Әдістемесі тұрдалиева Г. Ж. Тұрдалиева бастауыш

Өдебиеттің мысал түрінің арғы анасы -  халық. Баяғы 
заманнан  бері  халық  жасаған  мысалдар оның  керегіне 
жарап, күні бүгіңғе дейін тозбай сақталып келеді.
Өдебиеттің бүл мысал жанры -  ең қысқа ықшам жанр. 
Ертегі үзақ, шытырман оқиғалы, сан қырлы, бүлтарыс- 
ты, қолтарысты болып келсе, мысал оқиғаны табан асты- 
нан, төтесінен туғызып, шүғыл қайырады.  Негізгі өдісі
-   меңзеу.  Сондықтан  көңілден  тез  орын  теліп,  үмы- 
тылмайды.
Бүрынғы  халық  мысалдарында  да,  онан  соң  туған 
жеке  авторы бар,  жазба  мысалдарда да  айтайын  деген 
көкейкесті, түйінді пікірін көбінесе аңдар, хайуанаттар, 
қүстар,  қүрт-қүмырсқалар,  ағаштар, тастар тағы-тағы- 
ларды адамша шендестіру, адам дөстүрінше  сөйлестіру, 
у аждастыру арқыл ы береді.
Мысал үрдісі ерте заманнан бар.  Ежелгі грек өдебие- 
тінде  -   Эзоп,  Рим  өдебиетінде  Федр  -   әй гілі  мысал- 
шылдар.  Үнді өдебиетінің белгілі шығармасы -   "Панча- 
тантара" да (НІ-ІҰ ғасыр) мысалдар жинағынан қүралған. 
Орыс өдебиетіндегі мысал жанрын биік сатыға көтерген 
жазушы  -   И.Крылов.  Оның  көптеген үлы  мысалдарын 
Ы .А лтынсарин,  А .Қүнанбаев,  А .Байтүрсы нов  қ азақ  
тіліне аударып, қазақ өдебиетінде мысал үлгісінің туып, 
өркендеуіне  жол ашты.  Қ азақ әдебиетінде  мысал  жан- 
рын  дамы туда  С.Д өнентайүлы,  А .Тоқтам ағанбетов, 
С.Көбеев, С.Жүнісов, С.Торайғыров, Ш.Смаханүлы және 
т.б үлес қосты.
Қазақтың реалистік әдебиеттерінде мысал жанрының 
өз алдына жеке жанр ретінде қалыптасып, дамуы Д.Ба- 
батайүлының есімімен байланысты. Ол ауыз өдебиетінің 
адамгершілікке үндеп,  емеурінмен  білдіретін  өсиеттік 
жанры-мысалды әлеуметтік сатира дәрежесіне көтерді, 
оның кейіпкерлеріне реалистік,  типтік сипат дарытты. 
Ы. Алтынсарин, А.Қүнанбаев, XX ғасырдың бас кезін- 
дегі  демократ  ақы н-ж азуш ы лар:  С.Көбеев,  С.Торай- 
ғыров,  С.Дөнентаев,  орыс  өдебиетінен  мысал  өлеңдер 
аударып, қазақ халқына жеткізуде көптеген еңбек  етті.
99

Осы  аудармалар  негізінде  қазаң  балалар  өдебиетінде 
мысал өлеңдердің төл үлгілері пайда бола бастады.
Мысал өлеңдерде  көбіне ж ануарлар немесе  басқа да 
жансыз нәрселер арқылы  адамдардың мінез-ңүлқы, іс- 
әрекеті. Осылайша астарлап, түспалдай суреттеуді алле- 
гория деп атайды.
Мысалдарда еңбексүйгіштік, әділдік, адалдың, ңара- 
пайымдылың сияқты жаңсы қасиеттерді мадақтап,  уа- 
ғыздайды, жағымсыз қылықтарды мысқыл түрінде күл-
кі ете отырып, одан саңтандырады.
А.Байтүрсыновтың  И.А.Крыловтан  аударып  қүрас- 
тырган,  1909  ж .  Петербург  қаласы нда  ж ары қ  көрген 
"Қырық мысал" кітабы үлттық сана-сезімін оятуға сеп- 
тігі тиді.
Абай аударган Крыловтың "Ш егіртке мен қүмырсқа" 
мысал өлеңінің, өсіресе төменгі сынып оңушылары үғы- 
мына сай болуымен ңатар, олардың мінез-қүлқын тәрбие- 
леуде  маңызы  зор.  Мүнда  еңбек етуді  сүймейтін,  той- 
думанның еркесіне айналган жалңаулар мен сәнқойлар, 
тоғышарлар ащ ы сыналады.
Ш ырылдауың  шегіртке,
Ы ршып ж үріп ән салган.
Көгалды қу ып гөлайттап,
Қызықпен жүріп жазды алған.
Крыловтың Абай аударган  "Есек пен бүлбүл"  мыса- 
лы нда  дарынды  өнер  иелері  дәріптеледі,  м ақталады , 
ол ардың өнеріне халық сүйсінеді, қадір түтады. Ал өнер- 
ден түйсігі ж оқ топастық сын садагына ілінеді. Өздерін 
өмірдің билеп-төстеуші, көркі мен сөні деп үгатын үстем 
тап өкілдерін үлы мысалшы есекке теңейді:
Екенсің ән салуга сен-дагы епті,
Сен біраз өтеш әнін үйрен, -  депті.
Бүл сықылды сыншының сөзін естіп,
Көз көрмеске бүлбүл да үшып кетті.
Сондай-аң, "Қарга мен түлкі” мысалы да өмірдің ащы 
шындыгын арқау етеді. Сондыңтан да ол өеіресе балалар- 
дың қы зы га оқитын дүниесіне айналды.
100

Өлеңде түлкінің ңарғаны мақтаған айлакерлігі былай 
суреттелген:
"Қарағым, неткен сүлу ең!"
Деп т£ңырқап таңданды.
"Неткен мойын,  неткен көз,
Осыдан артық дейсің бе,
Ертегі қылып айтқан сөз?
Қалайш а біткен япырмай,
Мүрныңыз бен жүніңіз!
Періштенің үніндей,
Деп ойлаймын үніңіз.
Осы көрікпен, бүл жүнмен,
Әншілігің  білінді.
Үялмай, қалқам, бір сайра,
Біз де алалық үлгіні.
Қүс төресі біздерге,
Сіз боларсыз бір күні.
Қарғаның аузындағы ірімшігін алдап алу үшін түлкі- 
нің жасаған  мүндай  айлакерлігі  мен зүлымдығы  бала- 
ларды мол күлкіге кенелдіреді.  Ал,  күлкі соңы оларды 
үлкен ойға шомдырады:
Басы айналды қарғаның 
Сүмның айтқан сөзіне.
Қуанғаннан  бүтіндей
Бір мастық кірді өзіне.
Өзіне біткен  өңешпен,
Аямастан қарқ етті,
Ірімш ік жерге салп етті,
Іс бітті, қу кетті.
Баланы  ойға қалдыратыны  -   осы түлкінің  айлакер- 
лігі, қарғаның мақтан сүйгіш, аңғалдығы. Ал, ойлану -  
оларды мүндай мөселелер айналасында белгілі бір қоры- 
тынды жасауға үйретеді. Мысалы, өлеңдердің балаларға 
эстетикалық төрбие беруде пайдасы зор. Ондағы көркем 
образдардың нақтылығы, диалогтарының дөлдігі,  оқи- 
ғаларының күлкілі тартыстарға қүрылуы, тілінің өткір-
101

л ігі  мен  кө р кем д ілігі  -   ж асөсш рім дерді  үлкен  қуа- 
ныш қа кенелтіп, ой-санасын өсіріп, өзіндік көзқарасын 
қалыптастырады.
Абай сияқты Сүлтанмахмүт Торайғьфов та мысал өлең- 
дер жазды.  1912 жылы Сүлтанмахмүт татардың халық 
ақыны  Ғабдолла  Тоқайдан  "Екі  тыш қан"  деген  мысал 
өлең аударып,  өзі  "Арыстан  мен тыш қан"  деген мысал 
олең жазды. "Екі тышқан" атты мысал өлеңде бірліктің, 
ынтымақтың болмауы кімді болса да алған  бағытынан 
адастырып, қолда барынан айырып, бақытсыздыңқа ду- 
шар ететінін  көрсеткен.
Мысал  өлеңдер  көбіне  белгілі  кейіпкерлері бар  қы- 
зықты оқиғаларға ңүрылады.  Кейіпкерлер арасындагы 
тартыстар оқушыны еліктіре тартып, бірден өзіне баурап 
алады. "Екі тыш қан" мысалындағы оқиғабылай бастал-
ған; 
' 
.. 
і і\; ь 
щші
&Ь 0 -
Даладан екі тыш қан май тауыпты,
Шығынсыз екеуі де ж ай тауыпты.
Ж анжалдасып бүл майды бөлісе алмай,
Маймылға болдіруге көңілі ауыпты.
Мүндай  оңай  олж аға  маймыл  қалай  қы зы қпасы н. 
Майды бөлуге кіріседі.
Өлшепті бір ж ағы на майды салып,
Ар ж ағы көтерілді босқа қалы п.
Бос ж ағы  мен май ж ағын теңгеруге,
Маймыл тықты аузына майдан алып. 
Аңырын жеп бітіріп майлы басын,
Безбеннің тегістепті екі  басын.
Безбеннің бірдейлігін  көзбен  көріп,
Тышқан кетті ағызып көздің жасын.
Бастауыш сынып оқушылары мысалды оқығанда су- 
реттелген  оқиғаның  тартымдылығына  қызығады,  оны 
ш ындық  деп  қабылдайды.  Сондықтан  мысалды  оқып 
шығысымен,  автордың  ондағы  суреттеп  отырған  жан- 
жануарлары кімдердің бейнесі, оны кім деп түсінесіңдер 
дегендей, сүраң қою қателік болар еді. Өйткені, жүмыс- 
ты  мүндай  өдіспен  ж үргізу  -   оқуш ылардың  мысалды
102

оқ ы ған да  ал ған   ө сер ін   ж о я д ы .  С онды қтан  бал ал ар ды н
алған  өсерлері  әлсіремеи,  ңаита  күш еие  түсетіндеи,
мысалдағы кеишкерлердің іс-өрекетін тереңірек үғына 
түсуіне жағдай жасайтын өдіс-төсілдер қарастырылады. 
Ол үшін  алдымен  мысалдағы суреттелген оқиғаны,  қа- 
тысушы кейіпкерлерді шындық,  өмірде болғандай етіп 
түсіндіру  керек.  Ал  мысалда  суреттелгендер  шындық, 
болмыс жөнінде қате түсінік беретінінен, мысалы, бала- 
лардың  қарға,  түлкінің  сөйлемейтінін  білетіндігінен 
қауіптенудің қажеті жоқ. Олардың сөйлемейтінін бала- 
лардың өздері  де  жақсы  біледі,  сонда  да  оны  шындық 
сияқты қабылдайды. Мысалы, балалартіпті 4-сыныптың 
өзінде де қылыштасу, атысу ойындарын беріліп ойнай- 
ды. Олар таяқты ң қылыш , найза еместігін өрине жақсы 
біледі,  бірақ  өздерінше  шын  найза,  қылыш  деп  есеп- 
тейді. Немесе қыз балалардың кейбіреулері өлі де қуыр- 
шақпен  ойнайды,  оның сөйлемейтінін  біле  түра,  шын 
кісі деп есептеп, онымен сөйлесіп отырады. Сол сияқты 
мысалдағы  оқиғаны  да  бастауыш  сынып  оқушылары 
шын қабылдайды.
Бүл айтылғаннан шығатын қорытынды: мысалдарды 
оқығанда  көңіл  қоятын  жай  -   оқушыларға  оның  маз- 
мүнын  қабылдату және  ондағы  кейіпкерлердің іс-өре- 
кетін талдау.
Мысалдардағы аллегорияны ашу жүмысын 4-сыныпта 
мынадай төсілмен іске асыруға болады. Мүнда мысалда 
суреттелген оқиғаға үқсас оқиға із дестіріледі. Айталық,
И.А.Крыловтың "Қарға мен түлкі" мысалы оқылғаннан 
кейін,  біреудің  қолындағы  нәрсесін  алдап  алу  өмірде 
кездесе ме дегендей сүрақ қою керек. Сонда  мысалдағы 
негізгі  ойды  түсіндіру жеңіл  болады.  Кейбір  жағдайда 
мысалда суреттелген оқиғаға өмірден үқсас  оқиға табу 
жүмысы  мысал  оқылмас  бүрын,  алдын  ала дайындық 
өңгіменің барысында жүргізіледі.
Мысалдың басты  ерекшелігі  -  онда белгілі бір үгіт, 
тәлім-төрбиелік мөні бар қорытынды пікір болатынды- 
ғы.  Ол  қы сқа  түрде  мөтіннің  басында  немесе  аяғында
беріледі. Мысалы,  "Қарға мен түлкі" мысалынан шыға- 
тын қорытынды мөтіннің басында берілген:
103

Ж үрт біледі,  күледі,
Сүрқия тілдің жаманын.
Қошеметшілердің амалын,
Сонда да солар қайда жоқ,
Есептеп айтса, ересің,
Артынан өкінсең де пайда жоқ.
Мысал  оқытуда осындай  қорытынды  пікірді  пайда- 
лану  керек.  Қ ү р ғақ   сөзбен  "м үндай  ж ам ан   м інез  -
қүлықтан, іс-әрекеттен аулақ болу керек" деудің бастау- 
ыш  сынып  оқуш ыларына  әсері  ш амалы.  Ондай  үгітті 
тіпті, сол оқылып отырған мысалдан үзінді келтіре оты- 
рып айтқанда да,  кіш кене балалардың санасына бірден 
ңона ңояды деу қиын.  Сондықтан  мысал  оқытуда онда 
айтылатын үгітті табуга тырыспай,  оның  кейіпкерлері 
мен  сол  кейіпкерлердің  іс-әрекеті,  өзара  қарым-қаты- 
насы,  бір-біріне  айтқан  сөздеріндегі  ой  аш ылуға  тиіс. 
Осыған орай,  мысалдан шығатын қорытынды -  пікірді 
оның мазмүны талданып болғаннан кейін оқу керек.
Мысал оқытудың үш інш і ерекшелігі -  оны дауыстап 
оқу тәсілінде. Мысалдағы айтылатын сөз автордың аты-
нан аитылмаи, кеш пкердің атынан баяндалатын болса, 
сол  кей іп кер д ің   басы ндағы   ерекш еліктерін е  қарай , 
дауыс сазы да қүбылып отырады. Мысалы,  'Ш ал мен ма-
V
лаи
Қарға мен түлкі  бір ырғаңпен оқылмайды. Тіпті 
бір кейіпкердің сөзін оқу мәнері де оның қылығына қа- 
рай  түрлене береді.  Шалдың:  "Бауырым,  түгеншежан, 
айыршы!"  дегені жалыныш ты үнмен  оқыса,  "Әумесер,
М
деген сөздері ж екіру, үрсу мө-
ақылың ж оқ, ит доңыз 
нерінде, ал малайдың:
Үрсасың, неге, ш алым, маған, -  деді.
Сөккендей не істедім саған? -  деді.
Ж азғаным менің сені аю ж аудан.
Айырып алғаным ба аман? -  деді сөздері таңырқаған 
шарасыз дауыспен оқылады.
"Қарға мен түлкі" мысалында автор сөзі бір өуенмен 
оқыла келе, түлкінің сөзі, басталған кезде дауыс қүбы-
104

лып отырады. Кейіпкерлердің мінез-қүлңы іс-өрекетіне 
орай, дауыс ырғағының қүбылуы балалардың ынтасын 
арттырып,  мысалдың кейбір жолдарын бір-екі оқыған- 
да-аң жаттап алуларына жағдай жасайды.
Қорыта айтқанда, мысалды төмендегідей жолдармен 
оңытуға болады:
1.  Оқылатын мысал жөнінде мүғалім алдын ала өңгі- 
ме өткізеді,  онда балаларға түсінуі ауыр сөздердің (сол 
мысалдың  іш інде  кездесетін)  кейбіреулерін  кірістіре 
отырып, олардың мағыналарын аша кетеді.
2.  М үғалім  мысалды  өуелі  нақы ш ы на  келтіре  өзі 
оқиды, сонан кейін оңушыларға оңытады.
3.  Мысалдың мазмүны талданылады.
4.  Мысалдың кей жерлерінен үзінді келтіре отырып, 
ондағы негізгі ойдың  не  екенін  қорытындылап  өңгіме- 
л ейді.
5.  Мысалдың мазмүнына үңсас өмірде кездесетін іс- 
өрекеттерден мысалдар келтіріледі.
6.  Рөлге бөліп оқытылады.
Бүл көрсетілгендер өзгеріссіз осы күйінде үнемі саң- 
талып отырылсын деген ой тумау керек. Мысалдың маз- 
мүны мен  сипатына  қарай,  бүл  айтылғандардың кейде 
қысңартылуы немесе толықтырылып отырылуы да мүм- 
кін.  Дегенмен  мысал  оқытуда  негізінен осы  принңипті 
үстаған ж өн.
1 
-4 сынып оқулықтарының ішінде Крыловтан аудар- 
ған Абай, Ыбырай, Ахмет аудармаларымен бірге өзіміз- 
дің  қазақ  аңын-жазушыларының  туындылары  да  кез- 
деседі.
Ана тіліне енгізілген аудармалар:
1-сынып.
2-сынып.  "Ағаш". А. Байтүрсынов (Крылов).
"Білгір ңарға". Максим Зверев.
"Ит пен ат”. А. Тоңмағанбетов (Крылов).
3-сынып.  "Шегіртке мен қүмырсқа". Абай (Крылов).
4-сынып."Аңқу, шортан, һәм ш аян".
А. Байтүрсынов (Крылов).
105

"Ана  тіліне"  енгізілген  қазақ  ауыз  әдебиетінің  төл 
туындылары.
1-сынып.  "Екі теке". С. Дөнентаев.
"Екі соқа". С. Көбеев.
"Өрмекші, қүмырсқа, қарлы ғаш ”.
Ы . Алтынсарин.
2-сынып.  "Кімнің мекені ж ақсы ". Сәкен Жүнісов.
"Тәкаппар". Ш. Смаханүлы.
"Түлкі мен ти ін ". Ә. Асылбеков.
"Қызғалдақ пен Қарасора". С. Сарғасқаев. 
"Даңғой". Есентай Ерботин.
"Көбелек пен Ебелек". Ш. Смаханүлы. 
"Бидай мен қаңбақ". А. Тоқмағанбетов. 
"Өсиет". С. Көбеев.
"Ақ жаңбыр". Ж әнібек Карбозин.
"Бүлбүл мен тоқылдақ". Ш. Смаханүлы.
3-сынып.  "Қарлығаш пен Шөже торғай".
4-сынып.  "Сапар мен парта". А. Сопыбеков.
"Арыстан мен ты ш қан". С. Торайғыров.
Енді  соның  бірін  сабақ  тақы ры бы на  алы п,  қарас- 
тырайық.
Сабақтың тақырыбы: "Түлкі мен қырғауыл".
Спандияр Көбеев.
Мақсаты: I танымдық: Оқушыларға мөтіндегі негізгі 
оқиға, идеяны үғындыру. Түлкі, қырғауыл, (аңдар жай-
лы) білімдерін нығайту;
II  дағды лы қ:  Ой  қорғау  стратегиясы н  пайдалана 
отырып,  оқуш ы ларға  сүрақ  қою  арқы лы   ж ан-ж ақты
ойлауға үйрету; 
*
III дамытушылық:  балалардың сын  түрғысынан ой- 
лауын  дамыту,  болжау  стратегиясын  пайдаланып,  дө- 
лөлді сөйлеуге, дискуссия жүргізуге үйрету;
IV төрбиелік: жаман адам мен жақсы адамды ажырата 
білуге, қүлы қ пен арамдықтан бойларын аулақ үстауға
төрбиелеу.
Сабақтың типі: ж аңа сабақ түсіндіру.
Сабақтың түрі: дамыта оқы ту.
106

Сабаңтың әдісі: ассоциациялың әдіс, дөңгелек үстел, 
дискуссия,  ой ңозгау стратегиясы.
Сабаңтың көрнекілігі: сюжетті сурет кесте.
I. Үйымдастыру бөлімі
Оңушылардың назарын сабаңңа аудару.
-  Қазір біз ж аңа сабаң өтеміз. Ж аңа сабаңңа кіріспес 
бүрын бірнеше тапсырмаларды талңылаймыз.
1. 
Қызығушылыңты ояту. Ой шабуылы. I топ талсыр- 
масы:  а)  Ж аманды қ  дегеніміз  не?  ө) Абайдың  ңандай 
наңыл сөзімен ңорытындылауға болады? ( топ талңылап 
пікірлеседі).  II топ тапсырмасы: Қырғауыл туралы біл- 
гендерін ңағазға түсіреді. Бір параң ңағаз оңушыларды 
аралап ж  үреді.
Оңушы ңырғауыл туралы білгенін ңағазға жазады да,
келесі  оңушыға  береді.  Ол  оңушы  алдыңғы  жазылған-
дарды  ңайталамау  керек.  Соңынан  оңушы  жазылған- 
дарды  оқиды.
III  топ  тапсырмасы:  А ссоциациялың  айм ақ  қүру. 
"Түлкі" сөзінен ассоциациялық аймаң қүру.
2-сурет кестемен жүмыс.
Түлкі — қырғауыл.
Аң — ңүс.
Қызғылт — қоңыр.
Ж ыртқыш  — жыртқыш  емес.
Орман -  дала.
-   Білгенім ізді  топтастырдық.  Суреттегі  қырғауыл 
жөне түлкінің не жайлы өңгімелесіп жатқанын бүгінгі 
өтетін мысалдан оқып білеміз.
II. Жаңа сабақ
-
 Балалар, дөптерімізді ашып, бүгінгі күннің жадын 
жазайың. Бүгін С.Көбеевтің "Түлкі мен қырғауыл" атты 
мысалымен  танысамыз.  Бүл  мысалда  ж ауы зды қ  пен 
арамдықты, жамандықты сынайды. Мысал қара сөзбен 
ж азы лған.  Оның  авторы  бізге  "Еңбекпен  ел  көгерер" 
атты өңгіме-ертегіден белгілі.
Мөтінмен жүмыс:
а) мүғалімнің оқуы.
ө) с үраңтар қою.
107

-  Түлкі мен ңырғауыл не ж айлы  өңгімелесіп жатыр 
екен?
-  Түлкі қырғауылды не деп алдады?
-  Қырғауыл қандай тапқырлық көрсетті?
-  Қырғауыл қалай аман қалды?
Оқулықпен  жүмыс:  рөлге  бөліп  оқыту.  Ой  қорыту. 
Өмірмен байланыс. -  Мысалдан қандай ой түйдің?
-  Өмірде жақсы адамдар да болады.
-  Ақылды,  сабырлы,  тапқыр,  шешім  қабылдай білу
керек деген ой түйдік.
Сабақты бекіту:
Ой-толғаныс. Сын түрғысынан ой қозғау.
I топ.  Дискуссия.
Түлкіге мінездеме беру.
-  Сендер түлкіге үқсағыларың келе ме?
-  Неге?
II топ.  Пікір.
-  Сендерге қырғауыл үнай ма?
-  Несімен үнайды? Неге?
III  топ.  Ситуаңия.  -  Үйде  сенен  басқа  ешкім  ж оқта 
сен танымайтын алыста түратын туыстарың келді.  Сен 
не істейсің? Ата-анаң "ешкімге есік ашпа" деген.
Үйге тапсырма:
"А ңқау  қы рғауы л  түлкіге  ж ем  болды,  -   деп  қыр- 
ғауы лға  кері  сипаттама беріп,  мысалды  қалай  аяқтар 
едің? Әңгіме ж азы п келу.
Багалау:
Сабақтың тақырыбы: Абай—аудармашы. И.А.Крыловтан 
аударған "Ш егіртке мен қүмы рсқа”  мысалын оқыту. 
Сабақтың мақсаты:
а) Абай аудармалары жөнінен мағлүмат беру, мысал 
өлеңнің мазмүнын түсіндіру.
ө) оқушыларды еңбексүйгіштікке баулу.
б) логикалық ойлау, түсіну қабілеттерін дамыту, 
сауатты жөне мөнерлеп оқуға үйрету.
Сабақтың  көрнекілігі:  Абай  портреті,  Абай  аудар-
малары, кезеңмен салынған сурет.
108

т
 
? 
р ®
I
Сабақтың барысы:
I.Үйымдастыру бөлімі.
II. Үй тапсырмасын өткен сабақтармен байланыстыра 
сүрақ-жауап арқылы тексеру.
1.  Абай Қүнанбаев кім?
2.  Абайдың  жыл  мезгілдеріне  арнап  ж азған  қандай 
өлеңдері бар?
3. Абай атындағы қандай мөдени орындарды білесің- 
дер?
III. Жаңа сабақ
1) Мүғалімнің кіріспе сөзі.
-  
Оқушылар,  біз  бүгін Абай  атамыздың  аудармасы 
"Шегіртке мен қүмырсқа" деген мысал өлеңін оқимыз. 
Қ азақ  халқын  жер  бетіне танытқан  да,  үлы  халықтың 
еңбегін қазаққа таныстырған да Абай атамыз болған. Ол 
орыс  ақы ндары ны ң  өлеңдерін  қ а за қ ш а ға   аударды . 
Көбіне ол Крыловтың мысалдарын қазақш аға аударды. 
Олар: "Қарға мен түлкі”, "Бақа мен өгіз", "Есек пен бүл- 
бүл",  "Шегіртке мен қүмырсқа”.
Мысал  — қызықты  қы сқа  шыгарма.  Ол  өлеңмен  де, 
қара  сөзбен де  жазылады.  Тек  адамдар ғана емес,  хай- 
уанат-жөндіктер де, түрлі зат нөрселер де мысал қаһар- 
маны болып өрекет етеді, бірақ бүған  қарап оны ертегі 
деуге болмайды.
Мысал  жазуш ы  жануарды,  қүстар  мен  өсімдіктерді 
суреттегенде адамга тән  қасиеттерді дарытады,  сол  ар- 
қылы адамдар бойындағы кемш ілікті, мінді күлкіге ай- 
налдырып,  ж ақсы лы қты ,  адам герш ілікті дөріптейді. 
Мысалдың өрбір кейіпкерлері белгілі бір қасиеттің иесі, 
бейнесі ретінде алынады. Мысалы, түлкі -  қу, екі жүзді 
алдамш ының,  қасқы р  -   қара  ж үрек  қаты гездің,  аш- 
қарақ жауыздың, есек -  топас, дүлейдің, қой -  момын- 
ның,  ж уасты ң  бейнесінде  көрінеді.  Әр  мысалдың  ба- 
сында не аяғында түйін болады. Мысал дегеніміз -  өнеге 
айту  сипатындағы  шағын  шығарма.  Мысал  ж азудың 
шебері  И .А .Крыловтың  ш ығармасында  Абайдың  зор 
ынта қойып қазақ тіл іне аудару ы тегін емес. Мысал дарда
109

сыналған ж аилар, мәселен надандың, ж алңаулы қ, мақ- 
танш ақтық, т.б. қазақ топырағында да аз емес еді.
2) Мөтінмен таныстыру.
"Ш егіртке мен қүмырсқа".
Абай  бүл  аудармасында  қүм ы рсқа  мен  ш егірткені 
салыстыра отырып, адамның өмірін бостан-босңа өткіз- 
бей,  өзіне пайдалы еңбектенуге шақырады.
3) Сөздік дөптермен жүмыс.
-  
Балалар,  осы мысалда кездесетін  мағынасы таныс 
емес сөздерді теріп ж азайы қ.
Көгал -  көк шөп.
Гөлайттап -  қыдыру, сайраңдау.
4) Мысалды рөлдерге бөліп оқыту.
5) Алған білімдерін тексеру.
Оқушыларға карточкалар таратып, ж аңа сабақ бойын- 
ш а  түсінгендерін  байқау.  1.  Абайдың  қандай  аударма- 
ларын білесіңдер?
2.  "Ш егіртке  мен  қүмырсқа"  мысалының  идеялық 
мазмүны қандай?
3. Ш егіртке мен қүмырсқаға сипаттама бер.
6) Оқушылар, енді осы мысал өлеңді бөлімдерге бөліп, 
әр бөліміне ат ңояйық:  1. Сауыңшыл шегіртке.
2.  Өкініш.
3. Ш егірткенің қүмырсқаға жалынуы.
4. Қүмырсқаның жауабы.
7) Тіл дамыту жүмысы.
Кезеңмен  салынған суреттер бойынша оқушыларды 
сөйлету. 
' 
' 
1 
', и*'
8)  Енді,  оқуш ы лар  "Абайтану"  дәптерім ізді  алып, 
Абайдың  еңбек,  достық туралы  айтқан  наңыл сөздерін 
ж азы п алайық.
"Еңбек  қылмай  тапқан  мол-дөулет  болмас,  қардың 
суы секілді тез суалар ".
"Еңбек етсең ерінбей,
Тояды қарның тіленбей".
9). Сабақты қорытындылау.
Өлеңді мөнерлеп оқуға қойылатын талаптар мысалды 
оқуға да  қойылады.  Бірақ  мысалды  оңудың  стилі  бас-
110

ңаша.  Ол  ауызекі  сөйлеу тілінің  айтылу сазымен  оқы- 
лын, ырғақ әуені сюжетіне бағынады, мысал гіллегория 
тілімен  жазылады.  Әдетте  мысалда  қы сқа  өсиет-өнеге 
айтылады.  Мүндай қорытынды, меңзеу, нүсқау мысал- 
дың  идеясын  немесе  қосалқы  мөнін  ашады.  Кей  кезде 
балдыргандарға астарлы мөнді өсиет-өнеге түсінікті бола 
бермейді. Кейіпкерлері хайуанаттар болғандықтан үғы- 
нады.  Егер  мысалдың сюжеті түсінікті  болса,  қосалқы 
мәнін ашып айту міндетті емес.
Балаларға көркем образдарды нақтылап беру керек. 
Өйткені,  сөбилердің  айналадағы өмір  тірш ілігі  жайлы 
түсініктері әлі қалыптаспаған, сондықтан олардың үгы- 
мына көрнекілік, түжырымдылық қажет. Мүғалім шы- 
ғарманы оқыр алдында балалардың оны қабылдау шама- 
ш арқы н  ескереді,  ш ығарма  мазмүнын  біртіндеп  же- 
телей отырып түсіндіруді көздейді,  неге баса көңіл  ау- 
дару керектігін анықтап алады. Көркем образдарды нақ- 
тылауға, түжырымдауға заттардың өзі немесе бейнелері 
пайдал аныл ады.
"Арсызаю ".
Аю көріп: (арғымақтың өсем, жүмыр түяғын),
— Қарашы оның, — деді.
Күліп — түяғының  сияғын!
Саусақтарын сала-сала, тіпті,
Сөнді тырнағымды 
Түяғына теңеуге,
Қалай төзіп қиямын?
Бүл  мысалды дауыстап  оқу  сарыны  сөйлем  мазмү- 
нына  қарай  қүбылады.  Автордың  баяндауы  орташа 
дауыссарыныменоқылады. Ал ”аю" сөзі төменгі сарын- 
мен шығу керек. Өзінен басқаны жаратпайтын менмен, 
қара  күш  иесі,  топас  аюдың  күлкіңізді  келтіретін:... 
"Қарашы оның,  түяғының сияғын!  Сөнді тырнағымды 
теңеуге  қалай  қиямын?!”сияқты  сөздерін  сайқымазақ 
дауыс сазымен, айрықша сықақ сарынымен оқу керек".
Бірінш і  шумақтан  соңғы  қойылған  психологиялық 
кідіріс, дауыс толасы тыңдаушыларды  бүған енді  қан- 
дай жауап болу керек  деп елеңдетіп, ойландырады. Соң-

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: