Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық республикалық журнал

–  150-ден  аспайды.  Саны  ӛте  азайып  бара  жатқандықтан  қорғауға  алынып,  Қазақстанның  «Қызыл 
кітабына» еңгізілген. 
Қазақстан эндемигі, таралу аймағы шектеулі тҥрше, саны азайып барады. Жойылып кету қаупі бар. 
Генофондысын сақтау ҥшін таксонның маңызы 
Қазақстан фаунасындағы арқардың 5 тҥршесінің бірі. 
Таралуы 
Сырдариялық  Қаратау.  Бҧрын  бҧл  тауда  кең  тараған  болатын;  бҥгінде  оның  орталық  аласа 
тауларында  кездеспейді.  Арқарың  солтҥстік-батыс  популяциясы  мен  оңтҥстік-шығыс  популяциясы 
арасындағы байланыс ҥзілді. ХХ-ғасырдың 80-шы жылдарына дейін Қаратаудың оңтҥстік-шығыс жағына 
және  оған  кӛршілес  жатқан  Боролдай  тауына  Талас  Алатауынан  арқарлар  қоныс  аударатын.  Бҧл 
арқарлардың тяньшаньтҥршесі. Осында арқардың екі тҥршесі араласып кетті. Сондықтанда нағыз қаратау 
арқары тек Қаратаудың солтҥстік-батыс Жартысында тіршілік етеді. 
Таудың  жазық  далалық  учаскелері.  Одан  ҥй  малдары ығыстырады.  Сондықтанда тау  бетпейлерінде 
бҧталар ӛскен тау шатқалында мекендейді. 
ХХ-ғасырдың  40-шы  жылдарына  дейін  Қаратауда  арқар  едәуір  болатын,  одан  киін  тау 
жайылымдрын шаруашылық ҥшін игеру оның санын азайтып жіберді. 1976 жылы таудың солтҥстік-батыс 
бӛлігінде  17.7  мың  гектар  жырде  27  арқар  есепке  алынса,  1979  жылы.  5  мың  га  жерде  –  10, ал  1981-1982 
жж.  100  мың  га  жерде  –  60-70  арқар  саналды.  1990  жылдың  қазан  айында  солтҥстік-батыс  Мыңжылқы 
тауында 100 шаршы шақырым жерде 11 арқар, ал 1993 жылы наурыз айында осындай кӛлемді жерден 7-ақ 
арқар саналған. 1998 жылдың ақпан-наурыз айларында 77.6 мың га жерден 35 арқар есепке алынған. 1976 
жылы арқардың жалпы саны 150-дей болса, ал қазіргі уақытта бҧл кӛрсеткіш – 100-дей ғана. 
Негізгі шектеуші факторлар 
Браконьерлік, ҥй малдарының ығыстыруы, қасқырлар. 
Биологиялық ерекшеліктері 
Ҥйірлі  жануар.  Бір  жерде  тҧрақты  тіршілік  етеді;  алысща  онша  қоныс  аудармайды.  Таңертеңгілік 
және  кещкілік  жайылады.  Кҥйлек  –  қазан-қараша  айларында,  шӛлдеуі-наурыздың  аяғы  мен  мамыр 
айында.  1-2  қозы  туады.  Негізгі  азықтары  -  әртҥрлі  шӛптер;  қыста  дәнді  шӛтермен  қияқтармен, 
жусандармен  қоректенеді.  Кҥздік  астықтарды  да  азық  етеді.  Бәсекештер  –  ҥй  малдары,  әсіресе  қойлар. 
Жаулары – адам, қасқыр. Қозыларына тҥлкі де қауіпті. 
Қолда ӛсіру 
Мәлімет жоқ. Қазақстан хайуанаттар паркінде де ҧсталмайды. 
Қабылданған қорғау шаралары 
Халықаралық  табиғат  қорғау  Одағының  Қызыл  кітабына  енгізелген.  Сондай-ақ  «Жойылып  кету 
қаупі  бар  жануардар  мен  ӛсімдіктер  тҥрлерімен  Халықаралық  сауда  жасау  Конвенциясының»  1-ші 
қосымшасына кіргізілген. Қаратау қорығында қорғалады. 
Қажетті керек шаралары 
Ерекше  қорғалатын  табиғи  территориялар  ҧйымдастыру  керек.  Ормандар  мен  жануарлар  дҥниесін 
қорғау  басқармалары  мен  аңшылық  шаруашылықтарында  қаратау  арқары  сияқты  жануарларды  қорғау 
жҧмыстарын жақсарту жӛн. Қаратау арқарын кӛбейту ҥшін Орталық қыруда қажет. 
Зерттеу ҥшін ҧсыныстар 
Қаратау арқарын мониторинтік бақылау 
   Табиғаты бай әрі кең байтақ қазақ даласында жануарлардың кӛптеген тҥрі тіршілік етуде. Қаратау 
жотасы  –  ежелгі  әрі  әсем  табиғи  кӛріністердің  бірі.  Бҧл  ӛңір  археологиялық  және  этнографиялық 
ескерткіштерге  бай.  Қаратау  жотасы  мыңдаған  жылдар  бойы  тарихи  оқиғалардың  куәсі  болып  келеді. 
Қасиетті Қаратау жерін ежелгі адамдар мекен етіп, аң аулап, тасқа қашап сурет салған. Ол  – моңғол және 
жоңғар  шапқыншылықтарынан  қазақ  халқына  қорған  болған  қалқан,  Кеңес  ӛкіметінің  қолдан  жасаған 
ашаршылығы  мен  репрессиясының  тілсіз  куәгері. Кеңес заманында  Қаратаудың  бӛктерінде  экологиялық 
жҥйеге  нҧқсан  келтірілді,  мал  жайылып,  тау-қазба  жҧмыстары  жҥргізіліп,  ӛзендер  жағасындағы  ағаш-
бҧталар  шабылды.  ХІХ  ғасырдың  соңы  мен  ХХ  ғасырдың  орта  тҧсында  Қаратау  аумағында  мекендеген 
Тянь-Шань  аюы,  тҥркістан  сілеусіні  сияқты  жануарлар  антропогендік  факторлардың  ықпалынан  бҧл 
тӛңіректен  мҥлдем  жойылып  кетті.  Адам  баласы  да  ӛз  қолымен  биологиялық  алуан  тҥрлілікке  зиян 
келтіріп,  табиғи  орныққан  тҧрақтылықты  бҧзып,  соның  салдарынан  туындаған  қасіреттен  жапа  шегіп, 
зардабын  тартып  жатты.  Еліміз  кӛптен  аңсаған  тәуелсіздігін  алып,  Елбасының  білікті  де  салиқалы 
саясатының  арқасында  ӛркендеп,  әлемнің  дамушы  елдерінің  қатарына  қосылды.  Мемлекетіміз  Біріккен 
Ҧлттар  Ҧйымымен  бірлесе  отырып  табиғатты  қорғау  бағдарламаларын  жҥзеге  асыруда.  Экономикалық 
дағдарысқа  қарамастан,  Ҥкімет  табиғат  қорғау  мәселесіне  кӛп  кӛңіл  бӛлуде.  Мемлекет  қазынасынан 
экожҥйелерді  қалпына келтіру  мақсатында  кӛптеген қаржы  жҧмсалуда. Осының  бірден-бір  дәлелі  –  2004 
жылы  Қазақстан  Республикасы  Ҥкіметінің  №249  қаулысымен  Қаратау  мемлекеттік  табиғи  қорығының 
қҧрылуы дер едік. Бҧл қорық қарт Қаратау жотасының орталық бӛлігінде 34300 гектар жерді алып жатыр. 
Қорық  Оңтҥстік  Қазақстан  облысы  Тҥркістан  қаласының  аумағында  орналасқан.  Ол  2  учаске  және  7 

айналымға  бӛлінген. Қаратау қорығының  аумағында  Қазақстан  Республикасының  Қызыл кітабына  енген 
Қаратау  арқарының  және  басқа  да  қҧрып  кету  қаупі  тӛніп  тҧрған  жануарлар  мен  ӛсімдіктер  кеңінен 
таралған.  Негізінде  Қазақстанның  биологиялық  алуандылығының  басым  бӛлігі  таулы  аймақтарда 
кездеседі.  Ежелгі  Қаратау  жоталары  Қазақстанның  табиғи-географиялық  аймақтарының  ішінде  сирек 
кездесетін  теңдесіз  тҥрлердің  мекені  болып  табылады.  Мҧнда  Қаратау  арқарының  басым  бӛлігі  тіршілік 
етеді. Қаратау арқары – Қазақстанда мекендейтін арқарлардың тҥрастысының бірі.  Ол ІUSN (2000) Қызыл 
кітабына  ең  жоғары  жойылу  қаупі тӛніп  тҧрған тҥрлер  санатына  жатқызылған  болатын.  Денесі  ірі,  ҧзын 
сирақты  жануар.  Ересек  қҧлжалардың  дене  ҧзындығы  150-200  сантиметр,  биіктігі  125  сантиметрдей. 
Кҥзге  қарай  салмағы  –  60-105  килоға  жетеді.  Арқардың  аналықтары  қҧлжаға  қарағанда,  кішілеу  болып 
келеді. Дене ҧзындығы 100-120 сантиметр, ол жотасының биіктігі 112 сантиметрге жуық. Салмағы – 50-60 
кило.  Мойны  әрі  қысқа,  әрі  жуан.  Қҧлжаларының  басы  ҥлкен  және  орала  біткен  қошқар  мҥйіздері  болса, 
аналықтарының  денесі  жинақы,  мҥйіздері  жіңішке,  қысқа,  сәл  ғана  артқа  қайырылған.  Тері  жамылғысы 
қылшық  пен  тҥбіттен  тҧрады.  Тҥсі  ақшыл-қоңыр  немесе  сҧршыл-қоңыр  аралығында  алмасып  отырады. 
Арқарлардың  мекен  ететін  сҥйікті  жерлері  –  аласа  ӛскен  далалық  немесе  таулы-далалық  шӛпті 
ӛсімдіктермен  тҧтасқан  таудың  тегіс  баурайлары.  Олар  суаттары  бар,  азығы  мол,  мазаламайтын,  ҥрей 
туғызбайтын  мекендерде  тҧрақты қоныстайды.  Бірақ  ӛрт,  мал  жаю,  тоғышар  жәндіктер,  қар қалыңдығы, 
су кӛздерінің тартылып қалуы, індеттің кең етек алуы – арқардың ондаған шақырымдарға қоныс аударып 
кетуіне басты себеп болады. Қорегі – бҧталар мен шӛптесін ӛсімдіктер. Рационына шамамен ӛсімдіктердің 
70  тҥрі  кіреді.  Қазан-қараша  айларында  кҥйлейді,  160-165  кҥн  буаз  болып,  наурыздың  аяғында  тӛлдей 
бастайды.  Тӛлдейтін  жерлері тау  шатқалдары  мен  жыралар.  Ал  таза  Қаратау арқары тҥрасты  ретінде  тек 
қана  Қаратау  жоталарында  мекендейді.  Кейбір  пікірлерге  қарағанда,  Қаратаудың  оңтҥстік-шығыс 
сілемдерінде  арқардың  будан  тҧрпаты  кездеседі  екен.  Бҧл  Қаратау  арқары  мен  тяньшандық  арқардың 
будандары  болуы  мҥмкін.  Бҧл  ғылыми  тҧрғыдан  зерттеуді  қажет  етеді.  2004  жылдың  кҥзіндегі  санақ 
бойынша қорық аумағында арқардың 38 дарасы бар екенін анықталды. Табиғатты қорғау іс-шараларының 
нәтижесінде  олардың  саны  бес  жылдың  ішінде  бес  есе  кӛбейді.  Қорық  қҧрылғалы  бері  оның  аумағында 
ғылыми-зерттеу  жҧмыстары  жҥргізілуде.  Жыл  сайын  қорық  инспекторлары  және  ғылыми  қызметкерлер 
маусымдық  санақтар  мен  мониторингтік  бақылауларды  ҥзбей  жҥргізіп келеді.  Ал териофаунаны  зерттеу 
барысында  сҥтқоректілердің  20 тҥрі  анықталған.  Оның  ішінде  3  тҥрі Қазақстан  Республикасының Қызыл 
кітабына  енген  –  Қаратау  арқары,  тас  сусары,  ҥнді  жайрасы.  Бҥгінде  қорықшылардың  алдында  тҧрған 
кҥрделі мәселелердің бірі – кӛбейген арқарлардың санын сақтап қалу. Ӛйткені, қоныс аударатын жерлері 
қорықтың  шекарасынан  алыстап  кетеді.  Қаратау  жотасының  кӛлемі  420  шақырымға  созылады. 
Арқарлардың  бір  бӛлігі  Боролдай  тауларына,  екінші  бір  бӛлігі  Дәуқара,  Темірастау  сілемдері  арқылы 
Қызылорда  облысының  Шиелі  ауданына  қарай  қоныс  аударады.  Тҥркістан  орман  және  жануарлар 
шаруашылығының  аймағынан  шыққан  бойда  олар  сҧғанақтардың  қҧрбандары   болып  кете  барады. 
Мҧндай  жағдайларға  жол  бермеу  ҥшін  арқарлардың  қоныс  аударатын  жолдарын  зерттеп,  ОҚО-ның 
ерекше  қорғалатын  табиғи  аймақтары  –  қорықтар,  ҧлттық  парктер,  қаумалдар,  орман  шаруашылықтары 
бірлесіп, экологиялық дәліздерді қҧру мәселесін қолға алулары керек. Осы мәселелер бойынша қорықтың 
ғылыми  қызметкерлері  Дҥниежҥзілік  жабайы  табиғатты  қорғау  қорымен  бірлесіп,  Қаратау  арқарының 
қоныс  аударатын  жолдарын  экспедиция  барысында  анықтап,  экологиялық  дәліз  жолдарын  қарастырып 
жатыр.  Қаратау  арқарының  болашағы  тек  қорықшылардың  қҧзырындағы  мәселе  емес  деп  ойлаймын. 
Намысшыл қазақ  халқы  ӛлкеміздің  байлығына  оң  кӛзімен  қараса,  арқарды қорғау  жолында  кӛмек  қолын 
созса, нҧр ҥстіне нҧр болар еді.  
 
 Пайдаланған әдебиеттер: 
1.       Ковшарь  А.Ф.,  1977.  О  численности  и  мерах  по  сохранению  архара  в  заповеднике  Аксу-
Джабаглы. В кн. Редкие и исчезающие звери и птицы Казахстана. Алма-Ата, с. 96-97. 
2.       Мельников  А.В.,  1980.  Динамика  численности  тяньшанского  горного  барана  в  заповеднике 
Аксу-Джабаглы. В сб. Копытные фауны СССР. М., с.181-182. 
3.      Шапошников Ф.Д., 1956. Горные бараны Западного Тянь-Шаня. Ж. Природа, № 1, 
      с. 109-110. 
4.      Цалкин В.И., 1951. Горные бараны Европы и Азии. М., Изд. МОИП. 
5.      Shakula V., 2001. Population status and taxonomic problems for Caprinae in   
      Western Tien Shan and Kizil-kum Desert. Newsletter of the IUCN/SSC Caprinae   
      Specialist Group, November, Canada, pp. 5-6 
 
Аннотация.  В  статье  приводятся  краткие  характеристики  различных  типов  пространственных 
перемещений  архаров  Каратауского  заповедника    –  расселений,  локальных  перемещений,  кочевок  и 
миграций в свете их влияния на численность и структуру популяции. 

Annotation.  There  are  the  brief  characteristics  of  various  types  of spatial  moving  of  argali  from  Karatau 
Nature  Reserve  -  moving,  local  moving,  traveling  and  migrations  from  the  point  of  view  of  their  influence  on 
number and structure of the population in the article. 
 
 
 
ӘОЖ 539.3 
           К.81 
 
ИНТЕГРАЛДЫ МИКРОСҦЛБА ЖӘНЕ ОНЫҢ ТРАНЗИСТОРЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯМЕН 
ЖАСАЛУЫ 
 
Кӛшербаева М.Р., Кӛбеева М.Қ. 
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ. 
 
Интегралды  микросҧлба  -  бҧл  микроэлектронды  бҧйым,  белгілі  бір  бҧйымның  функционалдық 
қызметін орындайды. Сигналды ӛңдейтін немесе ҥлкен тығыздықты электрондық элементтер жиынтығы. 
Жасалу  технологиясына  қарай  интегралдық  микросҧлбалар  шала  ӛткізгішті  және  гибридті  болып 
бӛлінеді.  Шала  ӛткізгішті  интегралдық  микросҧлбаларда  оның  барлық  элменттері  және  оларды  жалғау 
шала  ӛткізгіш материалдың  ішінде  немесе  ҥстінде  орындалады.  Шала  ӛткізгіштің  ҥсті  диэлектрик  болып 
есептелетін силицийдің қос тотығымен жабылған ,ал элементтердің арасындағы изоляция міндетін р-тҥрлі 
силиций атқарады. 
Элементтер  металл  қабықшаларымен  жалғанған.  Шала  ӛткізгіштің  кӛлемі  ішінде  диодтарды, 
транзисторларды,  резисторларды  және  конденсаторларды  жасауға  болады.  Конденсаторлардың 
сыйымдылығы ретінде р-n ӛтпесінің сыйымдылығы пайдаланылады. Шала ӛткізгішті интегралдық микро-
сҧлбаларды  жасау  технологиясы  ӛте  кҥрделі  және кӛп қаржы  жҧмсауды талап етеді.  Сондықтан  оларды 
пайдалану  ӛте  кӛп  мӛлшерде  шығарғанда  ғана  тиімді  болады.      Гибридті  интегралдық  микросҧлбаларда 
резисторлар, конденсаторлар мен индуктивті шарғылар тӛсеніштің ҥстіне әр тҥрлі әдіспен жҧқтырылатын 
қабықшалардың  кӛмегімен  орындалады  да,  ал  шала  ӛткізгішті  аспаптар  тӛсенішке  жеке-жеке  бекітіледі. 
Осылайша дайындалған интегралдық микросҧлбалар қорапшаның ішіне орналастырылады да, ал сыртына 
керекті  ҧштары  ғана  шығарылады.  Гибридті  интегралдық  микросҧлбалардың  жасау  технологиясы  шала 
ӛткізгішті  интегралдық  микросҧлбалардың  технологиясына  қарағанда  оңай,  элементтерге  параметрлер 
беру дәлдігі жоғары, бағасы арзан. Бірақ массасы және кӛлемі ҥлкен де, интеграциялық дәрежесі тӛмен [1. 
10б.]. 
Қазіргі  интегралдық  микросҧлбалардың  интеграциялық  дәрежесі  ӛте  жоғары  және  функциялық 
қолданымы  жан-жақты  болып  келеді.  Интегралдық  микросҧлбалардың  басты  кемшілігі:  1)  берер 
қуатының аздығы, шамамен, 50....100 мВт; 2) сҧлбаларда әр тҥрлі элементтер болуы мҥмкін. Бірақ әртҥрлі 
элементтердің болғанына қарамастан  олардың бір ғана транзисторлық технологисы ӛндіріске ӛте тиімді. 
Енді осы транзисторлық  технологиямен жасалған бір сҧлбаны мысалға алып кӛрсетейік.   
Мҧны 1-сурет бойынша тҥсіндіруімізге болады. Суретте кӛріп отырғанымыздай, сол жақта жасалған 
р-n  ауысуы  сыйымдылық  рӛлін  атқарса,  оң  жақтағы  р-n  ауысуының  р  аймағы  кедергі  рӛлін  атқарады. 
Суреттің  орталық  бӛлігінде  диод  пен  транзистор  орналасып,  олардың  ӛзара  жалғасуы  металл 
қабыршағымен,  ал  бір-бірімен  алшақтануы  тотық  қабыршағымен  қамтамасыз  етілген.  Мҧндайда  арнайы 
диэлектриктер  іздеп,  оның  жасалу  жолдарын  талдап  жатпай-ақ,  кремнийдың  ӛз  тотығын  пайдалану 
ӛндірісте ӛте пайдалы. 
Қарастырылған  монолиттік  ИС-ның  биполярлық  транзистрының  жасалу  жолдары  2-суретте 
толығырақ  кӛрсетілген.  Осы  технологиялық  цикл  бойынша  бірінші  кезекте  Si  бӛліктері  SiO  –ден 
босатылып  (фотолитография  әдісімен),  ол  жерге  диффузия  арқылы  басқа  тҥрлі  жартылай  ӛткізгіш 
ендіріледі. 3-суретте алынған қҧрылымының бетіне эпитаксиялық, жоғары кедергілі қабат n-эпи ӛндіріліп, 
алынатын транзистор қҧрылымы қалған ортадан бӛлу диффузиясының кӛмегімен оқшауланып бӛлінеді.  
Жоғарыда қарастырылған ИС-ны монолиттік дедік. Ал әр тҥрлі технологиялық әдістерінің  кҥшімен 
тағы қандай ИС тҥрлерін алуға болады? Әрине, бірден ойға келетіні элементтерді жҧқа қабыршық ретінде 
жасап  тозаңдатсақ,  сол  металдың  қасиетіне  сәйкес  белгілі  бір  кедергі  алмаймыз  ба?Осы  металл 
қабыршағының әрбір квадратының, ҥлкенді-кішілігіне қарамастан, белгілі бір кедергісі болады екен. Олай 
болса  осы  квадраттарды  қатарлап  қоя  отырып,  қажетті  кедергінің  шамасын  алуға  болмас  па  екен? 
Мысалы,  хром  квадратының  кедергісі  0,5  кОм.Егер  бізге  10  кОм  резистор  керек  болса,  біз  осы  хром 
квадраттарының  жиырмасын  қатар  қоюымыз  керек.  Ал  осы  жиырма  шаршыны  ӛзара  қалай 
орналастырамыз?  Қалай  орналастырсақ  тиімді  болар  еді?  Бҧл  бізге  қойылған  келесі  сҧрақтың  белгісі: 
орынды аз алу ҥшін оларды бірнеше қатар етіп немесе иректей орналастыруымызға болады.  

Екі  металл  арасына  диэлектрлік    тозаңдатып,  олардың  ток  тізбегін  шығарсақ,  конденсатор 
қҧрылымына келеміз, ИС-ларда конденсаторлар осылай да жасалынады. Байқап отырғанымыздай, шамасы 
ҥлкен  кедергілер  мен  сыйымдылықтар  жасау  ҥшін  кристалл  бетінен  кӛп  орын  алуымыз  керек.  Бҧған 
индуктивтік  жасаудың  бір  мақсаты,  аз  аумақты  электрондық  аспаптар  жасау  екенін  есімізге  алсақ,онда 
мынадай жалпылама тҧжырымға келеміз: интегралдық сұлбалар дайындауда үлкен шамалы кедергілер, 
сыйымдылықтар  және  индуктивтіктер  жасау  интегралдық  электроникаға  өте  тиімсіз. 
Қабыршақтық  ИС-лар  қабыршақ  қалыңдығына  байланысты  екіге  бӛлінеді:  жұқа  қабыршақтық  және 
қалың қабыршақтық. 
Жҧқа  қабыршақтық  ИС-лар  жоғарыда  айтылған  тозаңдату  тәсілімен  жасалады.  Ал  қалың 
қабышақтық  ИС  жібектендіру  тәсілімен  жасалады.  Соңғы  әдістің  мағынасы  жібек  мата  ҥстінен 
сҧйытылған  металл  массасы  қҧйылып,  матадан  ӛткен  массаның  қабыршақ  кҥйінде  кристалл  бетіне 
қонуында.  Жҧқа  қабыршақ  беретін  тозаңдату  әдісіне  қарағанда  қарапайым  бҧл  әдіс  ӛзіне  сәйкес  қалың 
қабыршақ қалдырып, сапасы шамалы элементтер береді [2. 137б.]. 
Қабыршақтық  ИС  дайындауға  ең  бір қиында,  жауапты  да  іс-диод  пен  резисторлар  жасау. Қаншама 
транзистор тҥрлері қарастырылғанмен,  осы  уақытқа  дейін,  дәйекті  бір  қабыршақтық транзистор  жасалды 
деп  айтуға  болмайды.  Осы  жағдайда  ИС-лардың  гибридтік  деген  тағы  бір  тҥрінің  пайда  болуына  әкеп 
соқты.  Оның  ерекшелігі-кедергі  мен  сыйымдылықтардың  қабыршақ  түрінде  жасалынып,ал 
транзисторлар мен диодтардың жеке дара ілініп,кристалл бетінде орналасуында. 
Интегралдық  сҧлбалардың  транзисторлық  технологиядан  ауытқуына  қарамастан,  гибридтік  деп 
аталған  осы  ИС  ӛзінің  элементтерінің  жоғары  сапалылығына  байланысты  ӛндірісте,  әсіресе  аз  сериялы 
арнайы  сҧлбаларда  жиі-жиі  қолданылып  жҥр.  Оның  себебі,ӛзінің  жасалуында  кҥрделі  қҧралдар  қажет 
етпеуі [3. 256б.]. 
ИС-лардың  келесі  тҥрін  біріктірілген  деп  атайды.  Оның  себебі,  жартылай  өткізгіштік 
электрондық  аспаптар  кристаллдың  ішінде  жасалынып,  ал  кедергі,  сыйымдылық  сияқты  элементтер 
кремний кристалының бетінде, қабыршақ күйінде орналасады. Осының арқасында біріктірілген  ИС-лар 
монополиттік  ИС-лардың  да,қабыршақтық  ИС-лардың  да  артықшылығына  ие  болады.  ИС-лардың 
пайдаланылған  элементтеріне  қарай  биополярлық  және  униполярлық  болып  бӛлінетінін  де  ескерген  жӛн. 
Ӛрістік  транзисторлардың  ерекшеліктерін  еске  тҥсіре  отырып,  униполяр  ИС-лардың  аумағының  аз,ал 
жасалу  технологиясының  оңай  екенін  білуімізге  болады.  Сондықтан  да  кейінгі  шығып  жатқан  ИС-лар 
негізінен  униполярлық  болып  табылады.  Болашағы  бар  ИС-лар  қатарына  интегралды  инжекциялы 
логикалық  схемалары  жатады. Олардың  артықшылығы  –  ӛте тӛмен  деңгейлі  ток  кӛздерімен  жҧмыс  істей 
алатындығы. 
Кҥрделілігіне  қарай  ИС-ларды  кіші,  орта,  ҥлкен,  ӛте  ҥлкен  деп  те  жіктеуге  болады.  Бҧлай  болып 
бӛлінуі  интеграды  микросҧлбалардың  ішіндегі  қарапайым  элементтер  санына  байланысты.  Мысалы, 
интегралды  микросҧлбалардың  ішіндегі  элементер  саны  10-ға  дейін  болса,  ол  кіші  ИС-лар  қатарына 
жатады,  ал  егер  100-ге  дейін  болса,  орта,  1000-ға  дейін  болса,  ҥлкен,  ал  егер  1000-нан  асатын  болса,  ӛте 
ҥлкен  интегралды  микросҧлбалар қатарына  жатады.  Әрине,  бҧл  бӛлініс  шартты тҥрде  кӛзге  кӛрінетіндей 
етіп жасалынған [5, 101б.]. 
Жартылай  ӛткізгішті  микросҧлбалардаы  жасау  ҥшін  монокристалды  кремний  қажет  керек  деп 
айтқан болатынбыз. Енді соларды жасау ҥшін оның қҧрамында бор,  сурьма, фосфор, алюминий, мышьяк, 
алтын  болу керек.  Олардың қолданылуы  кезінде  қҧрамы  ӛте  таза  болуы қажет.  Қҧрамы  бойынша  оларға 
мынадай міндеттер қойылған: біріншіден, олар ӛте тӛзімді болу керек, екіншіден, химиялық реганаттарға 
қарсы тҧруы  қажет.  Сол себепті  әр қҧрылымның  қҧрамын,  тӛзімділігін  дҧрыс  есептеп,  біліп  отыруымыз 
қажет. Бҧл ҥшін мына кестені қолданамыз: 
Интегралды  микросҧлбаның  қазіргі  таңдағы  жабдықтарға  сәйкес  келуі  мына  параметрлердің 
негізіндн жасалу қажет: 
Гибидті микросҧлбаның ӛлшемі 16х8х3 мм. 
Ішкі әсеріне сипаттама: қоршаған ортаның тҧрақты температурасы +40±10 С; 
Салыстырмалы ылғалдылығы 30...85% мынадай температурада +25 С; 
Тербелмелі жҥктемесі 10-2000 Гц жоғарғы жҥктемемен 10-20 g; 
Ауаның қысымы 85,0...106,7 кПа (650...80мм. сын. бағ.) [4. 142б.]. 
 
 
 
 
 

      
(1-сурет. 1-бетке 5-абзацтан кейін) 
 
 
 
(2-сурет. 1-бетке 6-абзацтың 1-сӛйлемінен кейін) 
 
 
   
 
(3-сурет. 1-бетке 6-абзацтан кейін) 

жүктеу/скачать 2,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: