Тіл комитеті

ш
  « в ,  
w
  « р ъ   t

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МӘДЕНИЕТ 
ЖӘНЕ АҚПАРАТ МИНИСТРЛІГІ
ТІЛ КОМИТЕТІ 
Ханкелді ӘБЖАНОВ
ҚАЗАҚСТАН: 
"ШгіРЫС.  ж м .
АСТАНА - 2007

ББК 63.3  (5  Қаз)
Ә13
ҚАЗАҚСТАН  РЕС
Е П Ш Ә Д Е Н И Е Т ' Ж ӘНЕ
АҚП А РА Т МИНИСТРЛІГІ 
Т1Л  КОМИТЕТІНІҢ БАҒДАРЛАМАСЫ  БОЙЫНШ А  ШЫҒАРЫЛДЫ
Редактор:  тарих ғылымдарының кандидаты Д.А.  Махат. 
Әбжанов X.
Ә 12  Қазақстан: тарих, тіл, ұлт. -  Астана:  «Ана тіл -  Ата тарих» баспа
-  зерттеу  орталығы ЖШС., -  2007 -  272  б.
ISBN 9965-890-04-8
Кітапта Отан тарихының этномәдени қырлары, ондағы ұлт зиялыларының 
орны, қазақ тілі мен  ономастикасының мәселелері  зерделенген.
Оқушылар  мен  студент  жастарға,  магистранттар  мен  аспиранттарға, 
қалың оқырман қауымға арналады.
В  книге  изучены  роль  и  место  национальной  интеллигенции  в 
Отечественной  истории,  освещены  этнокультурные  процессы,  проблемы 
казахского языка и ономастики.
Расчитана на учащихся, студентов, магистрантов и аспирантов, широкий 
круг читателей.
а   0503020905 
00(05)-07
ББК 63.3  (5  Қаз)
ISBN 9965-890-04-8
©  Әбжанов X.  М., 2007 
© «Ана тіл -  Ата тарих»  баспа -  
зерттеу орталығы ЖШС., 2007

1 - Б ө л  і м
ТІЛ МЕН ТАРИХ -  ¥Л Т  ҚОРҒАНЫ 
¥JIT ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ӨЗЕКТІ ҰСТАНЫМДАРЫ
1. Дәстурлі тарихтану
Жұмыр басты  пенденің жер басып жүруі үшін ауа, су, күн қандай 
керек болса,  әркімнің және  баршаның шыққан тегінен,  табиғи  қалпы- 
нан,  салт-дәстүрінен,  тілінен  көз  жазып  қалмауы  үшін  төл  тарихын 
білуі де соншалықты қажет.  Өткеніңді  білмеу өзгенің сойылын соғуға, 
өзіңцікін  өзектен  тебуге,  бөтеннің  туының  астына  кіруге  әкелетінін 
адамзат тәжірибесі мен тағылымы әлденеше рет дәлелдеген аксиома.
Тарихқа ықыласпен ден қоюдыңмаңыздылығын арғы бабаларымыз 
сөзімен де,  ісімен  де  өсиеттеп  кеткен  екен.  5  мың  жылдық  өткені  бар 
Арқайым қаласы, одан берідегі Есік, Берел қорғандары, сармат жауын- 
гері, байырғы түркі жазулары — бәрі ¥ л ы  даланың адамзат өркениетіне 
қосқан  мәңгі  қүндылықтарын  әрі  кемел  даналығын  айғақтап түрғаны 
өз алдына,  осынау асыл мұралар тарихты тануға, қүрметтеуге,  қайдан, 
қашан  шыққанымызды  үмытпауға,  сана  мен  жадымызға  зорльщпен 
таңылған  жалған  үғым-түсініктерден  тезірек  арылуға  сенім  үялатып, 
міндет артуда.
Еуразия  қүрлығының  шығысындағы  өркениет  иелері  -   жаңаша 
жыл  санауға  дейінгі  III  мыңжылдықта  Қүлжабасында  жабайы  аңдар 
суретін  қалдырғандар,  қола  дәуірінде  Беғазы-Дәндібай  мәдениетін 
дүниеге әкелгендер, сына жазуыньщ иесі байырғы түркілер — көтерген 
қара  шаңырақты  үстап  қалған  қазақтар  әріден  келе  жатқан  дәстүрді 
жалғастыра отырып, кәсіби қоғамдық ғылымдар толық қалыптаспаған 
уақыттың  өзінде  тарихты  жоғалтпаудың,  жүйелеудің,  насихаттаудың 
үтымды екі үлгісін түзді. Біріншісі — болған істі, өткен күн оқиғаларын 
қаз-қалпында  баяндау.  «Қыз  Жібек»,  «Ер  Едіге»,  «Қобыланды  ба­
тыр» жырлары осының  айғақ — дәлелі.  Бірінші  үлгінің  арғы  нүсқасын 
байырғы  түркі  жазуынан  байқау  қиын  емес.  Күлтегін  ескерткішінің
3

мәтіні  -   түнып  тұрған  тарих,  тарихты  баяндау.  ХҮІ  ғасырда  осы 
дәстүрді  қазақ  тарихшысы  Қадырғали  Жалайыри  өзінің  «Жами  ат- 
тауарих» жылнамасында жалғастырды.
Екінші  үлгі -   шежіре  тарқату.  Әбілғазы  Баһадүрдің  «Түрік  шежі- 
ресі»,  Шәкәрім  Қүдайбердіүлының  «Түрік,  қырғыз-қазақ  һәм  хандар 
шежіресі»,  Шоқанның,  Мәшһүр-Жүсіп  Көпеевтің,  М.Тынышбаевтың 
шежірелік  ақпараттары  көнеден  жеткен  мол  қазынаның  жүрнағы 
ғана.  Егер  бірінші  үлгіде  тарихи  үрдіс  халықтың,  қағанның,  ханның, 
батырдың, билер мен бектердің іс-әрекетімен, араласуымен баяндалса, 
екінші  үлгідегі  тарих  баянында жеке түлғаға  басымдық  беріледі.  Еке- 
уінде де тарихтың себеп-салдары, басталуы, барысы, тағылымы  бір-ак 
ауыз  нақыл  сөзбен,  ой-түжырыммен  тиянақталады.  Оны  ендігі  «дала 
даналығы», «даланың ауызша тарихнамасы», «шешендік сөздер», «би­
лер  сөзі»  дейтініміз  бар.  Тарих  тағылымын  қысқа  да  нүсқа  қорытын- 
дылау,  тоқсан  ауыз  сөздің тобықтай  түйінін  шығару -   авторы  белгілі 
шығармаларда  да,  фольклорда  да  желісі  үзілмеген  дәстүр.  Кейде  бір 
бірін  қайталау  кездесіп  жатады.  Айталық,  XVI-XVII  ғасырлар  шама- 
сында дүниеге келген «Әділ сүлтан» эпикалық жырындағы:
Ей, күлдір де күлдір кісінетіп 
Күреқді мінер ме екенміз!
Күдеріден бау тағып 
Көбені киер ме екенміз.
Күрең-жирен ат мініп,
Жал-құйрығын шарт түтып,
Төбедегі төрт жүлдызды оңға алып,
Әуелгідей ғалтақ күн
Біз енді жортуыл жортар ма екенбіз!  -
деген  жолдарды  XVIII  ғасырда ғүмыр  кешкен Ақтамберді  мүрасынан 
сәл  өзгерген  нүсқада  табамыз.  Бүл,  әрине,  көзсіз  көшіріп  алу  емес. 
Даланың ауызша тарихнамасына тән өзекті  ойтүйіндерді,  қадау-қадау 
қағидаларды үрпақтан үрпаққа жеткізудіңтәсілі. Тарихты баяндаудағы 
сабақтастықтың  Еуразия  сайын  даласында  үзілмегенін  Күлтегін  жа- 
зуынан  (VIII  ғасыр),  Бүқар  жырау  шығармаларынан  (XVIII  ғасыр) 
үзінділермен  дәйектеуге  болады.  Тастағы  жазуда  Күлтегін  жеті  жа- 
сында әкеден айырылғаны, он жаста ер атын алғаны,  он алты жасында 
ел-жүртын меңгергені айтылады.  Ал Бүқарекең былай жырлайды:
4

Эй, Абылай,
Жиырма беске келгенде,
Бақты берді басыңа 
Тақты берді астыңа,
Отыз жасқа келгенде,
Қара судың бетінде 
Сығылып аққан сең едің.
Қырық жасқа келгенде,
Алтынды тонның жеңі едің.
Қырық беске келгенде,
Жақсы-жаман демедің,
Елу жасқа келгенде,
Үш жүздің баласының 
Атының басын бір кезеңге теңедің.
Иә,  бабаларымыз  тарихты  танудың  өзектілігін  қапысыз  білді. 
Іргелес  көршілерінің  де  тарихынан  хабардар  болды.  «Абылай  хан» 
құжаттар  жинағында  әйгілі  билеушінің  Ресей  -   Пруссия  соғысынан 
хабардар болғанын айғақтайтын дерек бар.
Әйткенмен  қазақ  қоғамы  ұлт  тарихын  ғылым  дәрежесіне  көтере 
алған  жоқ.  Теориялық-методологиялық  жүйелілік,  категориялық 
аппараттың  дәлдігі,  дереккөздердің  сынақтан  өтуі  жетіспеді.  Әнші, 
күйші,  сал-сері,  жырау  мектептері  өсіп-өнген далада ғалым тарихшы- 
лар мектебі XX ғасыр басына дейін қалыптаспаған күйде қала берді.
2. Өтпелі кезең ұстанымдары
Өтпелі  кезеңнің  хронологиялық  ауқымы  1731-1991  жылдарды 
қамтып  жатыр.  Осынау  260  жылды  өтпелі  кезең  деп  атау  себебіміз 
жат жүрттың қолында мәңгі қалу мүмкін еместігін меңзегеніміз.  Оның 
бірінші  сатысында  (1731-1917  жж.)  үлттық  тарих  ғылымының  ка~ 
лыптасуына  қолайлы  ахуал  туа  қойған  жоқ  еді.  Ақиқатын  айтқанда, 
қалыптастыруға замана дауылы мүмкіндік бермеді.  Жоңғармен соғыс, 
Қытаймен қақтығыстар, Ресеймен арбасу — бәрі қолға қаламнан бүрын 
қару алғызды.  1731 жылы Ресейдің қүрамына Кіші жүз кіргенде, әрине, 
қамыттың 260 жыл бойы мойыннан түспейтінін ешкім білген жоқ. Жат 
қолындағы  өтпелі  кезеңнің  өз  үстанымдары  үлт  тарихын  зертгеуге 
қияс эсер етті.
5

Ресейдің бодандығын кабылдаумен қазақ тарихын  зерттеуге  орыс 
ғалымдары  араласа  бастады.  А.Левшин,  С.Броневский,  В.Радлов,
Н.Коншин,  Н.Аристов,  Г.Потанин,  тағы  басқалар  құнды  еңбектер 
жазды,  кейде  білместікпен,  кейде  империялық  өркөкіректікпен 
шатастырғандары  да  жоқ  емес.  Мәселенің  ақ-қарасын  айыруға 
Ш.Уәлиханов,  С.Бабажанов,  Ә.Бөкейханов,  Б.Қаратаев  сынды  қазақ 
ойшылдары  мен  қайраткерлері  айтулы  үлес  қоса  алды.  Бірақ  бастан 
дәурен  кеткен  соң  шындық  пен  ақиқат  үшін  шырылдаған  дауысың 
артымен диірмен  иірген  мықтылардың  қүлағына  жете  бермейді  екен. 
Революцияға  дейін-ақ  орныққан  еуропоцентристік  көзқарас  қазақ 
тарихын  тобыр-тағылардың,  дамымай  мешел  қалғандардың  тарихы 
ретінде үғындыруды заңдылыққа айналдырды.
Өтпелі кезеңнің екінші  сатысында (1917-1991  жж.) Қазақстандық 
кәсіби тарих ғылымының  қалыптасқанын бекерлеу мүмкін емес. Онын 
іргетасын  С.Асфендиаров,  Т.Рысқүлов,  М.Тынышбаев,  Н.Төреқүлов, 
т.б.  қалады.  Әсіресе  1941-1945  жылдардағы  ¥ л ы   Отан  соғысынан 
кейінгі  табыстар айрықша көзге түседі.  Тарихи таньшның жаңа мето- 
дологиясы  орнықты.  Әйткенмен  Кеңестік  тарихнама  бұрынғы  пайым 
мен  түжырымдаманы  ішінара  жоққа  шығарғанмен  басты  идеясын 
одан  әрі  жалғастырды.  Ғылым,  әдебиет,  өнердегі  үлы  түлғалар  әл- 
Фарабиді,  Шоқанды,  Абайды,  Қүрманғазыны тілінің үшымен  айтқан- 
сып,  қоғамдық-экономикалық  формацияның  феодалдық-патриархал- 
дық  сатысында  тежеліп  қалған  едіңдер  дегенді  алға тартумен  болды. 
Қожайынның  айтқанынан  шыға  алмаған  үлт  тарихшылары  мақүлдап 
бас изеумен шектелді. Қазақстанның шынайы тарихы 1917 жылғы қазан 
революциясынан  басталады  деген  пайым  сталинизм  идеясы  дүрілдеп 
түрған  жылдарда  мәтінін  Ғ.Мүсірепов,  Ә.Тәжібаев,  Қ.Мүхамедханов 
сынды серкелер  жазған  ҚазССР  мемлекеттік  әнүранындағы  «Торлаған 
түманнан  жол  таппай  түрғанда,  жарқырап  Лениндей  күн  шығып,  атты 
таң,  одақтас,  үрандас,  елдердің  қамқоры,  көп  алғыс  айтамыз  үлы  орыс 
халқына, іргелі мемлекет, ерікті болдық ел, еңбекте, майданда жеткізген 
жеңіске,  данышпан  партия -  сүйікті  кемеңгер»  жолдармен дәйектелді. 
Ең  бастысы  -   үлт  тарихын  зерттеудің  үстанымы  марксизм-ленинизм 
ілімінен туындап жатуға тиіс  еді.  Оның мәнісі  өткенге таптық,  партия- 
льщ, дүрысында жартыкеш, жал-қүйрығы күзелген түрғыдан Мәскеудің 
көзімен қарауға сайғанын ендігі жақсы біліп қалдық.
Біз бүл жерде өткенді ғайбаттауды мақсат түтып отырған жоқпыз. 
Жақсы  болсын,  жаман  болсын  өткеннің  бәрі,  кеткеннің бәрі  өзіміздің
6

тарихымыз. Әңгіме бастан кешкеннің болмыс-бітімін, тапқанымыз бен 
жоғалқанымызды  ақиқат  биігінен  тануға  жеткізетін  үстанымдарды 
дөп  басып  аныктауда  жатыр.  Ұстаным  ұлттық  рухқа  суғарылмай  үлт 
тарихы дүрыс түзіямейді.
3. Бұгінгі үстаным  қандай болуы  керек
Азаттыктың  15  жылы  ішінде  ұлттық  тарих  ғылымы  тамаша 
нәтижелерге  жетті.  Ежелгі  дәуірден  тартып  кешегі  президенттік 
сайлауға  дейінгі  үрдістер  жаңаша  зерттелуде,  бүрын-сонды  қолға 
түспей  келген  дереккөздер  жарияланды.  «Мәдени  мүра»  мемлекеток 
бағдарламасы  тарихи  таным  көкжиегін  мейлінше  кеңейткенін  айтпаи 
кету мүмкін емес.  ¥ л т  тарихын үлықтауға Елбасымыз Н.Назарбаевтың 
ат салысқаны неге түрады. «Тарих толқынында» кітабы Қазақстандағы 
тар их  философиясы  мен  методологиясын  асқаралы  биікке  шығарды. 
Мүндағы  «ғалымдардан  асырып  ой  өрбіту  саясаткер  үшін  а  ырои 
әпере қоятын  іс  емес»  деген  жолдар тарихшылардың шығармашылық 
ізденісіне  серпін  берді.  Әйтпесе  Бас  хатшының  айтқанын  каиталауға 
машықтанған, бейім түрған қауым едік қой.
Бүгін  үлттық  тарихнама  қайта  өрлеу  үстінде.  Мәселеге  кіріспес 
тен  бүрын  «үстаным»  сөзіне  түсінік  бере  кетейік.  Зерттеу  нысаны 
мен пәнін  дәл тануға  негіз  боп  қаланатын  әрі  колданылатын  ғылыми 
ережені,  бастапқы  қағиданы  «үстаным»  үғымына  сиғыздык.  нді  сол 
үстанымдар төңірегіндегі  ойымызды  ортаға  салуға көшелік.
Біріншіден, Қазақстанның кай дәуірдегі  болмасын, әсіресе ежелгі 
дәуірдегі тарихын  зерттегенде «табиғат және адам» деген  \  станымды 
қаперден шығармауымыз керек.  Тарих адамның жаратылуымен  аста 
лады, ал адам — табиғаттың, қоршаған ортаның қүрамдас, ажырағысыз 
бөлшегі.  Адамның,  яғни  этностың  шаруашылығы,  өмір  салты,  мінез 
қүлқы,  рухани  әлемі,  салт-дәстүрі  -   бәрі  қоршаған  орта^  әеерімен, 
мүмкіншілігімен  қалыптасып,  уақыт  өткен  сайын  тереңдеи  түсетінш 
ешкім бекерлей алмас. Табиғи-географиялық фактор белплі аумақтағы 
адамдар  қауымдастығының экономикалық,  саяси,  әлеуметтік, мәдени 
қарым-қатынасына  негіз  болып  қаланады.  Бір  Қазақстанның  өзінде 
әлденеше  табиғи-географиялық  өңір  бар.  Ру-тайпалық  қүрылым 
түрақты кешегі замандардан жеткен « ¥ л ы  жүзді қауға беріп малға қои, 
Орта жүзді қамшы беріп дауға қой, Кіші жүзді найза берш жауға к®и>> 
деген қағиданьщ жадымызда сақталуы сан ғасырлық 
т а б и ғ и - г е о г р а ф и
7

ялық  фактор  қүдіретінен  хабар  береді.  Әйтпесе  ¥ л ы   жүз  тайпалары 
елін-жерін қорғап қалу үшін Қытай, Моңғол, ортаазиялық шапқыншы- 
лармен Кіші жүз тайпаларынан аз соғысқан жоқ.  Табиғат детерминиз- 
мі -  әу бастағы тарихтың іргетасы.
Екіншіден,  табиғат  ана  халықтың  мінезін  қалыптастыратыны  рас 
болса, үлт тарихнамасының әр  бетінен сол мінез менмұндалап көрініп 
түруы керек. Өйткені тарихты жасаушы халық қой. Біздің оқулықтары- 
мызда күні  бүгінге дейін меншік түрі,  өндіріс тәсілі,  адамның адамды 
қанауы,  соғыстар,  жорықтар тарихы  бірінші  орында түр.  Сақтардағы, 
байырғы  түркілердегі,  XVI  ғасыр  қазақтарындағы  меншік  түрі,  мал 
бағу  тәсілі  адам  танымастай  өзгеріп  кетті  дегенге  сенгім  келмейді. 
Ал  мінез-қүлықтағы,  дүниетанымдағы,  әлеуметтік-демографиялық 
қүрылымдағы  өзгерістер  жер  мен  көктей  болатын.  Соңғылары  қазақ 
тарихының  шығыршығын  айналдыруға  пәрменді  эсер  етті.  Ендеше 
үлт тарихын адамиландыру,  сол адамдардьщ,  этностың  мінезіне,  мен- 
талитетіне  сәйкестендіру  үстанымы  бүрын-соңды  түрмаған  биікке 
көтерілгені  абзал.  Сөзіміз  дәлелді  болуы  үшін  бірер  ғана  мысал  кел- 
тірейік.  XX  ғасыр  басындағы  қазақ  пен  1937-1938  жылдарғы  репрес- 
сиядан  кейінгі  қазақты,  тың  игеру  қарсаңындағы  қазақ  пен  тоқырау 
жылдарындағы  қазақты  әлеуметтік  стратификациясы,  мінез-қүлқы, 
өмір  салты,  дүниетанымы  жағынан  баяғы  сол  қазақ  деу мүмкін  емес. 
Бүгінгі  қазақ  қайта  қүру  түсындағы  қазақтан  мүлде  езгеше.  Адам 
өзгереді,  өзгерген  адам  тарихты  өзгертеді.  Тарих — адам  іс-әрекетінің 
нәтижесі.
Үшіншіден,  табиғи-географиялық  фактордың  адам  өміріндегі,
тарихтағы орны мен маңызы мейлінше үзақ уақытқа созылғанмен, үлт
тарихындағы  оның  әсері  мемлекеттің,  саяси-қүқьщтық  жүйенің  пай-
да  болуымен  кейінгі  қатарға  біржолата  ысырылмаса  да  айтарлықтай
бәсеңдейді.  Кеңестік идеология үстемдік қүрған  кезеңде  антагонистік
қоғамдағы мемлекеттік билік үстем тап қолындағы езіп жаншу қүралы,
социалистік  мемлекет  кешегі  қаналғандардың  жоғын  түгендеуші
алғашқыда  пролетариат  диктатурасы,  кейінде  бүкілхалыктық  орган
ретінде  түсіндірілгені  баршамызға  аян.  Шынтуайтында  қай  қоғамда
болмасын мемлекеттік билік,  оны жүзеге  асыратын  саяси  элита үлкен
оркестрді  басқаруға  ашық  та  заңды  түрде  келген  дирижердай  болуы 
керск екен.
Сонымен,  Қазақстан  тарихын  зерттеудің  келесі  өзекті  үстанымы 
мемлекеттік биліктің түрі мен қүрылымын,  әлеуметтік негізі мен қыз-

метін,  мәні  мен  ерекшелігін  әр  кезеңге  қарай  анықтау  болып табыла- 
ды.  Өйткені  қоғамның  барша  мүддесі,  тағдыры,  күш-қуаты  түйісіп, 
оң немесе  теріс  шешімін  табатын  жер  мемлекеттік  билік болған және 
бола  береді.  Адамзат  тарихы  мемлекеттік  биліктің  алмас  қылыштай 
өткір  құрал  екенін  қапысыз  дәлелдеді.  Ол  кемелдің  кемеліндей  ғана 
түлғаның  яки  түлғалардың  қолында  жарқылдап,  елдің  бойындағы 
дерт  пен  кеселді  сылып  тастауға  пайдаланудан  басқаға  сілтенбеуі  ке- 
рек.  Елес  қуғандардың,  шексіз  жеке  билігін  орнатуды  көксегендердің 
мемлекеттік  билікке  келуі  қанды  қасіретке  үрындыратынын  кеңестік 
Қазақстан тарихы мәңгі үмытпастай  санамызға жазды. Дәстүрден, ре- 
сми заңдардан  биік  түрған  мемлекеттік  билік  отар  елдің ғана  емес,  өз 
халқын да  қүрбандыққа шалып  жіберуге  баратынын  фашистік Герма­
ния, пол поттық Кампучия тағдыры дәлелдеп берді. Тарихтың тағдыры 
билік пен билеушінің қолында.
Т өртіншіден, кез келген дамудың мазмүны мен нәтижесі жалғастық 
пен  сабақтастықта  жатыр.  Бүл  қағида  бүзылған  жерде  ілгерілеу  бол- 
майды. ¥ л т  тарихынан жазылған зерттеулерде мәселенің осы қыры сөз 
жүзінде  мойындалғанмен  нақты  кәдеге  жаратуға  келгенде  жеткілікті 
мән  берілмегендіктен  ақсай  береді.  Ежелгі  және  орта  ғасырлардағы 
Қазақстанды  мекен  еткен  сақтардан  тартып  қыпшақтарға  дейінгі  эт- 
ностар,  мемлекеттік  қүрылымдар  аспаннан  түсе  қалғандай  баяндала- 
ды. Олардың арасындағы генетикалық, нәсілдік, тілдік, экономикалық, 
саяси,  рухани  ортақтық,  сабақтастық,  жалғастык  ашылмаған  күйде 
қала  берген.  Бірімен  бірі  атысып,  шабысып,  қырқысып  күн  кешкен- 
нен басқа ештеңе  білмеген сыңайлы.  Бүдан былайда тамыры  бір түркі 
әлемінің  үрпақтары  қазақ  даласын  қүт  мекенге  айналдырғанын  үлт 
тарихын  зерттеудің  өзекті  үстанымына  айналдыруымыз  керек.  Ақын 
М.Жүмабаевтың сөзімен айтсақ:
Тұранға жер жүзінде жер жеткен бе?
Түрікке адамзатта ел жеткен бе?
Кең ақыл, отты қайрат, жүйрік қиял,
Түранның ерлеріне ер жеткен бе?
Түранда түрік ойнаған ұқсап отқа,
Түріктен басқа от боп жан туып па?
Көп түрік енші алысып тарасқанда,
Қазакта қара шаңырақ қалған жоқ па?
9

Мыңдаған  жылдар  бойы  желісі  үзілмеген  сабақтастық  қара 
шаңырақты үстап қалған қазақтарға  ақыл мен  қайратты,  ыстық жүрек 
пен  сабырды  молынан  дарытып,  жүз  жыл  жоңғарлармен  соғысқанда, 
260  жыл  отарлау  мен  тоталитаризмнің  қыспағында  қалғанда 
дүшпанына  жер  бетінен  жойып  жіберуге  мүмкіндік  бергізбеді,  қазақ 
мың өліп, мың тірілді,  XXI ғасыр  қарсаңында азаттыққа қол  жеткізді. 
Ұрпақ  сабақтастығын  сақтап  қалған  қүдірет  не  десек,  ол  -   ғасырлар 
бойы  үздіксіз  түзілген рухани-мәдени  байлық,  ол -  қазақ  әйелінің де- 
мографиялық  тасқынды  бәсеңдетпеген  аналық  ерлігі.  Тарих  -   уақыт 
пен  кеңістіктегі  үрдістердің жаңа  сатыға  көтерілуі,  қайталанылуы  не- 
месе жойылуы.
Бесіншіден,  отарлау  мен  тоталитаризм  түсында  қазақтың  ба- 
сына  түскен  нәубет  қүпиясын  ашудың  міндеті  алдымызда  түр. 
Революцияға  дейінгі  орыс  тарихшылары  Қазақстаннның  Ресейге  бо­
дан  болуын  бүратана  халықтың  хаостан,  өзара  қырқысудан,  ортаази- 
ялық көршілеріне жем болудан  өркениетке  қадам басқаны,  өсіп-өнуге 
бет  бүрғаны  ретінде  түсіндіруге  барын  салды.  Кеңестік  тарихнама да 
осыған  үқсас  түжырымды  басшылыққа  алды,  жақсылықтың  бәрі  со- 
циализммен  бірге  келді  дегенді  санамызға  орнықтырды.  «Өркениет» 
пен  «жақсылықтың»  қандай  шығындармен,  демографиялық  апатпен 
басымызға қонғанын тәптіштеп жатудың қажеті жоқ.  М әселе басқада. 
Отарлау мен тоталитаризм әкелген қасіреттің бәрін мемлекеттік билік
-   патшалық  самодержавие  саясатымен,  қоғамдық  қүрылыс  — тотали- 
тарлық  жүйемен,  жеке  түлғалар  -   Сталинмен,  Голощекинмен  байла- 
ныстыру  бүгінгі  зертгеулерде  берік  орын  тепкен.  Біз  осынау  фактор- 
ларды  жоққа  шығармаймыз.  Әйткенмен  тағы  бір  өзекті  үстанымды 
зерттеушілер назарына салғымыз келеді.
Ресейдің  Қазақстанды  толық  отарлауы  134  жылға  созылды,  ал 
Өзбекстан,  Қырғызстан,  Тәжікстан,  Түркменстан  халықтары  20  жыл 
ішінде  орысқа  бағынып шыға келді.  Орта Азияны  отарлау  1865  жылы 
Ташкентті Черняев әскерінің бағындыруымен біткенін ресми Петербург 
кезінде  ашык түрде тойлаған  болатын.  Қазақтардың  «қиқарлығынан» 
қолын  босата  алмаған  Ресей  Үнді  мүхитына  дейінгі  кеңістікке  шығу 
мүмкіндігінен  айрылып,  ол  өңірде  ағылшындар  үстемдігі  орнығып 
қалды.  Индияны  өзіне  қаратуға  не  себепті  үлгермегенін  орыс  шо- 
винистері  1917  жылғы  революцияға  дейін-ақ  бүгінгі  Жириновский 
тәрізді  қыжылмен  жазған  еді.  Демек,  империялық  санада  «қазақ  те- 
жеуіші» өшпестей өшпенділікпен қабылданғандықтан әрісі патшалық, 
10

берісі  кеңестік  Ресей  билеушілері  түпкі  максатына  жеткізбеген  біз- 
дерді,  яғни  қазақтарды  Сырым  батыр  түсынан  1986  жылдың  желто- 
қсанына дейін  аяусыз  жазалаумен  болды.  Романовтар әулеті үстемдік 
қүрған  заманда  «барымташы»,  «бүлікші»  атандырды,  революцияның 
алғащқы  жылдарында  «контра»,  1937  жылы  «халық  жауы»  дегенді 
шығарды,  40-50  жылдар  межесінде  баяғыда  талқандалған  буржуа- 
зиямен  байланыстырып  «буржуазиялық  үлтшыл»  бабымен  соттады, 
ақыры  жасырған  пиғылының  бет-пердесін  ашып,  үлтсыздана  бастаған 
халықты 
«қазак 
ұлтшылдығымен»  айыптады.  Бүл  үғым-түсініктердің 
тамырлануына, 
ашығын айтқанда, қазақтарға, арғы тегіміз түркілер мен 
қыпшақтарға 
кереғар  көзкарастың  қалыптасуына  ындыны  бүзық  орыс 
тарихшылары 
аянбай  еңбек  етті.  Е.Бекмахановтьщ,  О.Сүлейменовтьщ, 
М.Аджидің ақиқатты  айтпақ болған  кітаптарына қырғидай тиюінің бір 
””  ” 
^ 
песЬоомалануын,қа-
зақ  мектептерінщ  жашши  ж а и о і л / ш - і , -------   -
түтас халықты орыстандыруды қосыңыз. Ащы да  олса, шын 
Тарих -  бәсекеге,  сүрапыл сынакка төтеп бергендердін, алаты
Алтыншыдан, үлт тарихына ежелгі дәуірденкүні  Үгшг® 
ш ы  
болуымен  айрықша  көзге  түсетін  әрі  үрпақ  тәрбиелеуде  м 
ерекше  қасиеттерді  зерттеу  үстанымына  айналдыру  қажет. 
жасайтын  халық  болғандықтан  осы  қасиеттерді^ тани,  Үл 
„олмен 
сек,  зертеулеріміз  үлт  менталитетінің  тарихта  аишыкталу 
қойғандай 
үстата  алар  еді.  Біздің  ойымызша,  қазаққа  т 
мьша.
қаншалықты 
көп  болғанмен  басы  біріге келгенде үлт тари 
СН1МД; 
дай  ерекшеліктерді  дарыггы:  гуманизмді,  оптимизм»  және  сен ім д.
Әрқайсын тарқата дәлелдеп көрейік. 
, ^ ь, , пінін бетін
Ұлттарихыныңгуманизмітуралы. А.Македонски 
көтерілген
қайтарған  сақтар  дәуірі  түсында  да,  империя  дәреже 
МӘлім
байырғы  түркілер  заманында да,  дүниенің  төрт 
ястамшы-
болған  қыпшақ  дәуренінде  де  біздің  арғы  бабалары 
арқы-
лыққа  барған  емес.  Басқалардың  есебінен  немесе  талау- 
лы  баю  ниетінен  аулак түрды.  Еуразияның  саиын да"  
кетпеүі  үшін
толы  болмаса,  түркілер  еліне  қол 
О рганы   соғылар  ма
қытай  императорлары  жарлығымен  ¥ л ы   Қыт 
Қ  P 
.«.члейсок
еді. Әл-Фарабидей,  Қ.А.Яссауидей үлы гуманистер ДҮН* 
жа0ҒЬІда» 
келе 
қалмайды. 
Осыдан үш ғасыр бүрын қабылданған << 
а  әд -
өлім  жазасын  қүн  төлеумен  алмастыру  алдыңғы  қатар 
күнге дейін жете  алмай келе жатқан гуманизм емес пе. 
^ ^

¥ л т   тарихының  оптимизмі  туралы.  Ертеңгі  күнге,  болашаққа 
қүлшыныспен  қараған  халық  қана  «Мәңгі  ел»  орнатуды  қолға  алып, 
үрпағына  аманаттайды.  Оптимизмнен  нәр  алған  халықтың  перзенті 
ғана азап пен тозақтың ортасында жүргеніне қарамастан «Көңіл ашар», 
«Сарыарқа»  күйлерін  шығарады,  әлемді  тамсандырған  «Абай  жолы» 
роман-эпопеясын  жаза  алады,  үрпағына  асқақ  рух  дарытқан  «Менің 
Қазақстаным» тәрізді ән туғызады.
¥ л т   тарихының  келесі  қасиеті  сенім  туралы.  Сенім  қоғамдағы 
көзқарастың,  халық  менталитетінің  орнықтылығынан  шығады.  Оның 
қайнар көзі ежелгі дәуірден  индустриялық дамуға өткенше Қазақстан 
экожүйесінде  қауымдасып  қана  өмір  сүруге  болғанында  деп  пайым- 
даймыз.  Тіршілікке қажетті материалдық игілікті өндіру қазақстандық 
экожүйеде  рулық,  тайпалық,  жүздік  қатынастарды  қажет  етті.  Оны 
патшалық  отарлау,  XIX  ғасырдың  аяғы  -   XX  ғасырдың  басындағы 
әлжуаз  капиталистік  қатынастар  әу  бастағы  табиғатынан,  функция- 
ларынан  ажыратқанмен  ыдырата  алмады.  Ал  социализм  түсындағы 
қоғамдық-мемлекеттік  меншік,  үжымдық  идеология  руға,  тайпаға, 
жүзге  бөлінуді  ресми  қабылдамағанымен,  қазақи  қауымдық  психоло- 
гияны  азды-кемді  қолдай  түсті.  Қауымдық  өмір  салтында  «Бәрі-бірі 
үшін,  бірі-бәрі  үшін»  қағидасы мүлтіксіз жүмыс істеп түрады.  Қауым 
мүшелері бір біріне алаңсыз сенеді.  Онсыз тіршілік тынысы үзіледі.
Қысқасы,  қазақтың  қонақжайлығы,  дархандығы,  аңғалдығы, 
бейғамдығы  төл  тарихының  гуманизмінен,  оптимизмінен,  сенімінен 
туындаған  мінез.  ¥ л т   тарихын  зерттегенде  осы  үстанымды  қолдана 
білсек,  толымды  нәтижелерге  қол  жеткізе  аламыз  деген  ойдамыз.  Та­
рих -  бірауыздылық,  бауырмалдық бар жерге қонатын бақ.
Соңғы  жетінші  үстаным  адамдар  іс-әрекетімен  жасалатын 
тарихтың  екі-ақ  негізде  өрбитініне  қатысты.  Бірі  -   табиғи-ырғақты 
тарихи  үрдіс,  екіншісі  -   отарлаған  немесе  өктем  сырт  күштің  теге- 
урінімен  жасалатын  тарих.  ¥ л ы   дала  екеуін  де  бастан  кешті.  ХҮІІІ 
ғасырдың  басына  дейін  қазақ  жеріне  келген  қытай,  араб,  моңғол, 
жоңғар  басқыншылары -  бәрі  сайын даланың табиғи-ырғақты тарихи 
үрдісін бүза алмады,  қайта ездері қазақтанып кетті.  Орыс отарлауы да 
табиғи-ырғақты дамуды шайқалтқанмен, тамырын қиюға ғүмыры жет- 
педі. ¥лттың табиғи-ырғақты дамуын күйреткен алапат кеңестік тота­
литаризм  еді.  70  жыл  ішінде  жердің  біраз  бөлігі  талан-таражға  түсті, 
елі  үшін  еңіреген  зиялылар  атылды,  қуғындалды,  қазақ  тілі  бейшара 
халге үрынды, аштық миллиондаған қандастарымыздьщ басын жүтты,
12

демография бүзылды. Ең ауыры — үлттық жөргегінен жеріген, бөтеннің 
қүндылықтарын қастерлеген, аты қазақ, заты бөлек үрпақ өсіп шықты. 
¥лттың  түтастығына,  болашағына  төнген  қатердің  жиынтық  көрінюі 
осы  еді.  ¥ л т   түтастығы  жоқ  жерде  үлттық  идеология,  үлттық  идея 
түзілуі мүмкін емес.
Табиғи-ырғақты даму тек азаттықпен қамтамасыз етіледі. Оған ре­
волюция да, шетелдік инвестиция да негіз бола алмайды. Азаттығынан 
айрылған ел  күшпен,  зорлықпен таңылған тарих сүрлеуіне түседі.  Де 
мек,  үлт  тарихын  зерттеудің  өзекті  үстанымы  азагтықтың  қай  саты 
сында  түрғанымызды  анықтай  білуінде.  Мәселені  осылайша  қоюдың 
бір  себебі  әлемдік  жаһандану  үрдісіне  келіп  тіреледі.  Егер  кеше 
гі  отарлау  мен  тоталитаризм  бір  мемлекеттің  ғана  күшімен  жүзеге 
асса,  жаһанданудың  артында  әлемдік  әлденеше  алпауыт  мемлекетгер 
түрғанын бір сәтке қаперден шығармау керек. Жаһандануға тетеп  ере 
алмау  Қазақстанды  жат  мемлекеттер  жаулап  алады  деген  сөз  емес. 
Басқыншылықпен  басып  кіру  жаулаушыға бүгінде тиімсіз  болып қал 
ды:  оны  әлемдік қауымдастық  айыптайды, жаулап алған  елінщ дертін 
емдеуді,  қажетті-қажетсіз  шығынын  көтеруді  мойнына  алады,  т.б.с.с. 
Жаһанданудың  жалына  қол  іліндіре  алмасақ,  азаттығымызды  сөз 
жүзінде  мойындағансыған  алыс-жақын  алпауыт  мемлекеттер  теріміз 
ді  теспестен  қанымызды  соратыны  сөзсіз.  Ендеше  тарихты  зерттеу 
өткен-кеткенді  судай сапырып,  қүрғақ,  желбуаз  өңгіме 
қүру 
емес. 
бүгінгі  өзекжарды  міндеттерді  оң  шешу  үшін  ауадай  кажет  шартты 
лық әрі зандылық. Т арих -  қауіпсіздік йен болашақтың кштін үстаушь
қүдірет.
Қорыта  айтсақ,  тарих  бүгінгі  күннің ¥ л ы   үстазы,  ертеңгі 
басы.  ¥стазды   қүрметтеу,  келешекке  кемел  даярлықпен  қадам 
вркениеттіліктің белгісі.
13