Грамматиканы  оқы туда  ж атты ғу  ж үмы сы ны ң  мөні

теорйнлың  білімдерін  практикада  тез де дөл  қолдана 
алу дағдысына ие болады. Жаттығу арқылы  балалардың 
алған білімдері нығайтылып, нақтыланып қана қоймай- 
ды, сонымен қатар  өз беттерімен жүмыс жасауға, ойлау 
қызметіне  дағдйіланады;  өйткені,  оқушылар  жаттығу 
процесінде үздіксіз анализ-синтез жасайды,  бір түлғаны 
екінш і  түлғамен  салыстырады,  жалпылайды,  сөйтіп 
жаттығу арқылы білім жүйеленеді. Бастауыш сыныпта 
жаттығулар өр түрлі  көркем мөтіндерден түрады. Соңғы 
қазақ тілі оқулықтарының сапасы жақсарып,  өр түрлі 
формадағы жаттығулармен толықтырылды.
Грамматикалық жаттығулар,  оқушылардың қандай 
материалмен  жүмыс  жасауына  қарай,  фонетикалық, 
морфологиялық, синтаксистік, лексикалық болып бөлі- 
неді.
Фонетикалық жаттығулардың міндеті -  балалардың 
айтылған буындар мен  дыбыстарды жақсы айыра алуын 
және оларды балалардың дүрыс, анық айтып берулерін 
ңамтамасыз ету.
Фонетикалық жаттығулар арқылы кейбір балалардьщ 
тілін тістеп сөйлеу,  сақауланып  сөйлеу,  қайсы бір  ды- 
бысты қалдырып кетіп сөйлеу немесе "С" мен "Ш",  ”Р" 
мен  "Л ”,  "Ж "  мен  "3"  дыбыстарын  шатастырып  айту 
сияқты кемшіліктері  жойылады. Мүндай кемшіліктер 
дүрыс  оқуға да, жазуға да зиян келтіретіні сөзсіз. Бас- 
тауыш  сыныптарда фонетикадан жаттығулар тек дүрыс 
жазумен қатар,  "балалардың  әдеби тіліміздің нормала- 
рын  сақтап оқуға үйренулері (орфография) үшін де  пай- 
даланылады.  Оқу сабақтарында,  балалардың  жауапта- 
рында, өңгімелерінде байқалған орфоэпиялық қателер, 
теріс айтылған сөздер түзетіліп, сөз ішіндегі, сөз шекара- 
сындағы дыбыстардың  қүбылуы  ескертіліп  отырады. 
Сонымен  қатар тілімізге басқа тілдерден енген  термин 
сөздердің дүрыс  айтылуы да практикалық  жаттығулар 
арқылы  үйретіледі.
Морфологиялық жаттығулардың мақсаты -  ана тілі- 
нің жаттығулар қүрылысын оқушыларға  саналы түрде
153

меңгерту.  Мазмүны  жағынан  морфологиялық  жатты- 
рулар екі түрлі болады: 1) Сөз түлғасын оңу барысындағы 
жаттығулар; 2) Сөз таптарын  оқу барысындагы жатты-
рулар.
Сөз түлрасын оқу  барысындағы жаттығулардың сөз- 
дің  морфологиялық  қүрамын,  мағыналы  бөлшектерін 
морфемаларды  саналы  түрде меңгеріп алудың мәні зор. 
Сөздің  морфологиялық  қүрамын  талдау,  көбінесе  сол 
сөздің мөнің дүрыс үғынып  алуға жөрдем етеді,  сөздің 
мағыналы  өрбір  элементі  -   түбір,  жүрнаң,  жалғау-бү- 
лардың әрқайсысы өзінше сөзге мөн береді, ал осы жеке 
мөндердің жинағы бірігіп, сөздің жалпы мағынасын ту- 
дырады. Морфемаларды, соның ішінде жүрнаңты айыра 
білудің балалардың тілін  жетілдіру  үшін  де  мөні  бар. 
Өйткені  бүл  ж аң а  сөздер  ж асауға  ж әне  сол  сөздерді 
орынды жерінде қолдана білуге мүмкіндік береді.
Сөз  түлғасына  байланысты  ж үргізілетін  жаттығу- 
ларға мынадай талаптар қойылады: 1) алдымен, мүмкін- 
дігіне қарай,  негізгі түбірлерді, одан әрі туынды түбір- 
лерді,ең соңында түбірлес  сөздерді  талдайтындай жағ- 
дай жасалады; 2) белгілі бір сөздің ішінен негізгі түбірді 
тапқы зу  үш ін  сол  негізгі  түбірден  ж асалған  туынды 
сөздермен  салыстыру  жүмысы  ескеріледі;  3)  туынды 
сөздер  мен негізгі түбірді ажырату  барысында  мағына 
жағына назар аударылады.
Сөз таптарын оқыту барысында жүргізілетін жатты- 
ғулар сөздерді белгілі  бір  топқа біріктіріп  , жүйелеуге 
үйретеді.  Бүл  жөнінде  К.Д.  Ушинский:  "Баланың  тілі 
шығып,  сана сезімі өсе келе ол  сөйлеуге (сөздерді қол- 
дануға) үйренеді;  оның  ақыл-ойында  түрлі граммати- 
калы қ формалар, сөздер күнделікті төжірибе, үлгі арқа- 
сында  өздігінен-аң грамматикалық топтарға бөлініп ңа- 
лыптаса бастайды;  грамматиканың міндеті -  сол тәжі- 
рибе  нөтижесін  қорытып,  тілдегі  қүбылыс  заңдарын 
жүйемен  беру",  -   деген  болатын.  Ж атты ғу  жүмыста- 
рының барысында оқушылар өрбір сөз табының ерекше- 
ліктерін саналы түсінеді, септік, ж іктік, тәуелдік, көп- 
тік жалғауларын меңгереді, оларды қолдана алады.
154

Се№  табы  бойынш а  ж ү р гізіл етін   ж атты ғулар:  1) 
мөтіннен керекті  сөздерді  танқызу;  2) керекті  сөздерді 
қосып өздіктерінен сөйлемдер немесе әңгіме қүрастыру; 
3) сөздің мағынасын түсініп,  сөйлемдегі қызметін бай- 
қату; 4) сөздің лексикалық жағынан болсын, қалай өзге- 
ретіндігін аңғару; 5) мағына жөне түлға жағынан қандай 
үқсасты қ,  айы рмаш ы лы қ  барын  салыстыру  арқылы
анықтау; 6)үқсассөздердітоптасты ру; 7) байқаған қүбы- 
лыстары  ж ө н ін д е  ж ек е-ж ек е  қорытындылар  ш ы ғару 
сияқты  жүмыстарды қамтиды.
Синтаксистік  жаттығуларға өдетте  пунктуаңиялық 
жаттығулар қосылады: мәтіндегі қойылған  тынысбелгі- 
лерін талдау, қойылмаған тыныс белгілерін қою, өздері 
қүрастырған  сөйлемдер  мен  текстерге  қаж етті  тыныс 
белгілерін  қойып,  түсіндіру.
Қорыта келгенде, оқушылардың алған білімін бекіту 
маңсатында  ж үргізілетін  жаттыгуларға  жалпы  мына 
сияқты талаптар қойылады:
1.  Белгілі  бір  жаттығуды  орындау  үшін  оқушылар- 
дың сол жаттығуды орындарлық білімі болу шарт.
2.  Оқушылар  жаттығуды  не  үш ін  орындайтынын, 
оның қандай пайдасы барлығын түсінсе ғана, оны сана- 
л ы орын дайды. Жаттығуларды түсініп орындаған да ғана 
белгілі бір дағды қалыптасады.
3.  Ж аттығуоқуш ының қызығуын, ынтасын, ықыла- 
сын арттыруға тиіс. Ол үшін жаттыгу түрлендіріліп бе- 
рілу шарт, өйткені бір сарынды жаттығу оқушылардың 
зейінін,  қабылдауын,  белсенділігін  нашарлатады.
4.  Жаттығулар кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен 
орындатылып отырылуы шарт.
5.  Жаттығу жүмыстары тек таяуда ғана өтілген мате- 
риалдарға негізделмей, бүрын өтілген кейбір материал- 
дарды да қамтуы керек.
6.  Бір жаттығу үзақ уақытқа созылмауы тиіс. Өсіресе 
балалардың жасы неғүрлым кіш і болған сайын жаттығу 
да қысқа болып, жиі-жиі  қайталауға негізделеді.
165

7.  Творчестволық жаттығулар көбірек болуы қажет.
8.  Әр жаттығу  оқушы еңбегінің нөтижесін  көрсетін
отыруға тиіс.
9.  Ж аттығулар оқушы ойына өсер етуі жағынан ана-
литикалық-синтетикалық болғаны  жөн:  яғни,  грамма-
тикалық  талдау,  сөздер,  сөз  тіркестері,  сөйлемдер  мен 
мөтіндер  қүрастыру;  салыстыру  арқылы  үқсастық  пен 
ерекш еліктерді  табу,  топтау;  өз  пікірлерін  дәлелдей 
алып,  білгендерінен  жалпы  қорытынды  ш ығара  білу,
т.б.
10. Ж аттығу жүмысының барысында оқушылардың 
оқуд ан алған біл ім дері бекіп, өз беттерімен жүмыс жасау 
дағдылары қалыптасады (яғни зейін қойып тыңдай білу, 
ж атқа ж аза  білу,  белгілі  бір жоспар  боиынша сөздерді 
қүрамына,  сөз  табына,  сөйлем  мүшелеріне  сүрақ  қоя 
білу,  қаж етті  деректерді  оқулы қтан,  сөздіктен  қарап
табабілу).
Бастауыш сыныптарға арналған бағдарлама педагоги- 
калы қ  үрдісті  ж аң аш а  қарауды   талап  етеді.  Д әлірек 
айтсақ, мүғалім сабаққа дайындалғанда өзінің әрекетін 
ойластырумен  шектелмей,  оқушыны  деңгейіне  қарай 
әрекетіне  мән  беруі  тиіс.Уақытты  тиімді  пайдаланып, 
оқушының өз  бетімен тапсырманы  орындауына үдайы
ж ағ дай жасалуы қаж ет.
Түжырымдамада,  оқу бағдарламасында  оқу әрекеті
ерекше аталған. Ол —
 заңды қүбылыс. Бастауыш сынып- 
та оқу өрекеті қалыптасуының үзіліссіз, тегеурінді жү- 
ретіні,  оның  мазмүны оқу  тапсырмалары түрінде  бері- 
летіндігі, оқу тапсырмаларын өздігінен шешіп орындай- 
тын  ортақ  тәсілдеріне үйрету,  бір  пәннен  алған  білім, 
білік, дағдыны екінш і пәнді оқытуға тірек ету, байқал- 
ған кемшіліктерді түзетуді оқушылардың өздері орын- 
дайтындығы, өрбір орындалған тапсырманың мақсатын 
аны қтауы ,  т.б  мөселелер  қозғалған.  Оның  іс  ж үзіне 
асыру  ж үй ел і  ж үм ы сты   қ аж ет  етеді.  Осы  м ақсатта 
мүгалімдерге "Оқу өрекеті базасында оқушылардың  өз 
бетімен  тапсырманы  орындау  дағдыларын  қалыптас- 
тыру"  атты  арнайы  курс  бағдарламасы  дайындалып, 
оларға дөріс, машықтану сабақтары жүргізіледі.
156

Негізгі  міндеттер:
-  Оңушылардың өзіндік жүмысы туралы түсінік беру;
-   О ңуш ыларды  өз  бетімен  тапсы рм аны   орындау 
өдістемесімен  таныстыру;
Мынадай тақырыптарды қамтиды:
1.  Мектеп оңушыларын өз бетімен тапсырманы орын- 
дауға үйретудің теориялың-өдіснамалың негіздері.
2.  Өз  бетімен  тапсырманы  оңу  өрекеті базасы  негі- 
зінде  үйретудің  мүмкіндіктері.
3.  Оңушыларды  өз  бетімен  тапсырманы  орындауға 
үйрету өдістемесі.
Мцгалімдердің оцушылардың өз бетімен орындайтын 
жцмыстарына қалай көңіл аударатындыгын анықтап 
алуга болады:
1.  Оңушылардың өз  беттерімен  орындайтын жүмыс 
түрлерін атаңыз.
2.  Өз беттерімен орындайтын жүмыс түрлерінің ңай- 
сысын жиі ңолданасыз? Неге?
3.  Өз  бетімен  орындайтын  жүмысңа  ңанш а  уаңыт 
бөлесіз?
4.  Оңушы  өр  түрлі  тапсырмаларды  өздігінен  орын- 
дайтын ортаң төсілдерді ңалай үйретіп жүрсіз?
5.  Сабаң  барысының  ңай  кезеңінде  өз  беттерімен 
орындауға тапсырма бересіз?
6.  Оңушыларды оз беттерімен жүмыс жасауға баулуда 
ңандай өдіс-тәсілдер ңолданып жүрсіз?
7.  Өз бетімен орындаған жүмысты тексеру мен баға- 
лауды ңалай үйымдастырасыз?
8.  Өз бетімен орындайтын жүмысты барлың оңушы- 
ларға бірдей үсынасыз ба? Неге?
Оңу өрекетінің  мазмүны оңу тапсырмалары  түрінде 
ңүрылады. Оңушылардың жаттығу, есеп тапсырмалар- 
ды өз беттерімен орындай алуларына жете көңіл бөлулері 
керек.  Ж атты ғулар  -   оңуш ылардың  білімін  бекіту, 
біліктері мен дағдыларын дамыту маңсатына ңызмет ете- 
тін әдістемелік төсілдер немесе машыңтандыру тапсыр- 
маларының  жүйесі.  Ойлау  амалдарын  меңгеру,  білім- 
дерді  берік  жөне  саналы  игеру  маңсаттарында  пайда- 
ланылады.
157

Ж аттығулар  жүйесінің  тізбектілігі,  ңол  жетерлігі, 
ңолданушының реттілігі зор рөл атқарады.
Біздің қарастырып отырған мөселеміз -  жалпы сынып 
оқуш ыларымен  өз  бетімен  ж еке  жүмыс  ж үргізу  дағ- 
дылары.
Негізгі мақсатымыз -  оқу-төрбие проңесін ізгілендіру 
негізінде  оңушылармен  жеке  жүмыстың  түрлі  форма- 
сын,  мүғалімнің  оқушылармен  тең дәрежедегі  қарым- 
қатынасын  көрсету.
Ж аттығу жүмысы. 159-жаттығу.
Мүғалім оқушыға жаттығудың тапсырмасын оқытты.
Әрі қарай мүғалім өр топқа жеке тапсырма береді.
1-топ:  Сөйлемді  көш іріп  ж азы п,  қарамен  берілген
сөздердің астын  сызу;
2-топ:  Сөйлемді  көш іріп  ж азы п,  қарамен  берілген
сөздерге сүрақ қою;
3-топ:  Сөйлемді  көш іріп  ж азы п,  неге  мына  сөздер 
қарамен беріліп түрғанын білу.
Оқушылардың сабаңқа ынтасын арттыру үшін ойын- 
ж атты ғуларды   пайдалануға  болады.  Бүл  — пөрменді 
төсілдердің бірі.  Мүндай грамматикалық  ойын-жатты- 
ғулар  оқуш ы лар  арасында  жарыс  түрінде  өткізіледі. 
Ойында  мүғалім  ойнаушының  да  басқарушы  (төреші) 
қызметін атңарады. Ж аттығул ар ды орын дау барысында 
өрбір  оқушыға  сынып  алдында  өз  білімдерін  іскерлігі 
мен дағдыларын көрсету міндеті қойылады.
Ойын-жаттығулар мағынасыз ермекке айналмайтын 
өдеттегі  жаттыгулар  төрізді  болуы  керек.  Демек,  оған 
өзгеше түрде берілетін оқу жаттығулары алынады. Оқу- 
шылар  көбінесе  қиындау,  бірақ  грамматика  жөніндегі 
білімдерін  бекітуге,  орфография  мен  пунктуаңиядан 
мықты дағдылар қалыптастыруға, тілдерін жетілдіруге 
қаж етті  тапсырмалар  алады.  Грамматикалық  ойынға 
арналған жаттығулардың өз ерекшелігі болады. Өдетте, 
оларға оқушыларды жүмысқа көбірек қамтитын, олар- 
дың белсенділігін туғызып, жарыстың нөтижесін айқын 
көрсететін жаттығулар таңдап алынады. Грамматикалық 
ойын-жаттығуларының  өдеттегі  жаттығулардан  ерек-
158

шелігі  ол  -   оларды  оңушылар  зор  белсенділікпен,  бар 
ынтасымен орындайтын болуы тиіс. Ойын-жаттығулар- 
ды үйреніп жатқан материалды үғыну сабағында да, сол 
сияқты үлкен тақырыптарды қамтып, талдай қорытын- 
дылайтын қайталау сабағында да қолдануга болады.
Мүғалім  сабаңқа  өзірленгенде  жаттығулар  түрінің 
санын, оларға берілген уақытын айқындауы керек. Көп- 
теген өдіс-төсілдерге елігіп, ойынды өткізуге керекті уа- 
қытты шектеуге болады.
Қазақ тілін бастауыш сыныпта оңытудъщ басты өдісі -  
тілдік  фактілерді  бақылату  және  талдау.  Бүл  оқушы- 
лардың ойлау қызметін күшейтеді. Оңушылардан ереже 
мен аныңтамаларды саналы түрде түсіну, өрі есте сақтау 
талап етіледі. Мысалы, салыстыру өдісі жаңа тілдік қү- 
былыстар  бүрын  өтілген  тілдік  қүбылыстармен  салыс- 
тырылып,  олардың  арасындағы үқсастың  пен  айырма- 
шылық белгілері айңындатылады.
Қазақ тілі  сабағында түрлі жаттығулар орындау ар- 
қылы  тиісті  ережені  дөлелдеу,  түжырымдау  жүмысы 
жүргізіледі.
Сойтіп,  оқушы  ережені  білумен  бірге  оны  өздігінен 
мысал келтіріп дөлелдеуге үйренеді.  Бүл үшін мүғалім 
оңушылардың өз  бетімен жүмыс  істеу қабілетін дамы- 
тып, өтілген тақырыптан өздіктерінен қорытынды шы- 
ғара алатындай етіп қалыптастыру керек. Бүл жөніндегі 
К.Д.Ушинскийдің "Оқушы тілдік қүбылыстарды мүға- 
лімнің  басшылығымен  өзі  байқасын,  грамматикалың 
ережені  немесе  үғымды,  мүмкін  болғанынш а  өздері 
қорытсын,  балалардың ой-өрісін  жетілдіру үшін  грам- 
матиканың басты мөні де осында", -  деген пікірі өз маңы- 
зын жойған жоқ.
Сөйтіп,  тіл  сабаңтарында оқушылар сөйлемді сөзге, 
сөзді буынға, дыбысқа ажыратуды үйренеді, сөйлем қү- 
рамындағы сөздерді синтаксистік ңызметіне қарай сөй- 
лем мүшелеріне,  лексикалық мағыналарына  қарай сөз 
таптарына ажырата ал атын болады; сөз қ үрамы жайында 
түсінік алады; өз бетімен сөйлем қүрап жазуға, өз ойын
159

ауызша да,  жазбаш а да дүрыс  айтып  жеткізуге дағды- 
ланады.
С абақты ң тақы ры бы : Сын есім 
Сабақтың мақсаты:
а / Зат есімнен өткенді қайталай отырып, оқушыларға 
сын есім тақырыбын меңгерту.
ә /   Ж аңа  білімді  меңгере  білуге  ж әне  әдептілікке, 
адамгершілікке, төртіпті болуға төрбиелеу.
б / Ж аңа сабақтың мәнін аш а отырып  ,  жаттығулар, 
топтамалар арқылы баланың ой-өрісін,  есте сақтау  қа- 
білетін, өз бетімен жүмыс істеу дағдысын дамыту. 
Сабақтың түрі: Аралас сабақ.
Сабақтың әдісі: Сүрақ-жауап. Ауызша жаттығулар. 
Көрнекілігі: Плакатқа жазылған мысалдар, топшама- 
лар, жаңылтпаштар, сын есімге байланысты өр түрлі су-
реттер. 
(р
Пөнаралық байланыс: Ана тілі
Айналамен танысу
Сабақтың барысы:
I. Үйымдастыру бөлімі.
-  Сөлеметсіздер ме, балалар!
-  Отырыңыздар.
-  Мен бүгін қазақ тілінен сабақ беремін. Қүралдарың- 
ды жинақтап, сабаққа әзірленеміз.
II. Үй тапсырмасын тексеру.
-   Балалар,  сіздер  өткен  сабақтағы  жазба  жүмыста- 
рыңыз "Зат есім" бойынша жүргізілген болатын. Бүгінде 
зат есім тақырыбын қайталаймыз. Мен оны қаншалық- 
ты меңгергендеріңді байқау үшін сүрақтар қоямын, топ-
шамалар беремін.
-  1-ші топшамада сөз берілген. Сол сөзді тақтаға шы- 
ғып, төуелдеп ж азу қажет.  Көне кім шығады?
а)  Топшамамен жүмыс.
/Т ақтаға екі оқушыны ш ығарамын/.
-  Балалар, 1 -ші топшамада кітап сөзін төуелдеу керек.
2-ші топшамада жолдас /ү й / сөзін төуелдеу керек.
/2  оқушыны тақтаға ш ығарамын/.
160

/3-4 оқушыға туынды зат есімге байланысты орнынан 
отырып орындайтын топшама беремін/.
-  
Балалар, енді мына топшамаларды 3 қатардың бір- 
бір оқушысына беремін.
Топшама
Жүрнақтарды жалғап, туынды зат есім жаса.
1
Ж үмыс... 
Кітап... 
Сурет... 
Орын...
2
3
Ә.С* • •
үш...
бай...
дөрі...
ойын...
өн...
сауын...
жалау
• •
—
 Ал енді топшама алған балалар жүмыстарын орын- 
дап болғанша, сіздерге мен сүрақ қоямын, сендер соған
жауап беріңдер.
ө) /ауы зш а сүрақтар қоям ы н/.
-   Зат есім  дегеніміз  не?  Кім  маған  ережесін  мыса- 
лымен  айтады?  Балалар,  сабаққа  бөріміз  ат  салысып, 
қатысып  отырамыз.  Сіздердің  жауаптарыңыз  бағала-
нады
е)  Заттың  атын  білдіріп,  кім?  не?  деген  сүраққа
жау ап береді.
Енді  балалар  мына  сөзге  қараңдар.  Оқып,  сүрақ
қойыңдар
Домбырашы.
Қандай сүраққа жауап береді?
Кім?
Яғни,  бүл зат есім.  Бүл сөз  жалқы есім бе, жалпы
есім бе?
Ж алпы есім.
Ал енді осы сөз негізгі ме , туынды зат есім бе? 
Туынды.
Түбір сөзі қайсысы, қосымшасы қайсысы?
Домбыра- түбірі, -шы- қосымша.
ж алғау
түрмыз
Осы сөз жекеше түрде ме, көпше түрде ме?
Ж екеше
11-11
161

-  Ал енді осы сөзде көпше түрде қалай бол ад ы екен ?
-  Домбырашылар.
-  /қандай қосымша арқылы жасап түрм ы з/.
- -лар жалғауы.
-  Бүл қандай жалғау?
-  Көптік ж алғауы .
-  Ал осы көптік жалғауын кім маған атап береді?
-  а) Заттардың көп екенін білу үшін түбір сөзге -лар, 
-лер,  -дар,  -дер,  -тар,  -тер  ж алғанады .  Бүлар  көптік 
жалғауы деп атал ады.
-  Ал енді тақтадағы оқушымыздың қатесі бар ма екен? 
Тексерейік.
-   1-ші бітірген оқушының  жазғанын  тексерейік.
I. 
Менің кітабым. 
Біздің кітабымыэ.
II.  Сенің кітабың. 
Сендердің кітаптарың. 
Сіздің кітабыңыз. 
Сіздердің кітаптарыңыз.
III.  Оның кітабы. 
Олардың кітабы.
-  Ал  екінші оқушының жазғанын тексерейік.
I.  Менің жолдасым. Менің үйім.  Біздің үйіміз.
II. Сеніңжолдасың.  Сеніңүйің. 
Сендердің үйлерің. 
Сіздің жолдасыңыз.  Сіздіңүйіңіз.  Сіздердіңүйлеріңіз.
III.  Оныңжолдасы.  О ныңүйі. 
Олардыңүйі.
-   Енді балалар,  мен сендерге сөйлем  оқимын, соның
жалқы
б/ Сөйлем оқимын.
Алма
хайуанаттар саябағын
-  Олар сөйлем ортасын
-   Үлкен  әріппен.
-  Ал ен
топ
шамаларын  тексереиік.
-  Көне, оқи  ғой.
-   1.  Жүмысшы.
Кітапхана.
Суретші.
Орындық.
Осылай 3 оқушының орындағанын тексеремін.
2. Асхана. 
3. Үшқыш.
162

Байлың 
Д әрігер/хана/
Ойыншың 
Әнші
Сауыншы 
Жолаушы
-  Балалар, сіздер зат есім тақырыбын жаңсы меңгер- 
ген  екенсіңдер.  Енді  бүгінгі  ж аңа  тақырыппен  таны- 
сайық.
IV. Ж аң а сабақ
-   Енді  балалар,  дөптерлеріңді  ашып  күннің жадын 
жазып, бүгінгі ж аңа тақырыпты жазып қойыңдар.
/тақтага таңырыпты ж азамы н/.
-  Балалар бүгінгі біздің тақырыбымыз сын есім. 
Көрнекілікпен  жүмыс.
-  Балалар, енді міне, қолыма қараңыздар, нені көріп 
түрсыздар ?
-  Алма.
-  Неше алма?
-  Екі алма.
-  Алмалар қандай?
-  Қызыл жөне біреуі сары.
-  Ал енді не көріп түрсыңдар?
-  Бағдаршам.
-  Бағдаршамның неше көзі бар?
-Ү ш .
-  Қандай?
-  Олар нені білдіреді?
-  Бізге бағыт-бағдар береді.
-  Енді  мына кітаптарды  қараңдар.  Салыстырыңдар.
Олар қандай?
-  Біреуі қалың, біреуі жүқа.
-  Бүлар нені білдіреді?
-  Заттың сынын білдіреді.
-  Міне, балалар, мы нау- үй. Осы екі үй қандай?
-  Біреуі -  биік, екіншісі -  аласа.
-  Ал мына суретте не берілген?
-  Арқан.
-  Арқан қандай?
-  Біреуі көк, біреуі сары.
-  Ал көк қандай?
163

-  Үзын. 
Ч 
'
-  Ал сары?
-  Қысқа.
-   Балалар,  осы  биік,  аласа,  үзын,  қысқа  деген  нені 
білдіреді?
-  Заттардың көлемін білдіреді.
-  Ал мынадан не көріп түрсыңдар?
-  Пияз бен алма.
-  Пияз қандай?
-  Сары.
-  Тағы қандай?
-  Ащы.
-  Ал алма қандай?
-  Қызыл және төтті.
-  Балалар, тәтті, ащы деген нені білдіреді?
-  Дәмін.
Ережемен  жүмыс.
-   Ягни,  заттардың дөмін,  тагамдардың дөмін  білгі- 
зеді екен. Балалар, манагы қызыл, сары заттардың түсін 
білдірсе, қалы ң, ж үқа, биік-аласа, үзын-қысқа заттың 
сапасын,  көлемін  білдіріп,  ащы-твтті  дөмін  білдіреді 
екен.  Осы  затты ң   түсін ,  түрін  сапасы н,  салм агы н , 
көлемін  білдіретін  және  қандай  деген  сүраққа  жауап 
беретін сөздерді сын есім деп атаймыз.
-  Осы ережені кітабымыздан  іздеп, тауып оқиық.
Тақтадагы  көрнекілікпен  жүмыс.
-   Ал,  енді  бәріміз  тақтага  қарайы қ.  Тақтада  олең 
жолдары жазылған, көне, соны оқиық. Көне, кім оқиды?
/Б ір  оқушыга оқытамын/.
-  Ал балалар, енді осы өлең жолдарынан сын есімдерді 
табу керек. Ал табайық, ол қандай сөздер екен. Бірінші 
сүрақ қойып қарайық. Кім маган сын есімдерді атайды?
-  Қызыл, сары, жасыл, кек.
-  Бүл зяттын кандай сынын білдіреді?
-  Түсіи.
-  Өлеңде не туралы айтылған?
-  Қызыл, сары, жасыл, көк гүлдердің адамды қызық- 
тырып,  соңында  оның  гүлдер емес  кебелек  екенін  ай-
тады.
164

-  Ал енді мына маңалға қарайың. Кім оңиды?
-  Әдепті бала, арлы бала,
Әдепсіз бала, сорлы бала.
/Б ір  оқушы оқиды/.
-  Осы мақалдЫң мағынасын кім түсіндіреді?
-  Бүл мақалда, яғни, бала әдепті болса, ол бала арлы 
болады  дейді.  Ол  баланың  адам герш ілігі,  үяты   бар, 
болашағы зор бала дейді. Әдепті деген -  тәрбиелі, аңылды 
бала  дегенді  білдірсе,  әдепсіз  бала  дегені  -   төрбиесіз, 
тыңдамайтын бала.  Ондай балалар көп қиыншылықңа 
кездеседі. Сорлы дегені -  яғни, теріс қылықтарға салы- 
нып,  бүзылып кетуі мүмкін дейді.
-  Ал балалар осы мақалаға сүрақ қойыңдар. 
-Қ а н д а й б а л а ?   Әдепсіз.
-  Осы маңалдан сын есімді табайық.
-  Әдепті,  әдепсіз.
-   Балалар,  бүл  адам  баласының  бойындағы  жақсы, 
жаман қасиеттерді, мінез-қүлқын білдіреді екен. Яғни, 
сын есім адамның іш кі жан дүниесін, мінез-қүлқын да
білдіреді екен.
-  Ал балалар,  біздерге қонақ келді.  Қонаққа келген
кім екен?
-  Тауың.
-  Тауық біздің осы 3-сыныптан көмек сүрауға келген
екен.  Ол ңандай көмек екен?
-   Бір  күні тауық  балапандарымен  жаймашуаң  күні
жайылып жүрді. Осы кезде "өзі айлакер, өзі қу кім?
-  Түлкі.
-   Сол  түлкі  келіп  байқаусызда оның балапандарын 
үрлап алып кетеді. Тауық болса, сол балапандарын таба 
алмай,  сіздерден  көмек  сүрауға  келіп  түр  екен.  Міне, 
бізге келіп хат түсті.  Бүл хатты жазған түлкі екен. Бүл 
хат "тапқыш балаларға"  деп аталады. Онда не жазылған
екенін  оқиық.
"Қүрметті балалар!  Менің  қолымда тауықтың бала-
пандары бар. Егер сендер балапандарды қүтқарғыларың
келсе, менің берген тапсырмаларымды орындаңдар!

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: