Тіл комитеті

власти, попытки централизации  правления  в  одних руках,  предприня­
тые  Абулхаиром  и  Аблаем,  успеха  на  имели».  Мен  мүндай  пікірмен 
қосыла  алмаймын.  Дербес  мемлекет  қүру,  қазақ  халқының  егеменді 
ел  болуы -  Абылай  өмірінің түп  қазығы.  Қазақ тарихындағы  Абылай 
қүрған қазақ хандығы  мемлекеттік дәрежеге  көтерілмеді, -   деу  импе- 
риялық ой-өлшемінің көрінісі  болса керек».
Осылайша,  қысқа  мерзім  ішінде  Қазақстан  ғылымының  тағы  бір 
іргелі  саласы-шығыстану  қалыптасып  шықты.  Р.Сүлейменовтің  іскер 
үйымдастырушылық  қызметімен  Қазақстандық  шығыстанушылар 
Москвадағы, Ленинградтағы, Ташкент пен Душанбедегі, Баку мен Но- 
восибирскідегі әріптестерімен шығармашылық  байланыстар орнатып, 
күрделі зерттеулерді жүзеге асыратын дәрежеге қол жеткізді. Бөлімнің 
М.Х.Әбусейітова, 
В.А.Моисеев, 
К.Ш.Хафизова, 
Т.Бейсембиев, 
К.Сыроежкин, А.Сүлтанғалиева, Р.Мүстафина, Ж.Жапбасбаева тәрізді 
зерттеушілерінің  қаламынан  туған  ғылыми-зерттеулер  оқырмандары- 
на жол тауып жатты.
Р.Сүлейменов  басқарған  шығыстану  бөлімінің  табыстары  Ка­
зак  КСР  FA  басшылығы  тарапынан  қолдау  тауып,  ол  1984  жылы 
Ш.Уәлиханов  атындағы  тарих,  археология  және  этнография  институ­
ты қүрамындағы шыгыстану секторы болып қайта қүрылғанын, сектор 
екі  бөлімнен:  Шығыстың мәдени мүраларын зерттеу бөлімі, Азияның 
жапсарлас елдері тарихы бөлімі түрғанын айттық.  Екі бөлімде 24 адам 
жүмыс  істейтін  еді  (екі  меңгеруші,  4  аға  ғылыми  қызметкер,  4  кіші 
ғылыми  қызметкер,  5  аға лаборант,  2 стажер,  2  аспирант,  3  лаборант).
Енді  атқарылатын  зерттеулер  ауқымын  кеңейту  көзделді.  1985 
жылдың  қарсаңында  Қазақ  КСР  FA  вице-президенті  академик
З.А.Ахметовқа жазған ісқағазында Р.Сүлейменов шығыстанулық зерт- 
теулерге  жыл  сайын  40  б.т.  көлемде  жоспарлы  басылымға  рүқсат  бе- 
руді  сүрайды.  Бірақ  1985  жылы  Қазақ  КСР  ҒА  қүрамында  үйғыртану 
институты  қүрылды  да,  іргелес  Азия  елдерінің тарихы  бөлімі  соның 
қарауына  беріліп,  Шығыстың  мәдени  мүраларын  зерттеу  белімі  Қа- 
зақстан  мәдениеті  тарихы  бөлімі  болып  қайта  қүрылды.  Бүл  бөлім 
Щ.Уәлиханов  атындағы  тарих,  археология  және этнография институ­
ты  қүрамына  кіретін  еді.  Оның  меңгерушілігіне  Р.Сүлейменов  отыр­
ды.
Мүнда  да  шығыстанушылық  зерттеулерін  жалғастыра  берді. 
Олардын,  ішіндегісі  іргелісі  В.Моисеевпен  бірлесе  жазған  «Из  исто­
рии  Казахстана  XVIII  века»  монографиясы  екенін  ендігі  барша  та-
186

рихшылар қауымы жақсы біледі. Бұл монография тоталитаризм жүйесі 
күйремеген түста-ақ әйгілі Абылай ханның есімі мен ісін туған халқы- 
мен қайта қауыштырды.
Жинақтай айтар болсақ, 1974 жылы Рамазан Бимашүлы Сүлейменов 
мәдениет  тарихының  көрнекті зерттеушісі ретінде  бөлім  меңгерушісі 
қызметіне  кіріссе,  1979  жылы  шығыстану  бөлімін  қүрғанда  озінің 
ғылыми-үйымдастырушылық  және  шығармашылық  қызметінің  жаңа 
бір  бағытын  бастаған  еді.  Осы  бағытта  көшелі  нәтижелерге,  жүрт 
мойындаған табыстарға жетуі үшін оған бар  болғаны 5-6 жыл ғана ка­
жет болды. Осының өзі таланттың кемелдігін, үздіксіз өсу мен ізденісті 
серік еткенін  дәлелдесе керек.
187

ТҮҢҒЫШ ҚАЗАҚ ИНСТИТУТЫ ЖӘНЕ 
БҮГІНГІ ЖОҒАРЫ МЕКТЕП
Қазақ қоғамы білім мен  ғылымның  құдіретін  ертеден білген. Есте 
жоқ  замандарданжеткен: «Оқуинемен  қүдық қазғандай», «Білектібір- 
ді жығады,  білімді мынды жығады» деген нақыл  сөздер  осының куәсі. 
Оқу-білімді 
үлықтаған 
қағидаттар  әл-Фарабидің,  М.Қашқаридің, 
Шоқан  мен Абайдың шығармаларында молынан кездеседі.
Білімнің  дамуы  қоғамдағы 
сүранысқа  тәуелді.  Ал  біліми  ке- 
мслдену  өз  кезегінде  ғылымның  көкжиегін  кеңейтеді.  Адамзат  та- 
рихында  білім  мен 
ғылымның  қауырт 
көтерілгені  өнеркәсіптік 
төңксріспен  тығыз  байланысты.  Батыс  Еуропамен  салыстырғанда  Ре- 
ссйгс  өнеркәсіптік төңкеріс  кешеуілдеп жетті. Бүл XIX ғасыр еді. Де- 
мек,  Қазақстандағы  білім мен  ғылымның жаңа тарихи  кезеңі  осыдан 
екі  ғасыр  бүрын  басталуға тиістін.  Алайда  метрополия  отар  өлкенін 
рухани  өмірін  білім-ғылыммен  әрлендіруге  асықпады.  Қазақстанда 
алғашқы  жоғары  оқу орны  болыиевиктік  билік  орнағаннан  соң ғана 
ашылды.
1918  жылы  қүрамында  Қазақстанның  оңтүстік  облыстары  бар 
Түркістан  АКСР-нің,  1920  жылы  Қазақ  АКСР-нің  қүрылуы  кешегі 
отар елкенің мәдени-саяси өміріндегі үлы бетбүрыс еді.  Енді түбегейлі 
өзгерген  ахуалды пайдалана отырып, ғасырға жуық төл  мемлекетінсіз 
зар  заманды  бастап  өткерген қазақ халқы білім-ғылымда кеткен есесін 
қайтаруға  қүлшына  кірісті.  Сауатсыздық,  мектеп  ісіндегі  олқы- 
лықтар,  білікті  мамандардың  тапшылығы,  түптеп  келгенде,  үлттық 
мемлекетті,  оның  экономикасы  мен  руханиятын  орнықтыруға  қол- 
байлау  екенін  қоғамдық сана қапысыз  үқты.  Орталық және  жергілікті 
билік орындарына  мектеп ашуды өтінген, тіпті талап еткен  үжымдық 
шешімдер,  делегаттар үздіксіз келіп жатты.
Дей түрғанмен  іле-шала басталған  азамат  соғысы, экономикалық 
қиыншылықтар,  профессор-оқытушылар  қүрамының  әлжуаздығы 
кәсіби  білім  беру  жүйесін  қүруға  мүмкіндік  бермеді.  Орынборда, 
Семсйде,  Алматыда  ашылған 
политехникалық  институт,  халық-

тық  білім  институттары,  мүғалімдер  семинариясы  арнайы  орта  оқу 
орындары  бағдарламасымен  маман даярлады.  Бүлардағы  оку  үрдісі, 
оқытылатын пәндер, педагогикалық жүктеме  бірізге  түсірілмеген еді. 
Мәселен, халықтық білімнің  практикалық институтында (Практичес­
кий институт народного  образования) оқу мерзімі 2-3  айга дейін  ғана 
созылып,  жер-жерден  келген  мүғалімдер  біліктілігін  жетілдірумен 
шектелді.  Ал  1922  жылдың  көктемінде  үш  арнайы  орта  оку  орында- 
рын  -   индустриалды,  ауылшаруашылық  және  өнеркәсіп-экономика 
техникумдарын  біріктірумен Орынборда шаңырақ көгерген  политех- 
никалық  институт  1  жыл  3  ай  ғана  жүмыс  істеп,  жабылып  қалды. 
Оқу-материалдық  базасы  сын  көтермейтін  дәрежеде  еді.  1922/23  оқу 
жылының  қарсаңындағы  институттың жағдайы былайша  суреттеліп 
ті:  «В  материальном  отношении  институт  в  настоящую  пору  имеет 
крупные  неудовлетворенные  нужды:  необходим  безотлагательный 
ремонт  зданий,  нет запаса  дров,  кабинеты  и лаборатории бедны, нет 
запаса  учебников  и  пособий  и  пр.,  о  чем  доложено  Наркомпросу 
представлением смет, коллегией которого  сметы  приняты,  но выда іа 
денежных знаков за скудностью таковых задерживается»  [1 ]•
Жоғары мектепті  ашуға  талпыныс  Түркістан  АКСР  інде де  орын 
алды.  1920  жылы  Лениннің  тікелей  араласуымен  Ташкентте 
рта 
Азия  мемлекеттік  университеті  шаңырақ  көтерген 
олатын. 
жылы  мүнда 2 мыңнан астам  студент оқып, 370 профессор мен  оқы 
тушы  жүмыс  істеп  жатгы[2].  Кеңес  өкіметшің  алғашқы  жылдарында 
Қазақстанның  бірде  бір  қаласында 
Ташкентгегідей 
ғылыми  иитсп 
лектуалдық әлеует қалыптаспаған еді. Бүл -  бір. Екіншіден,  үркіст 
республикасының  басшылығында  көптеген  қазак азамапары  отыр 
ды.  1924  жылы  көктемде  Түркістан  Компартиясының  соңғы 
с 
езі  сайлаған  Орталық  Комитет  мүшелері  қатарына 
.  ^ФенД 
Ж.Бөрібаев,  С.Есқарасв,  Қ.Күлетов,  Ғ.Мүратбаев, 
_®ЗЬІ  ^  
’
С.Сегізбаев,  С.Қожанов  сынды  түлғалар  енген  екен[  J.  Әр
мемлекеттік биік  қызметтерде Т.Рысқүлов, О.Жандосов, 
.  өр
Т.Жүргенов, С.Есова, тағы басқалар жүргені де белплі. 
т
Міне,  осы  себепті  қазақтьщ  түңғыш  жоғары  оқу 
кентте  ашудың  сәті түсті.  Бәрі  1918 жылдың қазан аиында 
•
тегі  орыс  педагогикалық  училищесі  жанынан  казақ 
л 
үйымдастырумен басталды.  1919 
жылдыңтамызынан 
казақ 
^
өз  алдына  педагогикалық училище  болып  шықты. 
ЖЬ„,/Г1КТГ,ЛЫ 
заннан  ол  өлкелік  қазақ  ағарту  институты  мәрте  есшен
189

Оқытушылық  қызметке  Ташкенттегі  қазақ  зиялылары  тегіс  дерлік- 
тей  -   М.Тынышбаев,  Х.Досмүхамедүлы,  С.Қожанов,  И.Тоқтыбаев, 
М.Жүмабаев,  Х.Болғанбаев, А.Байтүрсынов, Ж.Аймауытов,  Д.Әділов, 
тағы  басқалар  тартылды.  Оқу  жоспары  бойынша  алғашқыда  қазақ 
тілі, математика,  география, тарих, орыс тілі, парсы тілі, араб тілі,  қол 
еңбегі,  графикалық  өнер,  ән-күй,  дене  тәрбиесі  пәндері  5  жыл  бойы, 
химия,  физика,  жаратылыстану  тарихы,  дидактика  -   4  жыл,  педа­
гогика -   3  жыл,  психология,  философия  пәндері  2  жыл  оқытылды. 
Оқу  жоспары  ауық-ауық  толықтырылып,  қайта  қаралып  отырғаны 
түсінікті.  Физика-математика,  жаратылыстану-география,  қогамдық- 
экономикалық  бөлімшелерде  арнайы  пәндерді  оқыту  қарастырылды. 
Мәселен,  қогамдық-экономикалық  бөлімшеде  тіл  біліміне  кіріспе, 
саяси  экономия,  қазақ  әдебиетінің тарихы,  орыс  әдебиетінің тарихы, 
қазақ  халқының  тарихы,  тарих,  батыс  әдебиетінін, тарихы,  өнер тари­
хы,  әдебиет пен  тілді  оқыту  әдістемесі  пәндері жүрген  екен [4].  Ар­
хив қорларында М.Тынышпаев  1923  жылы  түзген түркі-моңғол тарихы 
бойынша курстық багдарлама сақталып  қалыпты.  Оның  түркі-моңғол 
тарихына кіріспесінде мәселені  10 позициядан ашу көзделеді.  Олар:
«1.  Древнейшие  сведения  о  тюрках  до  возвышения  монголов 
(Чингизхана).  Древнейшие жилища  тюрков  и  монголов.  Гунны,  саки, 
юзы,  ужины,  канглы,  сияньби,  жужане.  Огузы:  Восточные  и  запад­
ные тюркские империи.  Уйгуры, тогуз,  огу,  карлуки,  караханиды,  пе­
ченеги,  болгары,  мадьяры,  башкиры,  хазары,  кипчаки,  тюрки-сельд- 
жукиды, кара-китаи.
2.  Монголы.  Великие  монголы  и  сумонголы  (татары),  кереиты, 
меркиты,  джалаиры  и  возвышение  Чингизхана -  Империя Чингизха­
на, личность Чингизхана.
3. Чингизиды. Борьба потомков  Чингизхана за коренной юрт: Уге- 
деев, джагатаидов, джучиды и тулиды.  Золотая Орда до  Тохтамыша и 
Джагатайское царство Тимура.
4.  Тимур  и  его  империя.  Разгром  Баязида,  разгром  Тохтамыша  и 
их следствие, личность Тимура.
5.  Падение  Золотой  Орды  и  ее  причины.  Судьба царства:  Крымс­
кого,  Казанского,  Сибирского, Ногайского, узбеки и  Казахский  союз, 
киргизы.
6.  Потомки Тимура.  Завоевание Шейбани-ханом Туркестана.
7.  Шейбаниды,  Аштарханиды,  Мангиты  (Бухара),  Кунграды 
(Хива),  Минг (Коканд).
190

8. Дальнейшая судьба Казахского союза. Война  1723 и ее последс-
I.
9. Покорение казахов и киргизов русскими.
10.  Генеология тюрко-монгольского народа» [5].
Бағдарлама өткен  ғасырдың алғашқы ширегінде  түзілсе де бүгінгі
отандық тарих  ғылымындағы  өзекті мәселелерді  камтитынын  ешкім
жоққа шығара  алмаиды. 
. 
t
Оқу 
орны  институт  деп   аталғанмен  оның  түлектері  арна 
білім  алып  шықты 
Оқу 
бітірушіге  аттестат  бершіп,  ол  * 
басқыш  мектепте 
үстаздық  күру  ж әне 
КСРО 
жоғары  оку
түсу  қүқығын  иеленді. 
_ 
•  ,
Әйткенмен  жоғары  білікті  мамандарға  сүраныс  өсе 
г-
жылы  Қазақстандағы  билік басына  келген Ф И-  олощеки 
д к с р  
када жоғарыоқу орнынаш уғапейіл
халық  агарту 
наркомы С.Сәдуақасүлы, Ташкентте  шо 
мск_
зак  зиялылары  республикамыздан  тыс
Қазақстанньщ  экономикалык ж ән е 
- ^ “ кезекге  болашак
ретін  мамандықты  анықтауга  аударылды. 
„
яжртгі
  жабдық-
оқу  орнын  профессор-оқытуш ы 
б>) қамтамасыз  сту
пен (ғылыми зертханалар,  кітапхана,  приб  р  р, 
„VP„ n;r;  пе  қа- 
түрды.  Болашақта арнайы  оку  ғимаратын  салу  мүмкі 
ш
перге  алынды.  Оку  ҮРд.сі„ 
^
нүсқа  қарастырылды:  б.р1 -  
ка6ь,лданатыя  студент-
үшіншісі  -   аралас  т т д е   оқыту.  Институтк 
к 
,,Р_ грПтепді  ре- 
тер  қүрамын  дәйектеу  үшін  бастауыш  жә^
рт1925  жьШЫ  8-қазан
формалау  қажет  пе  деген сүрақка  жауап  13Д 
_   шешімімен  Таш-
күні  Қазак  АКСР  халык ^ ^ Х Т Г и д а г о г и к а л ь ж   институты 
кенттегі  Қазақ  агарту  институты  Қазак 
Рпржеяе  бүл  оку
мәртебесімен  қайта  қүрылды.  Институт 
мектепхерге  және
орны 7  жылдық қазақ  мектептеріне,  2-ш 
көрсетілді.  Оқу
педагогикалық  техникумдарға  мүғалш  даярлаитыны  ^
 
2
мерзімі  4  жыл  болып  белгіленді.  1-ш   к ^ к а   жа 
^
  КЫздар
жылдық  мектепті немесе  педтехникумдь 
P 
жылдык  казак
Қабылданатын  болды.  Сол  жылдары  Қазақста  ^ [JWbIK  дайындык 
мектебі  ашылмағандықтан  институт жанына 
,  қабылдау
тобын қүрып,  оған  7  жылдық  мектепті  бітгр

көзделді,  бұған қоса 7 жылдық тәжірибе мектебін ашуға рұқсат  беріл- 
ді.  Студент кезінде жатақханада  тұрып,  стипендия  алған  жас  маман 
институт  бітірген  соң  жолдамамен  4  жыл  жұмыс  істеуге  міндетте- 
неді.
Ғылыми  әдебиеттерде  алғашқы  Қазақ  институтының  ректоры 
ретінде  мемлекет және қоғам  қайраткері  Т.Жүргеновтің  аты  аталады. 
Бүл  -  жаңсақ түжырым.  1925  жылғы  20  мамырда  Ташкенттегі  Қазақ 
ағарту  институтының  директорлығына Д.Сәрсенов тағайындаған бо- 
латын.  Өзбекстанда түратын  қазақ ғалымы профессор  С.Қарабаевтың 
мәліметі  бойынша,  Далил  Чегилекүлы  Сәрсенов  1898  жылы  Зайсан 
уезінде  дүниеге  келіпті.  1918  жылы  Семейдегі  үлдар  гимназиясын 
аяқтаған  соң, 
Том  университетінің  заң  факультетіне  түсіп,  онда  4 
жыл оқиды.  Студенттік жылдары М.Әуезовпен, Қ.Сәтбаевпен сыйла- 
саараласқан  екен.  1923 жылы Том университетінің медицина  факуль- 
тетінде  оқитын  Ғайыпжамал Мүстафақызы  Күтімоваға үйленеді. «На 
красивую  и умную  Гайипжамал, -  деп жазады профессор  С.Қарабаев,
-  
обращали  внимание  многие  молодые  люди,  в  том  числе  Мухтар 
и  Далиль.  Они  старались  ухаживать,  предлагали  руку  и  сердце. 
Однако  она  предпочла  Далила  и  в  1923  году  вышла за  него  замуж, 
оставаясь  в  дружеских  отношениях  с  остальными»[6].  1923  жылы 
жас  отау  иелері  Ташкентке көшеді  де,  Далил  Орта Азия 
мемлекеттік 
университетінің әлеуметтік-саяси ғылымдар факультетін,  Ғайыпжамал
-   медицина  факультетін  тәмамдап  шығады.  Қазақ  АКСР  халық 
ағарту  комиссариатының шешіміне  орай  1926жылдың 
1 5
-тамызынан 
Қазақ  педагогикалық  институтының  ректоры  қызметін  Т.Жүргенов 
алуға  тиіс  болғанмен  Д.Сәрсенов  қазан  айында  да  өз  орнында  қала 
беріпті.  Бүған дәлел — Қазақ  педагогикалық институты кеңесінің  1926 
жылғы  16  қазанда  өткен  салтанатты  мәжілісі.  Мәжілісте  Д.Сәрсенов 
төрағалық етеді.  Салтанатты жиын  Қазақстан  үкіметінің  қаулысы- 
на  байланысты 
шақырылған  болатын.  1926  жылдың  2  мамырында 
Ташкенттегі  Қ азақағарту  институты Қазақ педагогикалық институты 
мәртебесін алғанын Қазақ АКСР үкіметі де мақүлдаған қүжат дүниеге 
келген еді. Біздің  ойымызша,  түңғыш жоғары оқу  орнын ашуға Қазак 
АКСР  халық ағарту комиссариатыньщ  шешімі жеткіліксіз  екенін рес­
публика  басшылығы  кеш үғынған  тәрізді.
Салтанатты  жиында  алдымен  халық  ағарту  комиссариатыньщ 
өкілі  Холковский  баяндама  жасап,  жоғары  оқу  орнының  Қазақстан 
өміріндегі маңызын  дәйектеді. Екінші  баяндамашы Х.Досмүхамедүлы
192

институт 
тарихына 
тоқталды.  Ал  Т.Жүргенов  қүттықтау 
сөз 
айтушылардьщ  алды  болды.  Қорытынды  сөзінде  төраға  Д.Сәрсенов 
былай деген  екен:  «...  при  материальной поддержке  со  сторона  пра­
вительства  Казахстан  будет  иметь  квалифицированных  работников 
культуры  и  собственные  ВУЗы.  Первым  таким  ВУЗом  и  является 
наш  институт, который  отныне будет  именоваться Казахский  Педа­
гогический институт»[7].
1926 жылы 29-қазанда Қазақ  педагогикалық институтының  ашы- 
луына  байланысты  және  бір  салтанатты  мәжіліс  өтіп,  онда  халық 
агарту  комиссары С.Сәдуақасүлы орыс тілінде «О значении ВУЗа для 
Казахстана»  тақырыбына  баяндама  оқыды.  Т.Жүргенов  осы  күннен 
ректорлық  қызметіне  кіріссе  керек.  Қалай  болғанда  да,  Қазақ  педа- 
гогикалық институтының  бірінші ректоры Д.Сәрсенов  екенін  бекер- 
леуге  болмайды.  1928  жылы  түңғыш  Қазақ  институты  Ташкенттен 
Алматыға көшіп,  бүгінгі Абай  атындағы Қазақ үлттық педагогикалық 
университеттің іргесін қалады.
Қазақ  пединститутына 
алғашқыда  қазақ 
балалары  ғана 
қабылданғанымен  оқу  екі  тілде  -   қазақша  және  орысша  жүрді.  Ка­
зак  оқытушылары  жетпегендіктен  педагогикалык қызметке басқа үлт 
өкілдері  көптеп  тартылды.  Айталык,  1926  жылдың  сәуірінде  Ка­
зак  пединститутындағы  оқытушылардың  жартысына  жуығы  (28 
оқытушының  13-і)  қазақтан  басқа  үлттардан  екен[8].  Эрине,  орыс 
тілді оқытушылардың ішінде академик 
В.В.Бартольдтың 
болуы үлкен 
мәртебе еді.  1926/27  оку жылында окыған  лекцияларының  негізінде 
ол «История турецко-монгольских народов» атты еңбегін  жариялаған 
болатын.  Мүнда  Абылай  хан  XY1II  ғасырдың  үлы  билеушісі  деген 
түжырым бар.
Оқудың орыс тілінде жүруі  қазақ  жастарына ауыр  тиетінін  рес­
публика  басшылығы  жақсы түсінді.  1926 жылы  Қазақ  пединституты 
үжымыньщ  алдында  халық  ағарту  комиссары  С.Сәдуақасүлы  орыс 
тілінде  баяндама жасап, үлт мамандары  қалыптасқанша  шыдай түру 
керектігін  дәйектегені  бекер  емес.  «Уже тот  факт, что  наше истори­
ческое  торжественное  заседание  мы  открываем  на русском  языке
-  говорит о многом -  деді С.Сәдуақасүлы. -  Это говорит о том, что нам 
в львиной доле придется в ВУЗе  использоватьрусский  язык,  или  вер 
нее,  научную силу европейцев.  Но это,  конечно, не означает того, что 
мы,  казахи,  еще не доросли до  ВУЗа...  Наша молодежь  в первую  оче^ 
редь должна как следует усвоить русский язык.  Почему я это говорю.

Потому,  что  на  казахском  языке  нет  еще  в  достаточном  количестве 
учебной литературы.  Русский язык является единственным  мостиком, 
через который мы должны приблизиться к современной культуре»[9].
Өкінішке  орай,  халқымыздың  біртуар  ұлы  Смағүлдың  үміті  ақтал- 
мады.  XX ғасырдың 20-30-шы жылдарында ғана емес, 40-50-ші жылда- 
рында да, ғасыр соңында да Қазақстан жоғары оқу орындары  негізінен 
орыс тілінде мамандар даярлап жатты.  Қазақ тілінде  жазылған оқулық- 
тар мен оқу қүралдарының сапасы сын көтермейтін дәрежеде қала берді. 
Бүл  аздайын,  50-ші  жылдардың  аяғына дейін  жоғары  мектепке  қабыл- 
дау  емтихандары  орыс  тілінде  жүргендіктен  қазақ  мектебін  бітіртен 
талапкерлер студент қатарына  сирек  ілінді.  Сондықтан да студенттер 
қүрамындағы  қазақ  балаларының  үлесі  мейлінше  аз  еді.  1960  жылы 
қазақ  студенттері  жоғары  оқу  орындарында  оқитындардың  40,7%- 
ын  қүраса,  1966  жылы  одан  да  азайып,  36,7%-ды  қүрады.  Қазақстан 
студенттерінің жартысынан көбі славян тектестерден түрды[10].
Профессор-оқытушылар  да  негізінен  орыс  тілді  болып  келді. 
Азын-аулақ  қазақ  оқытушылары  үлттық тілде  дәріс  оқып,  семинар 
сабақтарын  жүргізуге  сүранысты  қанағаттандыра  алмайтын.  Дерек- 
терге  көз жүгіртсек, сол 50-60-шы  жылдар  межесінде әйгілі тарихшы 
Е.Бекмаханов:  «Қашан  өзіміздің  ана  тілімізде  сөйлер  екенбіз?»,  деп, 
студенттерімен сыр  бөліскен екен[ 11].
Бірақ  ол  күнге  дейін  әлі  алыс  еді. 
Қазақстандағы  ғылыми 
интеллигенцияның  басым  бөлігі  орыстардан  қүралды.  Мәселен,  1960- 
шы  жылы  ғылыми  қызметкерлердің  21,4%-ы  ғана  қазақтар  болса, 
57,2%-ы  орыстар  еді.  Е.Бекмаханов  дүниеден  озған  1966  жылы  бүл 
көрсеткіштер тиісінше 23,1% және  55,3% болды[12].
Білім мен ғылым саласындағы  қазақ тілінің мүшкіл халі үлтжанды 
жастардың наразылығын туғызбай түрмады.  1966 жылдың  5-ші наурыз 
күні Алматы медициналық институтыньщ бір топ  1-ші курс  қазақ сту- 
денттері сабаққа  келмей,  институт ректорынан,  денсаулық сақтау ми- 
нистрлігінен тарих, химия,  физика тәрізді пәндерді қазақ тілінде  оқы- 
туды  талап  етті.  Олар  Қазақстан  студенттерінен  қүрылған  мәскеулік 
шығармашылық бірлестік «Жас түлпар» ұйымдастырушыларымен кез- 
десіп,  өз  талаптарын  ортаға  салды.  ¥ л т  тілі  мен  мәдениетін  қорғауға 
бағышталған әрекет Қарағанды мединституты, Целиноград мединсти­
туты,  Қазақ  мемлекеттік  университеті  студенттері  арасында  да  орын 
алды[13].  Бүлардың ең  ірісі,  шарықтау шегі,  әрине,  1986  жылғы  жел- 
тоқсан көтерілісі еді.  Ізгі ниет зая кетпеді.
194

Мемлекеттік  тілдің  жоғары  мектеп  өмірінде  шын  мағынасында 
орнығуы  тәуелсіздік  түсында  жүзеге  асырыла  бастады.  Әйткенмен, 
түйткілді мәселелер аз емес. Студент жастарды қазақ тіліндегі  оқулық- 
тар  мен  оқу қүралдарының тапшылығы  алаңдатуда.  ¥лтты қ  бірыңғай 
тестілеуде жоғары балл жинаған  талапкерлер қазақ бөліміне берілетін 
квотаның  аздығынан  оқуға  қабылданбай  жататыны  да  кімді  болсын 
ойландыратын жайт.  Тіл туралы  алғашқы Заңның  қабылданғанына  17 
жыл откенмен әзірге ана тілінде сойлеуге шорқақ қазақ балалары коптеп 
кездеседі.  Ендігі  жерде  бүған  тозуге  болмайтынын,  Қазақстанның 
болашағы  мемлекеттік  тілінде  екенін  Президентіміз  Н.Назарбаевтың 
«Ана  тілі»  газетіне  берген  сүхбатьшда,  Қазақстан  халықтары  Ассам- 
блеясы  XII  сессиясында  қадап-қадап  айтуы  кездейсоқтық  емес.  «... 
Қазақстандағы жастар мынаны  білуге тиіс, -  деді Елбасы, -  мемлекет- 
тік  тілді  білмейінше,  мемлекеттік  органдарда,  қызмет  көрсету  сала- 
сында, қүқық қорғау органдарында немесе  сот саласында жүмыс істеу 
мүмкін  болмайды.  Мемлекеттік  тілде  қойылған  сүрақтарға  сол тілде 
жауап беруге тура келеді. Уақыт бар, мүмкіндік бар,  мемлекеттің қол- 
дауы  бар  -   оз  функцияларынды  қажетті  деңгейде  жүзеге  асыру  үшін 
тілді үйрену керек.  Бүл әбден қалыпты  және оркениетті шарт»  [14].
Түйіп  айтар  болсақ,  мемлекеттік  тілдің 
жоғары  мектептегі 
мәртебесін асқақтату үшін атқарылатын істер үлан-ғайыр. Бүған бүкіл 
зиялы  қауым,  студент  жастар  саналы  түрде  әрі  патриоттық  сезіммен 
жегілгенде  ғана  оң  нәтиже  шықпақ.  Басқа  да  қиыншылықтар  алдан 
шығуда.  Кредиттік  технологияға  көшу  студенттерді  компьютермен 
қамтамасыз  етуді тез  арада  жақсартуды  талап етуде.  Көптеген  ЖОО- 
лардағы  жатақханаларда  студенттерге  орын  жетіспейді.  Парақорлық 
фактісі  кездесіп  қалады.  Дипломды  жас  маманнның  жүмыссыздар 
қатарын  толтырып  жататыны  қүпия  емес.  Ғылыми  ізденісі  жылына 
1-2  тезис  жариялаудан  аспайтын  оқытушылар  бар.  Педагогикалық 
жүктеме  де  тым  үлкен.  Әлемнің  бәсекеге 
қабілетті  50  мемлекеті 
қатарына  кіруді  көздеген  біздің  ел  маман  даярлауды  әлемдік  стан- 
дартқа  бейімдегенде  үстаздарға  еңбекақы  төлеуді  қазіргі мөлшерде 
қалдырмайтын шығар. Қысқасы,  80 жылдық  тарихты артта қалдырған 
Қазақстан  жоғары  мектебі  төрт  аяғынан  тік  түрып  кетті  деп  айтуға 
әлі ертерек.

жүктеу/скачать 9,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: