Көшпенділер 3

148 

Әдеби KZ 

 

—  әй,  білмеймін,  —  деді  Қоңырқұлжа,  —  бұл  жолғы  көтеріліс  өзге 

уақыттағыдай лап етіп жанып, сөне қалатын жалынға ұқсамайды. Кенесарының 

осыншама қол жинап үндемеуінен сескенем. Және қасында жалғыз қазақ емес, 

басқа ұлттан шыққан ақылшылары да бар дейді жұрт. Бұ да еске алатын жәйт. 

 

— Қойыңызшы? 

 

—  Иә,  жиырма  шақты  орыс  пен  башқұрт  жігіттері  бір  топ  деседі.  Іштерінде 

зеңбірек  ата  білетіндері,  оқ-дәрі  жасай  алатындары  да  бар  көрінеді...  Бас 

ақылшыларының бірі деп Бұқараға сыймаған Сидақ қожа мен өз елінде ереуіл 

істеп айдалып келген болыскей офицер Жүсіп деген біреуді айтады тыңшылар. 

Кілең қарақшы бас қосқан тәрізді. 

 

— Япырмай ә... Жақсы, — деді кенет Ожар бір шешімге келгенін білдіріп, — 

не болса да барған соң көрермін. Ал енді жұмыс тәртібін сөйлесейік. Омбы сізге 

Кенесары ордасында не болып жатқанын хабарлап тұруды тапсырды. 

 

— Хабарды қалай бермексің? 

 

— Сейтенді ұстасқан Сәмен, Жақып, Сақып деген сенімді екі-үш жігітім бар. 

Олар қазір Кенесары жасағында. Хабар солар арқылы болады. 

 

—  Келген  жігіттердің  сенікі  екенін  қайдан  білем?  —  Қоңырқұлжа  тағы 

ырқылдай күлді, — көп қойдың ішіндегі тартылған қошқар секілді көзге түсетін 

бір белгісі бола ма? 

 

—  Белгі біреу-ақ, сізге келгенде мына белбеудің оң жағында тұратын құты, 

оқшантай, қыны сол жағында тұрады. 

 

— Кісесі ше? 

 

—  Белбеулерінде  кісе  болмайды.  Жас  жігіттерге  келіспейді.  Біреу  болмаса 

біреу сезіп қалуы мүмкін. 

149 

Әдеби KZ 

 

—  Ойпырмай,  өзің  мұндай  іске  әбден  жорға  болып  алған  екенсің. 

Жаңағыларың  адамның  ойына  келмейтін  белгілер  ғой.  Ұмытып  қалып 

жүрмесем нетсін... 

 

— Кенекең тірі тұрса, ұмыттыра қоймас, — Ожар күлімсіреді де сәлден соң 

орнынан түрегелді. — Ал көріскенше бар болыңыз. 

 

— Ас ішіп кетпейсің бе? 

 

— Жұрт көзіне көп түсуге болмайды. Қатыныма осы ауылдағы бір қарашыға 

жолығатын шаруам бар деп кетіп едім, енді оралғаным жөн болар... 

 

— Онда жолың болсын. 

 

Қоңырқұлжа  төрт  күн  емін-еркін  жас  тоқалын  жайлап,  бойы  сергіп  Ақмола 

бекінісіндегі  бәйбішелерінің  үйіне  қайтты.  Бұл  келгенде  қорған  қақпасының 

алаңында  жасақтарымен  жаңа  ғана  оралған  Шыңғыс  пен  Жәнәділ  отыр  екен. 

Талызинның  жарлығын  орындаймыз  деп  бұлар  ереуілге  көтерілген  Тыналы, 

Қарпық,  Темеш  болыстарына  дейін  барыпты,  бұнда  ат  құйрығын  шарт  түйіп, 

қолына  түкіріп  отырған  қалың  жұртты  көріп,  әрі  қарай  жүруге  қауіптеніп  кейін 

қайтыпты. 

 

Қоңырқұлжа  балаларын  көргенде,  мыстан  кемпірдің  алдындағы  алтын 

сақасын қотыр тайымен алып келген тазша бала өгей шешесінен кем ренжіген 

жоқ.  Әсіресе  Кенесарыға  қараған  елден  Шыңғысының  сау  қайтқанын  кешер 

емес.  Екі  беті  дорбалана  күреңітіп,  қамшысымен  жылтыр  етігінің  қонышын 

сабалай,  үн-түнсіз  отырған  екі  баласының  алдында  ерсілі-қарсылы  жүре 

бастады.  Бұларды  тағы  қандай  «Барса  келмеске»  жіберуді  ойлап  іштей  әлем-

тапырық. 

 

Дәл осы кезде бекіністің күзет мұнарасында тұрған солдат: 

 

—  Бір  салт  атты  көрінеді.  Жүрісі  тым  асығыс,  қақпаны  ашайын  ба?  —  деп 

дауыстады. 

150 

Әдеби KZ 

 

Қоңырқұлжа бұрылмастан жауап берді. 

 

— Аш! 

 

Ашылған қақпадан, қара терге малынған кер төбел қазақы аттан, көйлегінің 

оң  иығы  жауырынына  дейін  қан  боп  қатқан,  ұзын  сары  солдат  «Беда!  Беда!»  

деп  құлай-мұлай  жерге  түсті.  Жақын  тұрған  казарманың  есігінен  қылышын 

сүйрете,  қазақ  атаулысы  «Қарапұшық  Иван»  деп  атайтын,  келте  мұрын, 

деңбелтек  қара,  көк  көз,  осы  Қараөткел  бекінісінің  коменданты  войсковой 

старшина Иван Карбышев жүгіре шықты. 

 

— Не болып қалды? — деді ол солдатқа түйіле. 

 

—  Беда,  войсковой  старшина,  —  деп  солдат  ауырған  иығын  бір  қолымен 

баса, ыңқылдай сөйледі, — біз хорунжий Котовтың басқаруымен елу солдат, он 

урядник  Петропавлдан  Ташкентке  бара  жатқан  Строганов  купецтің  керуенін 

шекараға  дейін  апарып  салмақ  боп  шығып  едік.  Салынып  жатқан  Ақтау 

бекінісінен  өте  бергенімізде  кілең  сойыл,  найза  ұстаған  Кенесары  жігіттеріне 

кездестік. Солдаттардың байланыспайық дегеніне қарамай, хорунжий Котовтың 

бұйрығы  бойынша  екі-үш  есерсоқ  мылтық  атып,  бір-екі  адамын  оққа  ұшырып 

еді, ылғи жүйрік мінген жігіттер лап қойып отрядтың быт-шытын шығарып, тегіс 

сойылға  жықты.  Астымдағы  жүйрік  атым  қуғандарға  жеткізбей  тек  мен  ғана 

құтылдым... 

 

Бұл  кезде  солдаттар  да  жиналып  қалған-ды,  бәрінің  де  жүзінде  қобалжу, 

қорқу... 

 

— Өздері қанша? 

 

— Бес жүз адамдай. 

 

— Кенесарының өзі ме басқарып жүрген? 

 

— Жоқ, інісі Наурызбай. Мен оны бұрын Көкшетауда көргем. 

 

— Солдаттардың қаншасы тірі қалды? 

151 

Әдеби KZ 

 

—  Білмеймін...  Қолға  түскен  солдаттарды  және  керуенді  бар  мүлкімен 

өздерімен бірге алып кетті. Қайта оралып кеп, сайдан көрдім... 

 

— Беттері қалай? Бізге бұрылған жоқ па? 

 

— Жоқ. Әрі қарай күнбатысқа кетті. 

 

Солдаттың жарасын қарап болған жас фельдшер оған; 

 

— Ағай, лазаретке жүріңіз, — деді өзі жаралы болғандай аяншақтап. 

 

Жаралыны қоршаған солдаттар енді гуілдей сөйлеп кетті. 

 

— Осылай айдалада жүріп қырыламыз да бір күні! 

 

— Айдалаң не? Бұ да Россия жері ғой... 

 

—  Иә,  саған  осы  далиған  «Россия  даласынан»  өлгеніңде  ғана  екі  метр  жер  

бұйырар: 

 

— Онда да тереңдігі бір құлаш... 

 

— Бізді осы жаққа қандай сор айдап әкелді. 

 

— Өзі келгендей сөйлеуін қарашы! Менің еркіме салса, бұл желі азынаған қу 

даланы о дүниеде де көрмес едім. 

 

—  Қысқартыңдар  сөзді!  —  деді  кенет  ақырып  жіберіп  Қарбышев,  — 

Кенесары  қарақшылары  бізге  соқпай  кетпейді.  Ертеңнен  бастап,  бекіністің  бар 

солдаты, жұмысқа жарайтын еркек-әйелдері ор қазуға шығады! Таң сәріден! 

 

Расында  Кенесары  ереуілшілері  Қараөткел  бекінісіне  соқпай  кетуі  мүмкін 

емес  еді,  өйткені  қазақ  даласына  Россия  патшасының  отаршылық  саясатын 

жүргізуінде Ақмола бекініс қаласы ерекше қызмет атқарған. 

 

Бұл  түні  Қоңырқұлжа  ұйықтамай  шықты.  Кенесары  әскері  бекіністі  алса,  ең 

алдымен ат құйрығына аға сұлтанды байлайды. Ежелден ала алмай жүрген кегі 

бар. «Ал Кенесарының Қараөткелге келуі сөзсіз. Мынау Ақтау төңірегін шарлауы 

—  Қараөткел  бекінісі  есігінің  қалай  жабулы  екенін  білгісі  келіп  тартып  көруі... 

Әлде  Кенесарыға  кісі  салсам  қайтер  еді?  Бәріміз  де  Шыңғыстың  үлкен  ұлы 

152 

Әдеби KZ 

Жошыдан тарадық қой, мүмкін райынан қайтар?.. Жоқ, жоқ, өйтуге болмайды. 

Ол өзгені кешкенмен мені кешпейді, Қасым балаларының атадан балаға мирас 

болып келе жатқан кегі бар. Не болса да табан тіреп ұрысып көру керек. Ендігі 

менің  сиынар  құдайым  да,  табынар  аруағым  да  Омбы...  Содан  жәрдем 

сұрайын,  қорға  дейін.  Ал  мына  Қара  пұшық  Иваннан  не  қайыр,  не  үміт,  өзі 

маған ала көздеу, мені жау қолына беріп, бекіністі тастай қашудан да тайынбас. 

 

Қоңырқұлжа таң сәріден түрегеліп Талызинге хат жазды. Хатын: «Қасым ұлы 

Кенесары  Россия  империясына  берілгенімді  кек  санап  мені  аяйтын  түрі  жоқ. 

Алдымен  менің  басымды  алып,  бүкіл  бала-шағамды,  туған-туысқанымды 

құртпақ, Кенесарының бұл ойын маған қас өзге рулар да қолдауда. Сондықтан 

осындай тар кезеңде қол ұшын жалғап, тезірек Ақмола бекінісіне ереуілшілерге 

төтеп бере алатын әскер жіберуіңізді өтінем», — деп бітірді. 

 

Хатты жазып болып, тез Омбыға жеткізуін Карбышевқа тапсырды да, өзінің 

басқа шаруасына кірісті. Ең алдымен бекініс сыртына көкорайлы Есіл жағасында 

отырған  екі  әйелінің  ауылын  көшіріп  алмақшы  болды.  Бұл  істі  орындауды 

Жәнәділ  мен  Шыңғысқа  тапсырайын  деп  шақыртса,  тағы  да  екеуі  бірдей 

бекіністе  болмай  шықты.  Терісіне  сыймай  ашуланған  Қоңырқұлжаға 

бәйбішесінің  «жазғы демалыстары бітуге айналды. Омбыға қайтар алдында ел 

қыдырып, бой көтерейін дегендері шығар, несіне ренжисің», — деген сөзі ауру 

жарасының  аузын  тырнап  алғандай  әсер  етті.  «Қандай  бой  көтеру  екенін 

білмеймін  бе?  Түні  бойы  көзімді  іліндіре  алмай  шыққанымда,  оңбаған  ит 

Шыңғыс жатқан ғой Зейнептің торсықтай қос анарын құшып!» 

 

әбден  ашуына  мінген  Қоңырқұлжа  тоқалының  аулына  нөкерлерімен  өзі 

бармақ  болып,  шарт  киініп  алды.  Қолына  тобылғы  сапты  қамшысын  ұстай 

далаға шықты. Дәл осы сәтте оның көзі бекініс қақпасына ойнақтай кірген қара 

жорғасына түсті. Мойнында дорба секілді салақтаған бірдемесі бар. Қара жорға 

153 

Әдеби KZ 

жемге  үйренген  мал.  Бекініс  ішіндегі  құдықтардан  су  ішпейді.  Көк  Есілдің  көк 

толқынын  жүзіп  жүріп  сусындауды  әдет  еткен.  Қорған  сыртындағы  өзенге  өзі 

барып,  өзі  келеді.  Қоңырқұлжадан  бөтен  жанға  ұстатпайды.  Ол  бекініс 

қақпасына  оқырана  кіріп,  дағдылы  жем  жейтін  астауына  қарай  төрт  аяғын 

шалыс тастап, ырғала ағып келе жатыр. Міне аға сұлтан есігінің алдындағы жем 

астауға  келіп  тұра  қалды.  «Мойындағысы  не  сұмдық»  деп  Қоңырқұлжа  ауыр  

денесін  іркілдете  қозғап,  қара  жорғаның  жанына  жетіп  барды.  Кенет  өн  бойы 

дірілдеп  кетті.  Атының  мойнындағы  үлкен  кенеп  дорбаның  ішінде  қарбыз 

секілді домаланған бірдеме бар, қаны сыртынан сорғалап жерге тамып тұр... 

 

Қоңырқұлжа  беліндегі  лөкет  пышағын  суырып  алып,  дорбаның  жібін  кесіп 

жіберді.  Дорба  жерге  гүрс  етті.  Денесі  дірілдеп  кеткен  Қоңырқұлжа  дорбаның  

бір  бұрышынан  ұстап  сілкіп  жіберді.  Топ  етіп  одан  адамның  басы  түсті.  Көзі 

шарасынан  шыға  аларып,  тістері  ақсия  қалған.  Бір  ұртынан  қап-қара  болып 

кеткен  тілінің  ұшы  көрінеді.  Сірә  балтамен  шапқан  болу  керек,  мойын 

омыртқасы шорт үзілген. Қызыл қан әр жерде бетін алып, жаңа туған қозының 

елтірісіндей  қара  қошқыл  бұп-бұйра  шашына  ұйыса  жабысқан...  Қоңырқұлжа 

аң-таң боп тесіле қарап еді, тани кетті, баласы Шыңғыстың басы екен. 

 

Болған  уақиғаға  енді  ғана  түсінген  Қоңырқұлжа  көзі  қарауытып  құлап  бара 

жатып: 

 

—  Тұра  тұр,  Кенесары,  сенің  Сыздығыңның  басын  дәл  осылай    алдыңа 

тартпасам, атым Қоңырқұлжа болмасын! — деуге ғана тілі келді. 

 

Жоқ,  Шыңғыстың  басын  кескен  Кенесары  да  емес,  оның  сарбаздары  да 

емес,  Күмістің  әкесі  әбдіуақит  шал  еді.  Қоңырқұлжа  жалғыз  қызын  қор  еткен 

түні, бар шоқпытын қара лашығының ортасына үйіп, астынан от қойды да, таң 

ата  Күмісі  мен  әйелі  екеуінің  қолынан  ұстап  ауылдан  беті  ауған  жаққа  қашып 

шыққан.  Іс  бұлай  бет  алар  деп  күтпеген  Қоңырқұлжа  нөкерлері  соңдарынан 

154 

Әдеби KZ 

қуғанша бұлар қамысты көл жағасына жетіп, таптырмай кеткен. Әбдіуақит әйелі 

мен  қызын  Кенесары  жасағына  көшіп  бара  жатқан  бір  шағын  ауылға  қосып 

жіберіп,  өзі  кейін  қайтқан.  Жүрегін  удай  ашытқан  ашу,  ыза,  қорлану  көзін 

қарауыттырып,  денесін  оттай  өртеген.  Ақыл-ойын,  бар  сезімін  тек  «Кек!  «Кек 

алу!»  деген  арман  ғана  билеген.  Шерменде  жан  осыдан  бөтен  шешім  таба 

алмады.  Ыза  үстінде  оған  бұдан  артық  әділетті,  дұрыс  шешім  жоқ  тәрізденді. 

Қоңырқұлжаны  өлтіріп,  өшін  алса  арманынан  шығатындай  болды.  Осындай 

тәуекелге  бел  буған  әбдіуақит  итіне  шейін  өзіне  таныс  Зейнеп  тоқалдың  аулы 

сыртын  торлай  бастады.  Бірақ  күзеті  мықты  тоқал  үйіне  таяй  алмаған.  Бесінші 

күні, күзет кеткен түні — тағы аңдыған. Ойда жоқта ауыл сыртында екі салт атты 

пайда болған. Біреуі Шыңғыс еді. Әбдіуақит бірден таныды. Жанындағы серігін 

Зейнептің  отауына  жіберіп,  Шыңғыс  өзі  хабар  күтіп,  сай  түбінде  жатып  қалды. 

Сірә,  әкесі  кетісімен  тоқалдың  үйіне  тікелей  баруға  жүрексінген  болуы  керек... 

Бұның  бәрін  әбдіуақит  көріп  отырды.  Бес  күннен  бері  қолынан  дым  келмей, 

ызадан  әбден  көзі  қарауытқан,  әкесі  мен  баласының,  баласы  мен  тоқал 

шешесінің  арасындағы  кәпті  білмейтін  сорлы,  «Қоңырқұлжаның  баласы  менің 

баламнан  артық  па,  ол  менің  баламды  қан  қылғанда  мен  оның  баласын  неге 

аяймын» деп, көзі ілініп кеткен Шыңғыстың қасына сыбдырын шығармай келіп 

айбалтамен мойын тұсынан қос қолдап кеп ұрған. 

 

Сол күні таңертең енесінен жетім қалып, құлынынан өзі еміздікпен асыраған 

қара  жорғаны  Есілден  су  ішуге  келген  кезінде  еппен  құр-құрлап  ұстап  алып, 

Шыңғыстың  басы  салынған  дорбаны  мойнына  тағып  қоя  берген.  Өзі Кенесары 

еліне қарай асыға жөнелген. 

 

Қоңырқұлжа  үш  күн  жер  құшып  жатып,  баласының  денесін  ел-жұрты  боп 

қабірлегеннен  кейін  бір-ақ  тұрды.  Әйтсе  де  Шыңғыстағы  өшін  жауының  алып 

бергеніне  ол  іштей  риза  еді,  бірақ  ағайын-туғанға  сыр  бермей,  қара  жамылып 

155 

Әдеби KZ 

кайғы тартқандай жетісін берді де, Кенесары қолымен кездесу әрекетіне кірісіп 

кетті. 

 

   

 

 

156 

Әдеби KZ 

ІІ 

 

 

Кенесары  бір  қиын  мәселені  шешерде  қалың  қабағын  қарс  жауып,  бір 

қолымен исфаған семсерінің сабынан ұстап, темір торға қамалған жолбарыстай 

ақ  орданың  ішін  кезіп,  ерсілі-қарсы  жүре,  көп  ойланатын.  Мұндай  кезінде 

сұлтанның  сырт  бейнесі  шынында  да  жолбарысқа  ұқсас  қаһарлы  болатын, 

желкесі  күдірейіп,  өткір  көздері  әдеттегісінен  гөрі  қызара  түсіп,  тірі  жанға  тіл 

қатпай,  сұстана  қалатын:  Осындай  ашулы-ойлы  шағында  оның  үстіне  ешкім 

батып  кіре  алмайтын,  өйткені  ол  бұл  кезде  жайшылықтағыдай  емес,  адам 

көңіліне қарамайтын қатал келетін... 

 

Кенесары  бүгін  де  осындай  жағдайда  еді.  Полковниктің  погоны  тағылған 

оқалы  көгілдір  мауыты  шапанын желбегей  жамыла  салып,  екі  сағаттан  бері  ақ 

орданың ішін адымдай ерсілі-қарсылы кезіп жүр. 

 

Кеше  Сыр  бойынан  хабаршы  келген.  Ол  «Мәделіхан  өзі  өгей  шешесі 

Ханпадшайыммен  көңілдес  екен,  осыдан  бір  бәле  тумаса  нетсін»  деген.  Және 

Бегдербектің  әулиеатаға  ауысып,  уақытша  Ташкент  құшбегі  боп  Ләшкәрдің  өзі 

тағайындалғаннан  бері,  о  жақтағы  қазақтардың  күйінің  бұрынғыдан  да 

нашарланып  кеткенін  айтқан.  Кенесарыны  толқытқан  осы  хабарлар  ма?  Жоқ, 

олар емес. Бұл хабарлар сұлтанды қанша елеңдеткенмен, әзірге тек шығып келе 

жатқан  шиқан  тәрізді.  Жарылатын  кезін  шыдай  күтуге  бар.  Оның  бар  ойы  осы 

арада,  өзінің  бүгін  шешетін  мәселесінде.  Егер  оны  дұрыс  шешсе,  бағының   

жанғаны,  абыройы  көтерілгені.  Қазір  соңынан  ерген  елу  мың  шаңырақтың 

үстіне,  ертең тағы елу мың тіпті жүз, жүз елу мың шаңырақтың қосылуы кәміл... 

Ал  дұрыс  шеше  алмаса  былтырдан  бері  жанын  салып  жинаған  жұртының  көз 

алдында үмітін ақтамағаны... Онда ертеңнен бастап, соңынан ерген елдің тарай 

бастамасына кім кепіл? Қазақ топырлап шауып келе жатқан жылқы тәрізді, егер 

157 

Әдеби KZ 

жау  алдынан  шығып  үркіте  қалса  кейін  қарай  лап  беруден  тайынбайды.  Онда 

оны ақыл да, сойыл да тоқтата алмайды... 

 

Сондықтан соңынан ерген жұртты ондай күйге ұшыратпау  керек, айқай сап 

делебесін қоздырып, шапқан үстіне шапқызып, кездескен ор, ойпаттан секіртіп 

өткізіп, қарсы келген жауды жапыртып кеткізу керек. 

 

Кенесары  жігіттері  осы  уақытқа  дейін,  Ташкент  пен  Қараөткел,  Қызылжар 

арасындағы  керуендерді  талап,  ырқына  көнбеген  кейбір  сұлтандардың  аулын 

шауып,  Чириков  пен  Карповтың  жасақтары  секілді  патша  әскерлерінің  шағын 

топтарымен  ғана  қағысып  келді.  Ал  ертеңнен  бастап  үлкен  айқасқа  шықпақ, 

патша  әскерлері  мен  Россияға  берілген  қазақ  сұлтандарына  қарсы  майдан 

ашпақ.  Ол  сөйтуге  міндетті,  өйткені  соңынан  ерген  жұрттың  көкейкесті 

арманын,  мүддесін  еске  алатын  мезгіл  жетті,  әйтпесе  жер-суымызды, 

еркіндігімізді  қорғаймыз  деп  маңына  топталған  бұқара  елдің  көңілі  суйи 

бастауы мүмкін. Қара қазақтың бұдан күткені ел шабу, керуен тонау емес, үлкен 

іс, халықтық іс. 

 

Кенесары бұл майданды ашпастан бұрын, патша әскерімен таласты соғыссыз 

шешпек боп қолдан келген амалын аяған жоқ. Маңайына ақ патшадан зәбірлік 

жеген  жұртты  жинаумен  қатар,  мүмкін,  күннен-күнге  көбейіп  жатқанымызды 

көріп бізбен санасар деген үмітте де болды, Омбы бастықтарына хат үстіне хат 

жолдады. 

 

 Ең  ақырғы  хатын  ол  Шу  мен  Сарысуды  қыстап  шығып,  Сарыарқаның  бел 

ортасы  Қарақойын  Қашырлыға  көшіп  келген  соң,  Батыс  Сібір  генерал-

губернаторы  Горчаков  князьға  1838,  яғни  қазақша  Ит  жылы,  мамыр  айының 

басында  жазған. Оны Тоқтының Табылдысы мен Қазанғаптың Көшінбайы деген 

өзінің екі сенімді адамы арқылы жолдаған. Хаттың мазмұны мынадай еді: 

158 

Әдеби KZ 

 

«Мәртебелі ұлуғ господин жанарал-губернатор хазратләріна 

1

  

 

Абылай ханның ұрпағы Кенесары Қасым ұғылынан ғарызнама. 

 

Сіздің ағзам хазрәтларыңызға мағлұм қыламыз, шунки менің тілегім екі 

патшалықтың  халқы  да  тыныштықта  өмір  сүру  еді,  бірақ  та  сіздің 

адамдарыңызды  өз  жағыма  шығарып  алды  деп  сіз  маған  күмәнданатын 

көрінесіз.  Менің  айтып  отырғаным  мынау:  біздің  бабамыз  хан  Абылайға  тиісті 

жерлерде  сіз  дуан  салдырдыңыз  және  қазақ  халқынан  алым-салық  аласыз, 

сөйтіп бізді қыспаққа салып отырсыз. Біз бұған риза емеспіз және алым-салық 

төлеп сіздің қарауыңызда тұра алмаймыз. Біздің басымызға туған күн Ресейдің 

басына  туса  сендер  қандай  күйде  болар  едіңдер?  Сондықтан  біздің  жай-

күйімізбен санасуларың керек. 

 

әрине, мен Баянауыл, Қарқаралы һәм Ақмола қазақтарын өзіме қосып 

алдым, әлі де болса халқымды өз жағыма қоса берем деген ниетім бар; алайда 

қазақ халқы бұрынғыша өз алдына ел болып өмір сүрсе тіпті жақсы болар еді, 

сонда ғана сіз де, біз де тыныш өмір сүре алар едік. 

 

Менің  естуімше,  сіздер  бізді  Қоқан  һәм  Бұқар  хандығынан  айыруды 

көздейтін  көрінесіздер.  Бірақ  олар  мұсылман  заңы  бойынша  бізді  қорғауға 

міндетті. 

 

Екі ел тыныш, бейбіт өмір сүрсе бәрінен де сол жақсы болар еді. Бірақ  

дуанбасылары ел аралаған кезінде сиязға деп сылтауратып қазақтың жақсы ат, 

жақсы киім-кешектерін алатын көрінеді. Біздің мүлкімізді талан-таражға салуға 

тыйым  болсын  деген  патша  ағзамның  заңы  бола  тұрса  да,  дуанбасылары 

қазақтардың  айтқан  арызын  құлағына  да  ілмейді.  Жуырда  ғана  Төртуыл 

болысының қазағы Азнабай мырзаның әйелін, екі келінін, қызын һәм бір жесір 

әйелді жаулап алып кетті. Бұлардың қайда екені әлі белгісіз. 

                                                 

1

 Қаз. ССР тарих архиві, фонд 82, опись 1, іс 169, 15—16-беттер. 

159 

Әдеби KZ 

 

Сізбен  әрқашанда  достық  қатынаста  тұруды  көздеп  мен  мына 

төмендегілерді талап етемін: 

 

1) Ақтау қорғанысы жойылсын; 

 

2) Ақмола дуаны жойылсын; 

 

3) Біздің жерімізге салынған сондай мекеме орындары тегіс жойылсын; 

 

4)  Қамауға  алынған  біздің  адамдар  һәм  Қоңырқұлжа  сұлтанға 

жіберілген екі адам босатылсын. 

ёшпуны иландырмає Їшін мен сµлтан Кенесары јасым µ¬лы мЈрімді бастым». 

 

Бұл  хатта  Кенесары  Қоқан,  Бұхар  хандығымен  еш  уақытта  да  бірікпейтінін 

біле тұрса да, генерал-губернаторға сұс көрсету үшін олар жәрдем береді деген  

сөзді әдейі көрсеткен. 

 

Бұл  хатына  да  Кенесары  үш  ай  бойы  еш  жауап  ала  алмады.  Хатты  апара 

жатқан Табылды мен Көшінбайды Қоңырқұлжа жағындағы Көшеннің балалары  

ұстап алып, Омбыға жаяу айдап жеткізеді. Көп кешікпей оларды соттап Сібірге 

жүргізеді-міс деген хабар Кенесарыға да келеді. 

 

Өзінің бірнеше хатына жауап ала алмаған Кенесары енді әбден ызаланады. 

Дұшпандарының қарулы айқассыз теңдік бермейтініне көзі жетеді. «Енді маған 

қалған  жол  —  не  патша  үкіметіне,  Қоңырқұлжа,  Уәли  балаларына  бас  иіп 

бағынып, қалың қолды тарату. Не майдан ашып айқасып, күшпен өз айтқаныма 

көндіру», — деп ойлайды ол. Осының екіншісін қалаған Кенесары бұл айқасты 

қазақ  даласын  өзіне  бағындыруда  Солтүстік  пен  Шығыстағы  Россия 

империясының ең мықты кіндігі болған Ақмола бекінісін алудан, онымен қатар 

ата  жауы  Уәлиханның  қатыны  Айғанымның  Сырымбет  саласындағы  ордасын 

шабудан  бастамақ  болды.  Кей  батырларының  «шабуылды  Көкшетаудан 

бастасақ» дегеніне сұлтан көнбеді. Өйткені Көкше жері ат баурын жазып шаба 

алатын  жазық  емес  және  ар  жағында  Омбы  жақын,  патша  әскері  тез  жетуі 

160 

жүктеу/скачать 2,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: