Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық республикалық журнал

Для этого выполняются следующие действия: 
-рассчитываются  темпы  роста  показателей  (анализ темпов  позволяет  оценить  изменение  условий,  в 
которых происходит функционирование исследуемой системы); 
-рассчитываются ускорения изменения величин показателей; 
-ранжируется список  показателей  по  убыванию  величины  ускорения  их  движения,  т.е.  первый  ранг 
закрепляется  за  показателем  с  наибольшим  ускорением,   а   последний  –  за   показателем,  имеющим 
наименьшее ускорение. 
Одна  из  проблем,  с  которой  можно  столкнуться  при  выполнении  расчетов,  –  проблема 
дифференциации  показателей  с  равными  ускорениями.  Для  решения  этой  задачи  ранги  показателей, 
имеющих  одинаковые  ускорения,  можно  определить  по  содержательным  соображениям,  вытекающим  из 
конкретных задач исследования. 
В  результате  выполнения  этого  этапа  получаем  несколько  ранговых  рядов  (табл.  1),  которые 
отражают  структуру  движения  анализируемых  показателей  в  разные  периоды  функционирования 
экономической системы. 
Четвертый  этап  заключается  в  сравнении  двух  ранговых  рядов  –  критериального  и  фактического. 
Как  известно,  ранговые  ряды  отличаются  друг  от  друга  по  двум  основным  характеристикам:  вопервых, 
разностью  между  номерами  отдельных  показателей  и,  вовторых,  инверсией  одного  полного  ряда  по 
отношению к другому 
Таблица 1 
Матрица рангов движения показателей 
Наименовани
е покозателей 
Критериа
льный 
порядок 
движения 
Фактич. порядок движения по периоду 
Т
1
 
Т
2
 
Т
3
 
… 
Т
К
 
Показатель 1 
1 
X
11
 
X
12
 
X
13
 
… 
X
1K
 
Показатель 2 
2 
X
21
 
X
22
 
X
23
 
… 
X
2K
 
>Показатель 
3 
>3 
X
31
 
X
32
 
X
33
 
… 
X
3K
 
… 
… 
… 
… 
… 
… 
… 
Показатель N 
N 
X
N1
 
X
N2
 
X
N3
 
… 
X
NK
 
 
Для оценки близости фактического и нормативного порядков используются коэффициенты ранговой 
корреляции Спирмена (по отклонениям) и Кенделла (по инверсиям). 
Коэффициент ранговой корреляции Спирмена рассчитывается следующим образом: 
1. Для каждого показателя из списка вычисляется квадрат разности (отклонения)  между его местом 
(рангом) в нормативном упорядочении и рангом в фактическом упорядочении по формуле 
 
Y
i
 = (X
i
 – X
k
)
2
, 
 
 
 
 
 
 
 
 
(2) 
 
Где  Y
i
 – разность между рангом iго показателя в критериальном упорядочении и в фактическом; 
X
k
 – ранг показателя в критериальном упорядочении; 
X
i
 – ранг показателя в фактическом упорядочении. 
2.  Подсчитывается  сумма  квадратов  отклонений  по  всем  показателям  в  рассматриваемом  периоде 
времени и рассчитывается коэффициент Спирмена по формуле 
 
,   
 
 
 
 
 
(3) 
 
Коэффициент ранговой корреляции Кенделла рассчитывается в несколько приемов. 
Вопервых,  для  каждого  показателя  подсчитывается  число  других  показателей,  имеющих  в 
критериальном  упорядочении  место,  большее,  чем  место  рассматриваемого  показателя,  а  в  фактическом 
упорядочении – ранг меньший, чем ранг рассматриваемого показателя: 
 

,   
 
 
 
(4) 
 
где k – место рассматриваемого показателя в критериальном упорядочении; 
S – число инверсий для данного показателя; 
p – места показателей, сравниваемых с рассматриваемым показателем; 
N – число показателей, включенных в список характеристик системы; 
a
p
  –  функция,  показывающая,  находится  или  нет  рассматриваемый  показатель  в  инверсии  с 
показателем, сравниваемым с ним (если да, то a
p
 = 1, в противном случае a
p
 = 0); 
x
k
  (x
i
)  –  ранг  показателя  в  фактическом  упорядочении,  имеющего  в  критериальном  упорядочении 
место k(p). 
Вовторых, подсчитывается общее число инверсий по всем показателям и определяется коэффициент 
корреляции Кенделла: 
 
,   
 
 
 
 
 
 
 (5) 
 
Оба коэффициента (К
откл
, К
инвер
) дают оценку близости данного рангового ряда к ряду, принятому за 
эталон  (критериальный),  на  интервале  от  1  до  +1.  Оценка  +1  получается  при  совпадении  фактического 
ряда с критериальным, а 1 при их полной разнонаправленности. 
Показатель  результирующей  оценки  близости  фактической  структуры  движения  показателей 
системы  к  критериальной  (эталонной),  основанный  на  двух  коэффициентах  ранговой  корреляции  для 
данного периода времени, можно рассчитать по формуле 
 
, 
 
 
 
 
 
 
(6) 
Результирующая  оценка  показывает,  насколько  характер  изменений  в  структуре  связей  системы 
отвечает  выбранному  критерию  оценки.  Иными  словами,  можно  сказать,  что  этот  показатель  позволяет 
оценить  эффективность  принимаемых  управленческих  решений  в  соответствии  с  заданным  критерием. 
Диапазон изменения этого показателя от 0 до +1. При этом 1 – полное совпадение изменений в структуре 
связей  системы  с  выбранным  критерием;  0  –  полное  несовпадение  изменений  в  системе  относительно 
выбранного критерия. 
Участок,  ограниченный  по  R
K
  в  интервале  времени  (  t
  1
,  t
k
  ),  отражает  ситуацию,  когда  в  любой 
момент  времени  потенциал  экономического  пространства  используется  полностью.  Участок, 
ограниченный 
ломаными 
и 
кривой 
R 
в 
интервале 
 времени 
 (t
1
, 
t
k
),  отражает  реальную   оценку   использования   потенциала экономического пространства. 
 
 
Рисунок  1
.
  Геометрическая  интерпретация  результативности  использования  экономического 
пространства 
 
Величину  этого  уровня  можно  оценить  соотношением  площадей  второго  и  первого  участков.  С 
учетом того, что R
K
 = 1, предлагается следующая простая формула: 

  , 
 
 
 
 
 
 
(7) 
 
где T– число периодов времени. 
Чем лучше согласованы процессы, происходящие в региональном экономическом пространстве, тем 
большее значение будет иметь L (максимум L = 1, минимум L = 0). 
Количественная  оценка  использования  потенциала  экономического  пространства  региона 
сформирована.  Остановимся  на  качественной  оценке,  позволяющей  сделать  вывод  о  принадлежности 
экономического пространства региона к той или иной типологической группе. 
Исходными  данными  для  такой  оценки  будут  ускорения  движения  показателей  по  каждому  из 
блоков  (табл.  1,  2,  4,  5).  С  учетом  того,  что  показатели  в  каждом  блоке  подвергались  процедуре 
ранжирования,  необходимо  использовать  весовые  коэффициенты  для  величин  ускорения  по  каждому 
показателю.  Существует  достаточно  много  способов  определения  таких  коэффициентов  –  от 
использования  экспертных  оценок  до  применения  регрессионного  анализа.  Вес  каждого  показателя 
ускорения должен, с одной стороны, определяться его местом в блоке, с другой  – зависеть от количества 
показателей  в  блоке.  Для  получения  весовых  коэффициентов,  отвечающих  этим  требованиям,  нами 
предлагается  использовать  экспоненциальную  зависимость  от  числа,  обратного  порядковому  номеру 
показателя в блоке: 
 
, 
 
 
 
 
 
 
 
(8) 
 
где w
i
 – весовой коэффициент показателя, занимающего iе место в блоке; 
е – основание натурального логарифма; 
n – количество показателей в блоке. 
Для  блоков,  включающих  до  десяти  показателей,  числовые  значения  коэффициентов  приведены  в 
(таблица 2). 
 
 
 
 
Таблица 2 
Весовые коэффициенты для расчета среднего значения ускорения показателя в блоке 
Но
мер 
пок
азателя 
Количество показателей в блоке 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
1
0 
1 
0
,622 
0,
472 
0
,386 
0
,329 
0
,288 
0
,256 
0
,232 
0,21
1 
0
,195 
 
2 
0
,378 
0,
286 
0
,234 
0
,199 
0
,174 
0
,155 
0
,140 
0,12
8 
0
,118 
 
3 
- 
- 
0,
242 
0
,198 
0
,169 
0
,148 
0
,132 
0
,119 
0,10
9 
0
,100 
 
4 
-
-  
 -  
0
,182 
0
,155 
0
,136 
0
,121 
0
,109 
0,10
0 
0
,092 
 
5 
- 
- 
-  
- 
- 
0
,148 
0
,129 
0
,115 
0
,104 
0,09
5 
0
,088 
 
6 
-
-  
 -  
- 
- 
- 
- 
0
,125 
0
,111 
0
,101 
0,09
2 
0
,085 
 
7 
- 
- 
-  
- 
- 
- 
- 
- 
- 
0
,109 
0
,098 
0,09
0 
0
,083 
 
8 
 
-  
 -  
-
-  
 -  
 -  
-
-  
0
,097 
0,08
8 
0
,081 
 

9 
 
-  
 -  
-
-  
 -  
 -  
- 
- 
- 
- 
0,08
7 
0
,080 
 
10 
 
-  
 -  
- 
- 
 -  
 -  
- 
- 
- 
- 
-  
0
,079 
 
 
Произведя расчет средних значений ускорений показателей по каждому из четырех блоков, получим 
матрицу  (см.  табл..9)  для  определения  типа  экономического  пространства  региона  в  соответствии  с 
разработанной типологией. 
 
Таблица 9 
Матрица данных для определения типа экономического пространства региона 
Найменов
ание 
блока 
показателей 
Среднее значение ускорения в блоке по периоду 
Т
1
 
Т
2
 
Т
3
 
… 
Т
К
 
Блок 
1 
(осн. процессы) 
U
 11
 
U
 12
 
U
 13
 
… 
U
 1K
 
Блок 
2 
(вспом. 
процессы) 
U
 21
 
U
 22
 
U
 23
 
… 
U
 2K
 
Блок 
3 
(проц. 
ж/обеспеч.) 
U
 31
 
U
 32
 
U
 33
 
… 
U
 3K
 
Блок 
4 
(препят. 
процессы) 
U
4 1
 
U
4 2
 
U
4 3
 
… 
U
4 K
 
 
По  изменениям  значений  в  (табл.  9)  с  учетом  критериального  признака  можно  будет  проследить 
процесс  трансформации  экономического  пространства  региона  и  сделать  выводы  о причинах,  вызвавших 
такую трансформацию. 
Предложенная  методология  измерений  в  экономическом  пространстве  обеспечивает  единство  и 
комплексность получаемой оценки.  
Методология  разработана  по  принципу  «открытой  архитектуры»:  критерий  оценки  экономических 
процессов и набор показателей, их отражающий, могут быть изменены в зависимости от целей и объекта 
исследования; 
Применение  методологии  измерений  в  экономическом  пространстве  опирается  на  действующую 
статистику  и  не  требует  введения  новых  показателей,  представляя  собой  качественно  новую  процедуру 
обработки экономической информации. 
 
Список использованных литератур: 
1.Л.С.Понтрягин,    В.Г.Болтянский,    Р.В.Гамкрелидзе,    Е.Ф.Мищенко  Математическая  теория 
оптимальных процессов. Наука, 2006 
2.  С.Л.Зенкевич,  А.В.Назарова,  Д.М.  Лисицын.  Моделирование  движения  робота  по  сложенному 
маршруту.  Мобильные  роботы  и  мехатронные системы.  Материалы научной  школы-конференции.  МГУ. 
2000 
3.Н.Л.Григоренко.  Математические  методы  управления  несколькими  динамическими  процессами.     
Изд.  МГУ. 2000 
4. С.А.Ашманов Введение в математическую экономику. Наука, 2004. 
 
Аннотация. Қамтамасыз етілетін  ҧсынылған  ӛлшеулер  әдіснамасы алынған  бағалау кешенділігінің 
бірегейлігін  экономикалық  кеңістікте қамтиды. Экономикалық кеңістікте  ӛлшеулер  әдіснамасын  қолдану 
нақты  қолданыстағы  статистикаға  тіреледі  және  және  жаңа  кӛрсеткіштер  енгізуді  талап  етеді, 
экономикалық ақпаратты ҧсынудың жаңа ҥрдісін ҧсынады. 
Аnnotation.The  proposed  methodology  measurement  in  economic  space  provides  unity  and 
comprehensiveness of assessments. Application of the methodology of measurement in the economic area, based 
on current statistics and does not require the introduction of new indicators, presenting a brand new procedure for 
processing of economic information. 
 
 
 

37.037 
Н23
 
ҚУАТТЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ. 
 
Нартбаев Т.. Абдикулов М., Абдыхайранов У. 
Тараз мемлкеттік педагогикалық инстиут, Тараз қ. 
 
Спорттық  ғылым  әрқашан  да  ҧлттық  командалардың  болашақ  контингентінің  кәсіптік  шеберлігін 
арттыру  мақсатында  туындаған сҧрақтарға  кӛңіл  бӛліп  қана қоймай,  спортпен  айналысатын  балалар  мен 
жасӛспірімдердің  денсаулығына  назар  аударады.  Теориялық  білімнің,  тәжірибелік  жетістіктер  мен 
ҧсыныстардың  сараптамасы  жас  және  ересек  спортшылардың  тамақтануындағы  тҥйіні  шешілмеген 
мәселелердің  ӛзара  тығыз  байланысты  екенін  кӛрсетеді.  Сондықтан,  осы  жҧмыстағы  қарастырылған 
сҧрақтар  барлық  жастағы  әуесқой  және кәсіпқой  спортшылар  ҥшін  ӛзекті  болып  табылады.  Қазіргі  таңда 
спортшылардың  тамақтануы  кӛптеген  шарттар  арқылы  жҥзеге  асатын  ҥдеріс  болып  табылады.  Ол 
шарттарға:  астың  қорытылуындағы  биохимиялық  және  физиологиялық  механизмдер;  спорт  тҥріне 
дайындық  және  жарыстың  сатылары,  ӛсу  және  даму;  байланысты  тағам  қалыптары  мен  ӛзгеріп 
отыратын  қажеттіліктер,  психологиялық  және  тәрбиелік реакциялар;  эстетика  және  этика  сҧрақтары; 
мәдени  және  ақпараттық  тіршілік  ортасы  және  әлеуметтік  -  экономикалық  шарттар,  гигиеналық  және 
экологиялық қалыптар. 
Қазіргі таңдағы жоғарғы табысты спорт деп - балғын 3-4 жасар баланың спорт секциясына қатысып, 
ӛзінің  жасына  лайықсыз  шамадан  тыс  жҥктемемен  жаттығуын  айтамыз  және  бҧл  жағдай  бҥгінгі  кҥні 
жҥзеге  асуда.  Ҥлкен  спорт  бҧлсыз  жарық  кӛрмес  еді.  Ата-аналар  мен  жаттықтырушылардың  негізгі 
міндеті  –  баланы  осы  ҥдеріске сәйкесінше  бейімдеу.  Ал  оның  ӛзі  жас-шамаға,  спорт  тҥріне,  оқу-жаттығу 
кездеріне,  денсаулық  ерекшеліктеріне,  жарыстарға, калпына  келтіру  демалыстарына  және  т.б.  шарттарға 
негізделген  дҧрыс  тамақтанусыз  жҥзеге  аспайды.Дегенмен,  жаттықтырушылар  мен  спортшылардың 
барлығы  тағамтану  ғылымының  негіздерін  біле  бермейді,  білімінің  аздығынан  спортшылар  тамақтану 
тәртібін дҧрыс тағайындамайды. 
Спорттық  нәтижелердің  жоғарылауында  тағамның  бір  тҥрін  шамадан  тыс  қолдану  негізделмеген 
кӛзқарас  және  бҧл  тәжірибе  барысында  дәлелденген.  Тамақтануды  –  басты  мақсат  ретінде  қоюға 
болмайды  және  спортшы  бар  ойын  тамақтануға  бағыттамауы  керек,  бірақ,  спортшының  тәртібінде 
тамақтанудың маңызы зор екенін ҧмытпауы керек. 
Тамақтану  жӛнінде  спортшыларда  туындайтын  ең  бірінші  сҧрақ  –  бҧл,  тамақтанудың  сандық 
мӛлшері.  Тамақтанудың  сандық  мӛлшері  ағзаның  қуаттық  шығынымен  тығыз  байланысты  болып 
келеді.Қуат  адам  бойынан  ҥнемі  шығындалады,  ақуыз,  май,  кӛмірсу  қуаттық  заттар  ҥнемі  шығындалып 
отырады.  Қуат  неғҧрлым  шығындалса,  соғҧрлым  адам  салмағын  жоғалтады.  Тамақтану  шығынға 
ҧшыраған  заттардың  орнын  толтыру  арқылы,  шығын  болған  қуатты  қалпына  келтіреді.  Қоректік 
заттардың сандық мӛлшері шығын болған заттар мен қуаттардың мӛлшеріне дәлме-дәл сәйкес келуі керек. 
Бҧлшықет жҧмысы кезінде қуаттың шығыны орындалған жҧмыстың кӛлеміне сай ӛсіп отырады. Әр тҥрлі 
жаттығулар кезінде жҧмсалған қуаттың мӛлшерін анықтау ҥшін қуаттық шығындарды ӛлшейді, яғни, бҧл 
тәсілді  қолданған  оттегінің  мӛлшерін  есептеу  арқылы  анықтайды.  Неғҧрлым  бҧлшықет  массасы  кӛп 
болып,  бҧлшықет  неғҧрлым  ҥлкен  амплитуда  және  жиілікпен  жиырылатын  болса,  соғҧрлым,  қуаттың 
шығыны  кӛп  болады.  Қабылданған  тағамның  қуаттық  мәнін  есептеу  ҥшін  маңызды  қуаттық  заттардың 
калориясын  білу  қажет.  Әрбір  қуаттық  заттың  мәні  кӛп  жақты  және  дҧрыс  тамақтанған  спортшының 
рационында  барлық қуаттық заттар болуы қажет. Егер тағамдық  рационды, қҧрамы (ақуыз, май, кӛмірсу) 
бойынша  емес,  тағамның  калорийі  тҧрғысында  есептейтін  болсақ,  онда  қуаттық  заттар  тағам  массасына 
тең  келмейтінін  ескеруіміз  қажет.  Тағамның  салмақтық  тҧрғыда  едәуір  бӛлігін  су,  тҧздар  және 
сіңірілмейтін  заттар  қҧрайды.Ақуыздар  дене  жасушаларының  қҧрылыстық  материалдары  болып 
табылады.  Олар  қуаттық  маңызға  ие.  1г  ақуыз  тотыққанда  4  ккал  қуат  береді.  Ақуыздар  ағзадағы  зат 
алмасуының қалыпты жҥруін реттеуші орын алады. Тәулік ішіндегі ақуыздың минимальдық шығыны 40-
50  г  тең.  Ақуыздың  қалыпты  тәуліктік  қажеттілігі  100-110  г.Май  ағза  ҥшін  қуаттық  маңызға  ие.  1г  май 
тотыққанда  9,3  ккал  қуат  береді.  Май  ҧлпасы  мҥшелерді  қоршап,  механикалық  жарақаттардан  қорғайды. 
Май  жылуды  нашар  ӛткізеді,  осы  қасиетінің  арқасында,  тері  асты  май  қабаты  денеден  кӛп  мӛлшерде 
жылудың  бӛлінуін  алдын  алады.  Белсенді  тҥрдегі  спорттық  жҥктемелерде  бҧлшықеттердегі  майдың 
шығыны  кӛп  емес.  Егер  бҧлшықет  ӛте  белсенді  жҧмыс  жасап,  ҥлкен  кҥшпен  және  жиілікпен  жиырылса, 
онда  негізгі қуаттық  зат  –  кӛмірсу  болып табылады.  Майлар,  белсенділігі  жағынан едәуір  болып келетін 
және  бірнеше  сағат  бойы  атқарылатын  жҧмыстарда  шығындалады.  Майдың  тәулік  ішіндегі  қалыпты 
қажеттілігі 70-100г, бҧл ағзада 600-900 калорий енгізеді. Ҥлкен қуаттық шығындарда майдың қабылдануы 
артуы мҥмкін.  Майдың  қҧрамына  А,  Д,  Е  дәрумендері  кіреді.  Ағзада  липидтердің кӛзі  болып саналатын 
ӛсімдік майлары жақсы сіңіріледі. Кӛмірсулар – кҥрделілігі жағынан тҥрлі болып келетін қосындылардан 
тҧрады.  Қарапайым  кӛмірсу  –  жҥзім  қанты  (глюкоза),  кҥрделі  кӛмірсу  –  дисахарид  (қызылша  қанты), 

сонымен  қатар  әртҥрлі  полисахаридтер  (ӛсімдік  крахмалы),  клетчатка,  гликоген  (жануар  крахмалы). 
Кҥрделі кӛмірсулар асқорыту  аппаратында моносахаридтерге, яғни глюкозаға дейін қорытылады. 
Бҧлшықет  жҧмысы кезінде  бҧлшықетте  орналасқан  кӛмірсулар  шығындалады. Олардың  шығыны  – 
бауырдан  қан  арқылы  келетін  кӛмірсулармен толтырылады.  Кӛмірсулардың  тасымалдануы  моносахарид 
тҥрінде  жҥзеге  асырылады.  Бҧл  ҥшін  гликоген  бауырдан  глюкозаға  дейін  ыдырап  қанға  тҥседі. 
Бҧлшықеттерге  қан  арқылы  тасымалданған  глюкоза  қайта  гликогенге  айналады. Осылайша,  ағзада 
қантты  қуат  кӛзі  ретінде  жиі  пайдаланатын  -  бҧлшықет  болып  табылады.  Бҧлшықет  жҧмысы  неғҧрлым 
белсенді болып,  кӛмірсудың шығыны кӛп болса, соғҧрлым қаннан кӛмірсудың сіңірілуі және кӛмірсудың 
бауырдан қанға тҥсуі арта тҥседі. 1г кӛмірсу тотыққанда 4 ккал қуат береді. Яғни, кӛмірсу тағамдарының 
қуаттық қҧндылығы 1200-1600 калорий болып табылады. 
Спортшының су ішетін тәртібі мен тҧзды пайдалану тәртібі бӛлек қарастырылмайды. Бҧл жағдайда 
су-тҧз  алмасу  тәртібін  айтқан  жӛн.  Бҧл  дегеніміз,  ағзадағы  қанда  және  ҧлпа  сҧйықтықтарында  су  мен 
тҧздың  қатынасы  қатаң  тҥрде  сақталады.  Қандағы  тҧздың  концентрациясы  орташа  0,95%-ға  тең.  Бҧл 
тҧздың  мӛлшері  тҧрақты  болып  келеді.  Егер  бҧл  тҧрақтылық  бҧзылса,  қанның  осмотикалық  қысымы 
ӛзгеріп, қанмен жуылатын жасушалардың қызметі бҧзылады. Егер де ағзаға кӛп мӛлшерде тҧз тҥссе, онда 
судың  пайдалануы  жоғарылайды.  Су  ағзада  жиналып,  ҧлпалар  ісінеді.  Ағзада  тҧз  аз  болған  жағдайда 
судың  ағзада  жиналуы  нашарлайды.  Қалыпты  дене  салмағының  сақталуы  ҥшін,  бҧл  жағдайды 
спортшылар ескеру  қажет.Спортта  ҥлкен  нәтижелерге қол  жеткізу  ҥшін,  дененің  саулығы  және ағзадағы 
болып 
жатқан 
барлық 
ҥдерістердің 
кемшіліксіз 
ӛтуі 
шарт. 
Сондықтан 
спортшыларға 
тағамдағы  дәрумендердің қҧрамын  сақтау  маңызды  болып табылады.  Субьективті сезілмейтін,  жҧмысқа 
қабілеттіліктің  тӛмендеуін  тудыратын  гиповитаминоздардың  әлсіз  тҥрлері  -  дистанциядағы  секундтық 
ҥлесін,  секіру  мен  лақтырудағы  сантиметрлердің,  ауыр  кӛтергендегі  килограмдардың  жоғалуына, 
гимнастикадағы  ҧпайлардың  тӛмендеуіне,  спорт  ойындары  мен  кҥрес  тҥрлерінде  жеңіліске  алып 
келеді.Спортшы  ӛзінің  қалыпты  тамақтану  рационы  қҧрамына  маңызды  дәрумендердің  және  олардың 
қажетті  мӛлшеріне  аса  мән  беру  керек.  Ӛйткені,  бҧлшықеттің  белсенді  жҧмысы  барысында  ағзадағы 
аталмыш дәрумендердің шығыны жоғары болғандықтан, олардың қажеттілігі де арта тҥседі. Спортшының 
тамақтануы  жайында  сҧрақ,  тағамның  сандық  мӛлшерін  ғана  қамтымай,  оның  қҧрамын  қарастырады. 
Тағамның жақсы қорытылуы мен сіңірілуі ҥшін тамақтанудың белгілі бір тәртібін ҧстану қажет. Тағамды 
қашан  қабылдауды  және  тағамды  қабылдау  мен  жарыстар  мерзімдерінің  арасындағы  қатынасын  білу 
керек.Спорт  дәрігерлері  спортшылардың  дҧрыс  тамақтану  рационын  қҧру  және  әртҥрлі  аурулар  мен 
спорттық жарақаттарды алдын алу жӛніндегі кҥрделі тапсырмаларды шешуде. Осы тҧрғыдан биологиялық 
белсенді  қосылыстарды  (ББҚ)  қазіргі  таңдағы  спорт  медицинасында  қолдану  аса  қажет.ББҚ-дың 
жоғарғы  тағамдық  тығыздығы,  белгілі  бір  жҥйеге  бағытталуы,  дайындалуы  мен  тасымалдануы  жағынан 
тҥрлі  қолайлы  пішінде  болуы,  жақсы  дәмдік  және  сенімді  гигиеналық  сапасы  сияқты  қасиеттерінің 
арқасында  барлық  спорт  тҥрлеріне  қатысатын  спортшылардың  тамақтануын  қҧрастыруында  кең 
қолданылады.ББҚ спорт тәжірибесінде тӛмендегі мақсаттарды шешу ҥшін қолданылады: 
 - созылмалы жарыс жҥктемелері кезінде және жаттығулар арасында тамақтану; 
- жаттығу және жарыстан кейін ағзаның қалпына келу ҥдерістерін жылдамдату; 
- су-тҧз алмасуын және дене қызуын реттеу; 
- дене массасын тҥзету (салмақтың тӛмендеуі); 
-  споршының  бҧлшықет  массасын  дамытуға  арналған  жаттығулар  кезіндегі  жаттығу  белсенділігін 
жоғарлату; 
- жарыс кезіндегі тәуліктік рацион кӛлемін азайту; 
- жаттығу бағыттарының бағытталуына байланысты тәуліктік рационның сапалық бағытын ӛзгерту. 
Спорттық  ойын  тҥрлерінде  ББҚ  ӛте  қажет,  ӛйткені  созылмалы  дене  жҥктеме  немесе  жарыс 
барысында  ағзадан  кӛптеген  микроэлементтер,  ең  бірінші темір,  мыс,  марганец,  молибден,  мырыш  және 
макроэлементтер  –  калий,  кальций,  магний  және  натрий  жоғалады.Зат  алмасудағы  осындай  ӛзгерістер 
ағзадғы  пластикалық  және  қуаттық  ресурстарының  қалпына  келу  жылдамдығын  тӛмендетеді.  Бҧл  ӛз 
кезегінде  спорттық  жҧмысқа  қабілеттілікті  тӛмендетіп  және  спорттық  нәтижелердің  ӛсуін  қиындатады. 
Мысалы:  ағзада  макроэлементтердің  тапшы  болуы  бҧлшықеттің  тырысуына  және  жиырылуы  мен 
босаңсуының 
тӛмендеуіне 
алып 
келеді. Микроэлементтердің 
және 
негізгі 
дәрумендердің 
тапшылығы,  ағзаның  иммундық  кҥштерінің  әлсіреуіне  әкеледі  де  ҥнемі  жаттығу  жасауға  мҥмкіндік 
бермейді.  Осы  жағдайға  байланысты  спорт  тәжірибесінде  арнаулы  тағам  қоспалары  пайда  болып,  кең 
қолданысқа ие болды. Жоғары  биологиялық қҧндылыққа ие ӛнімдер дене мәдениеті және спортпен тығыз 
байланысты. Жаттығулар мен жарыстарда ББҚ қолдану керектігі еш дау тудырмайды. 
   

жүктеу/скачать 2,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: