселелері  білгірлікпен 
талданған.  Әттеген-айы  да  жоқ  емес.  Автор  ауыл-селодағы  мәдени 
өмір  жетістіктері  мен  кемшіліктерін  ат үсті айтады да түрғындардың 
біліми  әлеуетінің  қаншалықты  өскенін  назардан  тыс  қалдыра  бе- 
реді.  «Жастарымыздың  қалаға  елеңдеуінің  басты-басты  үш  себебі 
бар  деп  білеміз,-  дейді  М.Тәтімов.  -   1)  ауылға  қарағанда  қаладағы 
еңбек  үйымдастырудың  жоғары  дәрежесі;  2)  жастардың  рухани  та- 
лап-тілегіне  ауыл  мәдениетінің  сай  еместігі;  3)  қаланың  түрмыстық 
жағдайының  ауылға қарағанда артықшылығы»[11]. Бәрі дүрыс.  Алай- 
да  қала  мен  ауыл  арасындағы  теңсіздік  соғыстан  кейін  ғана  орныға 
қалған  жоқ  қой.  Бар  мәселе  ауыл-село  жастарының  біліми  әлеуетінің 
өскенінде.  Бүрын білімі  аз жастар  қалаға  барғанмен ол  ортадан өз ор- 
нын таба алмайтын.  Енді кәсібіне  қарай қаланың өміріне оңай  кірігіп 
кете алатын дәрежеге жеткендіктен  ауылдан кеткісі  келіп түрды.
Түтастай алғанда, тарихи  демография  жас  ғылым саласы. Ол қай- 
та  қүру  жылдары  қолға  алынып,  тәуелсіздік  түсында  қалыптасуға 
беттүзеді. Оны кезінде академик М.Қозыбаев та ерекше  атап керсеткен 
еді: «В республике не сложилась  постоянно действующая система  де­
мографической  службы.  Не  развита  координация  усилий  демографов 
для  решения  целевых  республиканских  и межреспубликанских  про­
грамм.  Ни  одно  высшее  учебные  заведение  республики  не  готовит 
специалистов по исторической демографии» [12].
Қазақстандың  тарихи 
демография  ғылымын  калыптастыруға 
шығысқазақстандық  зерттеуші 
Н.В.Алексеенко 
жол  салғанын 
атап  өту  абзал.  Оның  революцияға  дейінгі  Қазақстан  халқы,  саны, 
қүрамы,  орналасуы  жайлы  монографиясы  1981  жылы  жарияланған 
еді.  Тәуелсіздік түсында  әкелі-балалы  Алексеенколар тарихи-демог- 
рафиялық  ізденісті жалғастырып, бірнеше еңбек  жариялады. Олардың 
пікірінше,  XX  ғасырдағы  Қазақстан халқының  қалыптасуы  тарихын- 
да үш кезең:  1926-1959,  1959-1989  және  90-шы  жылдар  ерекше көзге 
түседі.  «В течение  первого периода  население формировалось в  зна­
чительной  мере за счет  механического  прироста,  во  втором периоде 
преобладал  естественный  прирост  населения,  миграционное  сальдо 
становится  отрицательным,  в третьем  периоде  наблюдается  сокра­
щение общей численности  населения», дейді  олар  [13].
Зерттеу  тақырыбымыздың  тарихнамалық  төртінші  тобы  мәдени 
қүрылыс  мәселелеріне  қатысты.  Бүл  орайда  жарық  көрген  зертте-
211

улерді  екі  топқа  жіктеуге  болады.  Бірі  -   Қазақстандағы  мәдениет 
құрылысы  тарихын  тұтастай  алып  зерттегендер,  екіншілері  -   ауыл- 
село  мәдениетінің  тарихына  арнайы  тоқталғандар.  Номотетикалық 
мазмүнда 
орындалған  еңбектердің  көрнектісі  Р.Сүлейменовтың, 
Ә.Қанапиннің,  А.Д.Яндаровтың  қаламынан  туғаны  Отан  тарихынан 
белгілі.  КОКП  өктемдігінің  орнына  шығармашылық  бостандық  кел- 
ген  бүгінгі таңда  социализм тұсында жарық көрген мәдениеттанулық 
зерттеулерді  сынау  оңайдың  оңайы.  Бірақ  бұл  білгендіктің,  ардың 
ісі  емес.  Р.Сүлейменов,  Ә.Қанапин,  А.Д.Яндаров  өз  зерттеулері- 
мен  Қазақстанда  социалистік  мәдениетті  қалыптастырудың  тарихи 
тәжірибесі мен қорытындыларын  кешенді аша алды.  Ал осы үдерістің 
соғыстан  кейінгі  ауыл-селода қалай  өрбігеніне  Ә.Қүдайбергеновтың, 
Ж.Бодановтың,  О.Керімбековтің,  Н.Күзембаевтің, 
А.А.Рогачевтің, 
Т.Садықовтың, В.П.Гноевыхтьщ, А.Икеновтің монографиялары жауап 
береді.  Бай  деректік  негізде  жазылған  осынау  еңбектерде  ауыл-село 
түрғындарының  біліми және  мәдени түрғыдан кемелденгені,  мәдени- 
ағарту  мекемелерінің  қызметі, 
әлеуметтік  инфрақүрылым  жайы, 
қаланыңмәдениқамқорлығы,біліктімамандардың,механизаторлардың 
жаңа  толқыны  өсіп  шыққаны  баяндалады[14]. 
Осылардың  ішінде 
Ә.Қүдайбергеновтың  1989  жылы  жарық көрген  «Дәулетке  сәулет сай 
болсын»  монографиясына 
тоқтала 
кеткеніміз  артықтық  етпейді. 
Зерттеуде  ең алдымен  автордың ауыл-село  мәдениеті  мәселесіне  ке- 
шенді келуі көзгетүседі. Мәселен,  түрмыстық  қызметті  зерделегенде 
Ә.Қүдайбергенов  оны  экономикалық  қажеттілікпен,  еңбек  ресурста- 
рын  үтымды пайдаланумен,  бос  уақытты  мағыналы өткізу  жолдарын 
іздестірумен  шеңдестіреді. Ал  мәдениеттің  материалдық  негіздеріне 
келгенде,  ана  ауылда  осыншама  мектеп,  клуб  үйі,  аурухана,  кіта- 
пхана,  мына ауданда  мүнша мәдениет  ошақтары  бой  көтерді деген 
жалаң есеп,  сылдыр сөзге  көп  алданбай,  қайта осы өзгерістердің эко- 
номикалық,  өндірістік  қайнар  көздерін  ашуға,  озық  тәжірибелерді 
көпшілік игілігіне  айналдыруға  үмтылған.  Орын  алған  кемшіліктер 
мен  қателіктерді де  айналып  өтпейді.
Тағы бір қүптарлықжәйт, монографияда ауыл-селоның мәдениетін 
көтеруге  белсене  қайрат  қылған  көптеген  адам  аттары  аталған, 
олардың нақты іс-әрекеті суреттелген. Жасыратыны жоқ, мәдениет та­
рихын қозғағанкөптегензерттеулерде  жүртқакеңінен мәлім  әншілер, 
сазгерлер,  жазушылар,  бишілер,  суретшілер  сөз  болады.  Бірақ  олар 
қалалықтар  ғой.  Міне,  осы  жағынан  алғанда,  кітапта  аттары  аталған 
мектеп  мүғалімі  Б.Кәрімжановтың,  зоотехник Л.Арупановтың,  инже-
212

нер  В.Павловтың,  киномеханик  М.Компаниецтің  нәтижелі  мәдени 
қызметі аса  маңызды[15].
Қазақстанда  ұлт  мәселесінің  кеңестік  нұсқада  шешілуін,  тари­
хи  тағдырларын  КОКП  идеологиясының  шеңберінде  зерттегендер
А.Ержанов, Н.Киікбаев, Н. Жанділдин десек, кайта құру мен тәуелсіздік 
жылдарында  бұл  мәселеге  сүбелі  үлес  қосқандар  Р.Әбсаттаров, 
Ж.Әбділдин, М.Қозыбаев,  Ә.Нысанбаев, С.Борбасов сынды ғалымдар. 
Бүлар  зерттеу  тақырыбы  тарихнамасының  бесінші  тобын  қүрайтын 
еңбек жазды. Кеңестік жылдарда Қазақстандағы үлттардың мәдени-ру- 
хани өмірі гүлденгенін әрі  жақындағанын дәйектеуге зерттеушілердің 
бой  алдырғаны 
айтпаса  да  түсінікті.  Замана  талабы  солай  еді. 
Тәуелсіздіктің  арқасында  ғана  үлт  мәселесі,  үлтаралық  қатынастар, 
этномәдени  даму  ауыр  дағдарысқа  душар болғанын айтуға мүмкіндік 
туды.  Тарихшылардың  ішінде  мәселені  батыл көтерген  М.Қозыбаев 
еді,  1992  жылы  бүкілқазақтық  түңғыш  қүрылтайда жасаған  баянда- 
масында  кеңестік  шытырман  қайшылықты алға тартып,  отаршылдық 
пен  тоталитаризм табиғаты үлт  мәселесіне  келгенде  бір екенін  ашық 
айта  алды.  «Сонымен  қатар, -  деген еді  академик  ағамыз,  -  оның  ба- 
сына  дінінен,  тілінен айрылу қатері туды...  Өз еліңде қазақ жатақ  бо­
лып,  азшылыққа  айналды.  Көшпелі  өркениет  сегілді,  жаңа  өркениет 
арада емес,  арманда да емес,  елдің еңсесін түсірді,  болашағына  күмән 
тудырды.  Кеңестік  орталық,  большевизм жүргізген  геноцид-этноцид 
отаршылықтың  шыңы болды»[16]. Дағдарыстардың негізгі себептерін 
ғалым С.Борбасов тереңінен  талдайалған  екен. Біріншіден,  дейдізерт- 
теуші, 70 жылдан астам  уақыт бойы ой мен  сананы билеп келген соци- 
алистік таңдау өзін  ақтамады,  үлттардың табиғи даму заңцылықтары 
бүзылды. Екіншіден, кеңес екіметі  жылдарында үлттардың  күйзеліске, 
дағдарысқа  үшырауына  КОКП мен  елді  билеген  партиялық -  мемле- 
кеттік жоғарғы топ кінәлі.  Сөз жүзінде  интернационализм, үлттардың 
дамуы  мен  гүлденуі  насихатталса,  нақты,  істе  олардың  ассимиля- 
циялануы  мен  рухани  дағдарысына  жол  берілді.  Үшіншіден,  мемле- 
кеттік  социализм  әкімшілдік  экономиканы  туғызды.  Экономикалық 
әділетсіздік,  үлттық  байлықтардың  талант-таражға  түсуі,  Одақтың 
экономикалық мүдце желеуімен  көптеген  аймақтардың  экологиялык 
апатқа  ұшырауы  халықтардың  наразылығын  тудырды,  этномәдени 
дамуын  тежеді.  1989  жылғы  бағамен  әр  адамға  75  сомнан  кем табыс 
келетін  жанүялар КСРО  бойынша бар халықтың 15%-ы, Балтық бойы 
республикаларында  1 %-ы  болса,  Қазақстанда  ондай  кедей  жанүялар 
саны 50%  екен.  Қазақстан жерінен өтетін газ  қүбырларының бойында
213

отырған  2  мың  елді  мекеннің  78-і  ғана  сол  құбырларды  пайдаланған. 
Ал ауыл-селолар арқылы  өтетін электр  жүйелерінің тең  жартысынан 
елді  мекендерге энергия берілмеген[17]. «Қазакстандағы ұлттық  про- 
цестердегі  шындыққа  келер  болсақ,  -  дейді  С.Борбасов,  -  мүнда,  өз 
тарихи Отанында  бір  ұлт,  бір  халық түрады.  Ол  -  казақ  халқы,  қазақ 
үлты.  Республиканы  мекендеген  басқа  үлттар  мен  үлыстар  өкілдері 
қазақ  үлтымен  бірге, тізе қоса отыра көркейе алады»  [18].
Түтастай  алғанда,  Қазақстан  ауыл-селосының  кеңестік дәуірдегі 
этномәдени  болмыс-бітімінің  уақыт  пен  кеңістік  аясындағы  тари­
хи  динамикасы  арнайы  зерттеу  объектісіне  айнала  қойған  жоқ.  Ал 
осы  бағыттағы  алғашқы  талпыныс  60-шы 
жылдары  байқалған  еді. 
Ғүлама  ғалым  Ә.Марғүланньщ  басшылығымен  1967  жылы  «Куль­
тура  и  быт  казахского  колхозного  аула» 
үжымдық  монография- 
сы  жарық  көрген  болатын.  Мүнда  Талдықорған  облысындағы  екі 
үжымшардың өндірістік, әлеуметтік, үлттық-мәдени өміріндегі  елеулі 
қүбылыстар тарихи-социологиялық  әдістемелерді  қолданумен  сурет- 
геледі.  Өкінішке орай игі  бастама жалғасын таппады.
Енді  алтыншы  тарихнамалық топ  зерттеулеріне  келейік.  Ауыл- 
селодағы интеллектуалдық әлеуеттің объектісі  де, субъектісі де барша 
түрғындар қауымы болғанмен,  ең белсенді қозғаушы күші оқығандар 
мен  мамандар  екені  күмән туғызбаса керек. Соғыстан кейінгі  бссжыл- 
дықтарда Қазақстанның ауыл-селолық мамандары мен 

жүктеу/скачать 9,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: