Ббк 83. 3 (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ЖІТІМ: ӨЛІМ-ЖІТІМ
- ИЛЕНУ: САРЫСУ ИЛЕНУ
- ИРЕК: ИТ МІНІП, ИРЕК ҚАМШЫЛАДЫ
- КЕДІР-БҰДЫР. АДЫР-БҰДЫР
- КЕЛЕЛІ: КЕЛЕЛІ ҚАРА БҰЛТ.
- КЕРДЕҢ МОЙЫН
- КЕРЕН. КЕРІК
ЖЫЛЫ: ЖЫЛЫ-ЖҰМСАҚ. Сойылған мал етінің жылы- жұмсағы деп айту бар. Мұндағы жылы сөзі бұл күнде түсінікті, ол – суық, салқын деген сөздерге қарама-қарсы мағынада келетін сөз. Ал бірақ жоғарыдағы жылы-жұмсақ дегендегі жылы бұл мағынада емес. Бұл сөздің о бастағы тұлғасы жаулы<жаулығ/жағлығ бо- лып табылады. Жағ ~ жау түбірі «май» деген ұғымды білдірген. Демек, еттің жылы-жұмсағы оның «майлы-жұмсақ», яғни ең дәмді жерлері дегенді білдірген. Жау сөзінің көне замандарда «май» мағынасындағы сөз болғанын, оның жаужұмыр, жаубүйрек деген атаулар құрамында келіп, «май, майлы» деген ұғымды білдіргендігін білеміз. Көне түркі тілдерінде де йағлығ-йумшақ деген қос сөз болған, оның бір мағынасы қазақ тіліндегідей, «жұмсақ» болса, екіншісі «бітік егін» деген ұғымды берген. Сөйтіп, майлы әрі жұмсақ деген сөздерден жасалған жылы-
қазақ тілінде күңгірттенгендіктен, ол түсінікті жылы тұлғасына ауы- сып қалыптасып кеткен. Мағынасы күңгірт сөздердің тұлғасын ауы- стырып жіберу – жиі кездесетін құбылыс. 90 ЖІТІМ: ӨЛІМ-ЖІТІМ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілінде йіт- етістігі «жоғалу, жоқ болу» деген мағынаны білдірген, мұнда да өл-йіт- деп қосарынан қолдану бары көрсетілген (ДС, 263). Демек, өлім сөзі бүгінгі қазақтарға түсінікті, ал жітім – «бір нәрсенің жоқ болуы», яғни жоқ іздеп жүрмін дегендегі жоқ сөзінің мағынасын беретін тұлға. Көне түркілерде «жоғалған зат («мал») ұғымында йітүк (жітік) тұлғасы болған: ер йітүк сурды – «кісі жоралған нәрсе (жоқ) туралы сұрады (сұрастырды)». Демек, өлім-жітім тікелей беретін «өлген, өшкен, жоқ болған, жоғалған» деген мағынадан шығып, «шығын, қаза» деген жинақтау мәнді білдіретін қос сөзге айналған. Бұл көбінесе малға қатысты ай- тылады: мал тек өліп қоймайды, сонымен қатар өзгеше түрде де «жоқ болады» ғой: ұрланады, ит-құсқа жем болады, тұралап қалады т.т. Осы соңғы жоқ болушылықты қос сөздің жітім сыңары білдіретін сияқты немесе бұл компонент алдыңғы «жоқ болушылық» – өлім де- ген ұғымды күшейте түсуге келген «көмекші күш» болып танылуы мүмкін. Біздің байқауымызша, «өлтірді» мағынасындағы басына жетті деген тіркестің о бастағы көне түркілік қолданысы басы йітті (жітті) болса керек. Демек, ол «басы жоқ болды, өлді» де- ген ұғымдағы тіркес болып шығады. Соған қарағанда, қазіргі қазақ тіліндегі «көзін құрту, жоғалту, тығу, жасыру» мағынасындағы жы-
рианты жеке қолданылатын сөз болып сақталған да жіңішке нұсқасы тек сөз тіркесінде «сіріленіп» қалған сияқты.
лау, еңіреу», одан барып «шағым, өтініш» мағыналарын береді. Зари кардан «жылау» және ауыспалы мәнде «өтіну, жалынып сұрау» дегенді білдірсе, қазақша зар еңіреу деген тіркес те осы ұғымда қолданылады. Мұнда бір мағынадағы парсыша және қазақша екі сөз қатар келіп тұр. «Қазақшаласақ», бұл тіркес еңіреу еңіреу болып шығады.
деген өлең жолдары бар. Қамбар батыр өзін: Еңбекке белін байлаған Қас кедейдің зорымыз, – деп таныстырады. «Тауарих хамсадан» берілген бір өлең тексінен:
91 Зор күн туды, зор күндер, Күлкі кетті мол күндер, – деген тармақтарды оқимыз. Зор сөзінің бұл күнде сындық мағыналары ғана көрсетіледі, олар: «1) ірі, үлкен, 2) мықты, күшті, 3) ерекше, айрықша». Оның заттық мағынасы қазіргі сөздіктерде көрсетілмеген. Ал ертерек- те қазақтар зор сөзін «күш, мықтылық» деген заттық мағынада да жұмсағаны жоғарғы мысалдардан байқалады. Біз талдағалы отырған зор салу тіркесі де түсіндірме сөздікке енбеген. Жоғарыда келтірілген мысалдың алғашқысындағы зор салмау «күш көрсетпеу» деген ұғымда жұмсалған болса, соңғысындағы қас кедейдің зоры «кедейлердің тірегі, алпыс үйлі арғынды, тоқсан үйлі тобырды аң етін беріп асыраған күші, қуаты» деген мәнді байқатады. Бұл күнде зор сөзінің заттық мағынасы өзгеріп, сындық, үстеулік мағынада жұмсалады. Бұл сөз парсы тілінде де бар, онда да бұл «күш, қуат, мықтылық» деген заттық мағынадағы сөз ретінде берілген. Демек, бұл сөзді біз түркі тілдеріне кірме дегеннен гөрі, парсы тіліне түркі-монғол тілдерінен енген сөз болу керек деп түйеміз. Өйткені «батылдық, ерік күші» мағынасында зор сөзі монғол тілінде де бар. Бұл түбірден түркі-монғол тілдерінде ондаған туынды сөз (сын есім, үстеу, етістіктер) жасалғаны бұл сөздің түптөркінін көрсете түседі. Мысалы, бір қазақ тілінің өзінде зорай-, зорла-, зорық- деген етістіктер, зораң, зорға, зордан деген сын есім мен үстеулер, зорлық, зорлықшы сияқты туынды зат есімдер қолданылады. ЗЫҢЫРАНУ. Қазақ даласының батыс өлкесін мекендеп, XIX ғасырдың II жартысыңда өткен Абыл Өтембетұлының өлеңдерінен: Замана қайым болар жер зыңыранса, Тау құлап, тас қаңбақтай жұмаланса, – деген жолдар бар. Мұндағы зыңырану сөзі қазіргі қазақ әдеби тілінің лексикалық қазынасында тіркелмеген: сөздіктерде жоқ. Сірә, мұның түбірі еліктеуіш сөз болар: зың + ы + ра. Мұндағы -(ы)ра бөлегі
сияқты көбінесе еліктеуіш сөздерден етістік тудырушы жұрнақ. Зың – ызыңдаған дыбысты білдіретін еліктеуіш сөз (ызыңда- етістігінің өзі (ы)зың еліктеуіш сөзінен жасалғаны көрініп тұр). Бірақ жердің зыңырауы – жай баяу ызыңдаған дыбысты емес, орысша айтқанда, «гудящий», яғни «үздіксіз қатты дыбыс шығару» деген ұғымда та- нылады. Қазіргі қазақ тілі нормасындағы зың түбірлі сөздер не зың тұлға- сынан жасалған (зыңқылда-, зыңғырла-), не -ыл жұрнағын жалғаған 92 есім тұлғасынан (зыңыл) жасалған болып келеді, зың еліктеуіш сөзіне тікелей -ыра жұрнағын жалғап жасалған етістік сирек қолданылатын сөзге айналған деп танимыз. ИЛЕУ: ЗАР ИЛЕУ. «Қайғыру, зар шегу» деген мағынаны біл- діретін бұл тіркестің алғашқы сөзі түсінікті, ал илеу-і нені білдіреді? Бұл илеу сөзінің нан илеу, балшық илеу тіркестеріндегі илеу сөзіне еш қатысы жоқ. Ол − оғыз тілдеріне тән әйла-/айла- көмекші етіс- тігінің дыбыстық өзгеріске ұшыраған тұлғасы. Айла- етістігі қыпшақ тілдеріндегі (мысалы, қазақ тіліндегі) ет-, қыл- етістіктеріне сай келеді. Айла- көмекші етістігі көбінесе араб-парсы сөздерімен тіркесіп, күрделі етістік жасайды, бұл тәсіл орта ғасырлардағы түркі жазба дүниелері тіліне тән, өте өнімді амалдардың бірі болған. Мысалы, Ясауидің өлеңдерінде байан әйла- (баян ет-. баянда-), ‘афу әйла-(ғафу ет)-, парһиз әйла- (сақтан-) деген сөздер бар. Қазақ тілінде айла- етістігі иле- түрінде тек бірен-саран сөзбен тіркесте сақталған болса, кейбір қазақ ақындары оны стильдік мақсатта ара-тұра пайдаланып отырған. Мысалы, Әріп Тәңірбергеновтен: Наз етіп ғашықтығым айтылған соң, Көңіл аусын көз жасыма рахым айлап. Михнатты ауыр жүктер мойныма алып, Бір жанды құрбандыққа тұрмын сайлап, – деген шумақты оқимыз. Бұл тұлғаны белгілі бір стильдік мақсат көздеп Сәкен Сейфуллин де пайдаланған: Сөйледі Адақ тұрып Абылайға: Я, тақсыр, өтілім бар, қабыл айла. Жұмбақты шешпей тұрып тілегім бар, Қабыл қып тілегімді сөзді байла. Мұнда қабыл ет деген етістіктің орнына ақын қабыл айла де- ген тепе-тең тұлғаны (эквивалентін) қолданғанда, біріншіден, бұл сөз Абылай хан сияқты жоғары лауазым иесіне мәдениетті кітаби стильде тіл қатуды танытатын элемент ретінде келсе, екіншіден, алғашқы жолдағы Абылайға және төртінші жолдағы сөзді байла де- ген тұлғаларға ұйқасатын сөз ретінде кәдеге асырылған. Қазақтың жалпыхалықтық тілінде айла- сөзі оның қышпақтық ет-,
орын таба алмай, зар илеу сияқты бірен-саран тіркес құрамында «әлдеқалай» сақталып қалған тұлға екені байқалады. Бұған, сірә, ортағасырлық түркі жазба тілі «атсалысқан» болу керек. 93 ИЛЕНУ: САРЫСУ ИЛЕНУ. Буын-буынның ауруын сарысу иленді дейміз. Әдетте илену деп қамыр, балшық сияқты қою заттың араласып, нығыздалуын айтамыз. Сарысу дегенді қазақ қоймалжың сұйықтық деп түсінген болар, сондықтан оны иленді дейтін шығар деп топшылауға еркіміз бар. Ал бірақ илеу сөзінің түптамырын іздей қалсақ, көне түркі тілдерінде иг(ий) сөзі «ауру» дегенді, игле-(ийле-) «ауыру, науқастану» дегенді білдірген (ДС, 204-205). Демек, илену сөзінің төркіні көне игле- болса, ол күнде бұл етістіктің мағынасы «сарысумен (сарысу жиналып) ауыру» болмақ. Бұл жорамалымыз кейбір көне сөздердің қазіргі тіркестер құрамында сақталып қалу фактілерінің едәуір екендігіне сүйеніп жасалып отыр. ИРЕК: ИТ МІНІП, ИРЕК ҚАМШЫЛАДЫ. Бұл тіркесте ирек сөзі түсініксіз. Акад. А. Н. Кононовтың жазғанына қарағанда, түріктер арасында иттің атын Ирек немесе Серек деп қояды екен (Кононов, 73-74). Демек, ирек сөзі «ит, қасқыр тұқымдас» деген атау болу ке- рек. Сонда бұл образды тіркес «бір итті мініп, бір итті қамшылап» деген мәнді білдіреді. Бір мағынадағы екі сөзді кезектестіріп, бір сөйлем ішінде ойнату – тіл-тілдің қай-қайсысына да жат құбылыс емес. Осы әдіс арқылы, яғни сөздерді ойнатып образ жасау – ұтымды тәсілдердің бірі.
мағынасы мен морфологиялық құрамын) әрі қарай іздестіру қажет. Біз әзірге таба алмадық.
ген келмейді, кебенек киген келеді» сияқты мәтелдер бар. Кебенек сөзі жырларда да кездеседі. «Алпамыс батыр» жырында Құлтай Алпамыстың тірі екеніне сеніп: Кебенек кигеп ер еді, Кебін киген жоқ еді, – дейді. «Қобыланды батырда»: Есіктің алды – ебене, Ерлер киер кебене, – деп келеді. Айырмашылық – кебенек сөзінің соңғы дыбысының түсіріліп айтылғаны. Қазақ халқының қолөнері жайында кітап жазған С. Қасиманов кебенек сөзін «ертеректе болған киіз ша- пан» деп түсіндіреді. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі кебенек сөзін «малшылардың аяздан, жауын-шашыннан қорғану үшін киетін, жұқа киізден тігілген сырт киімі» деп анықтайды (ҚТТС, IV, 535). Сірә,
94 алғашқы түсіндірме дәлірек болар, өйткені «ерді кебенек ішінде таны», «кебін киген келмейді, кебенек киген келеді» дегендерге қарағанда, кебенек тек малшылар емес және жауын-шашыннан қор- ғану үшін ғана емес, жалпы кие беретін ең жұпыны (қарапайым) шапан болғанға ұқсайды. Оны Шоқанның еңбектеріндегі сөздерге берілген түсіндірмелер де растай түседі: «Кебенек – қазақтардың ерте кездердегі киімі, ол тығыз әрі жұқа етіп басылған ақ киізден тігілетін кең, ұзын шапан (плащ), бұл киім жаңбыр мен қардан қорғайды.
Бұл сөздің кебе варианты да бар. «Едіге» жырында: Тоқсан баулы ақ кебе Тоғысқан жерде кигенмін, – деген жолдар бар. Мұндағы тоғысқан жер деп тұрғаны − ұрыс май- даны. Көне түркі тілдерінде тоқуш- «соғысу, ұрысу, шабуылдау» де- ген мағынаны білдірген (ДС, 578). XVI ғасырдағы қазақ шежірешісі Қадырғали би де тоқуш, тоқушу сөздерін «ұрыс», «соғысу» мағыналарында жиі қолданған. Сонда тоқсан баулы кебе ұрыс май- данында – тоғысқан (тоқушқан) жерде – киген жауынгер киімі болып шығады. Жоғарыдағы мәтелдердің бірінде кебенек сөзі кебін сөзімен қатар айтылып, бір-біріне мағынасы жағынан жақын (екеуі де киім: бірі – өлінікі, екіншісі – тірінікі) болғанмен, екеуі – екі түрлі сөз: кебін – түркі тілдеріне араб тілінен енген кірме сөз, кепін «өлік орайтын материал». Ал кебенек-тің, түбірі – кеп сөзі болар деп есептейміз. Көне түркі тілінде кеп – «қалып» («форма»), қазіргі қырғыз тілінде де кеп сөзінің бір мағынасы – «қалып, киім, маска» (Юдахин, 375). Бұл сөздің о бастағы «қалып» мағынасы да кездеседі. Мысалы, Қозы тазша болып келгенде: Таз кепті басындағы жұлып алды... Мынау қолдан жасаған кебім еді... – дейді. «Тыңшы» етіп бір қызды қой ішіне жібергенде: Бір сұм қызды жіберді қоймен бірге, Тоқты кебін кигізіп терісіне, – деп суреттейді. Сонымен қатар бұл сөзден қазіргі қазақ тіліндегі кептеу «нығыздау» (басына бөркін кептеп кию), кептелу, таз кепеш (адамның басына қалып сияқты кептеле қалатын баскиім) сияқты сөздер де сақталған. Бұл сөздің «қалып» (қалып та – киім сияқты бір нәрсені қаптайтын нәрсе ғой) мағынасынан «киім» деген ауыспалы мағынаның тууы – табиғи құбылыс. Сондықтан кеп түбірінен жасалған кебене/кебе-
білдірген деп топшылаймыз. 95 КЕДІР-БҰДЫР. АДЫР-БҰДЫР. Бұлар – бір не екі сыңары да бейтаныс қос сөздер. Бұдыр компоненті түсінікті, жеке қолданыла береді, мағынасы: «1) тегіс емес, бұжыр-бұжыр (бұдыр тастар,
деп тіркеген, ол – «бұта, тас, төбе т.б. осы сияқты көз сүрінер, көңіл тоқтатар зат, тұлдыр» деп көрсетеді (айнала алты көш жер, көз сүрінер
нағайбілдеу, өйткені ол – бұдыр сөзіне өте жақын мағыналас сөз емес тәрізді. «Түсіндірме сөздік» кедір тұлғасы «тегіс емес» деген мағынада жеке де қолданылады деп көрсетеді, бірақ мысалдары, кедір жол де- ген бір ғана тіркеспен берілген (ҚТТС, т. ІV. 1979. 545), сондықтан «тегіс емес» деген мағынада кедір қабырға, кедір таяқ, кедір еңбек деп айтылмайды. Соған қарағанда, бұл сөз де бір кездерде, тіпті ер- теде бұдыр сөзімен мағыналас тұлға ретінде қолданыла келіп, бірте- бірте жеке қолданыстан ығысып, қос сөз құрамында сақталып қалған деп топшылаймыз. Мұндағы көнерген сөздердің біріккен сөздер, қос сөздер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер сияқты құрылымдарда да «цементтеліп» сақталып қалуы жиі кездеседі. Бұл екі қос сөздің де мағыналық жүгін арқалап тұрған – бұдыр сөзі. Сөздіктерге зер салсақ,
болса, адыр («тегіс емес» деген мағынадағы) мен кедір сөздерінен жасалған мұндай туынды тұлғалар тіркелмеген.
сақталған, түпмағынасы бұл күнде ұмыт болған көне сөз. Кез деп көне түркі ескерткіштерінде жақ оғының түп жағын, яғни адырнаға тірейтін жерін атаған. Кез сөзі ертеде оқ кезі тіркесі түрінде де айтылған (ДС, 305). Бұл сөзден кезгір-, кезле- етістіктері жасалып қолданылған. Екеуінің де мағынасы – «оқты адырнаға тіреу», яғни «атуға ыңғайлану». Қазақ тіліндегі кезену, кезеу етістіктері – көне
негізгі мағынасы «оқты адырнаға тіреп атуға оқтану». КЕЛЕЛІ: КЕЛЕЛІ ҚАРА БҰЛТ. Махамбет өлеңдерінің бірінде: Мен келелі қара бұлтпын Келе жаумай ашылман, – деген жолдар бар. Мұндағы келелі сөзі бүгінгі қазақ тілінде тек «күрделі, маңызды» деген мағынада келелі кеңес, келелі мәселе деген
96 сияқты тіркестерде қолданылады, Түсіндірме сөздіктерде оның бұлт сияқты нақты зат атауымен келуі көрсетілмейді. Махамбет ақын – образды сөздерді шебер қолданған суреткер. Сондықтан ол келелі бұлт деп топталған қою (қара) бұлтты атап, оны айбарлы күштің, алған бетінен қайтпайтын қайсарлықтың символы етіп ұсынып отыр. Сөз түбірі парсы тіліндегі гәллә «үйір, топ» деген сөз болу керек. Бұл сөз келе түрінде қырғыз тілінде сиырдың табы- нын білдірсе, қазақ тілінде түйенің тобын білдіреді, яғни жылқының үйірі, сиырдың табыны деген сияқты, түйенің келесі болады. Келелі мәселе дегенде де «шоғырымен келіп күрделенген, мән алған мәселе» деген ұғымды түсінеміз. Махамбет ақынның «келе жаумай ашылмай- тын бұлты» шоғырланған, топталған, яғни қою бұлт, мұндай бұлтты әдетте қара бұлт деп атайды. Келелі бұлттың да қара бұлт екенін ақын екі сөзді қатар келтіріп, мағынасын айқындап тұр.
темір, мыс, алтын сияқты қазбалы заттардың орны, рудник, қазба» деп ұғамыз, оны ауыспалы мәнде «мол қазына, байлық» дегеннің орайын- да қолданамыз. Түсіндірме сөздіктер де, қазақ тіліндегі араб-парсы сөздерінің сөздіктері де кен сөзінің мағынасын осылайша түсіндіреді. Бұл – кірме сөз, парсы сөзі. Парсы тілінде бұл сөздің «кеніш (орыс- ша рудник, копь)» және «қазба байлық» деген мағыналары бар. Қазақ тілінде де бұл сөз «бір нәрсенің жиналған жері, көзі» деген ұғымда қолданылып келгені байқалады. Мысалы, «Қыз Жібек» жы- рында Шеге ақын туралы «сөйлер сөзге кен еді» десе, мұнда да кен сөзі қазба байлықтар сияқты, тілге шеберліктің көзі, соның қоймасы сияқты болған адам жөнінде айтылып тұр. Қазақ тілінде кен сөзінің жоғарғы көрсетілген мағынаға қатысы жоқ және бір ұғымы болған. Ол жөнінде Шоқан еңбектерінен білеміз. Оның айтуынша: «Аруақтар мен әулиелердің көзі түскен жер – тұзды көлдерді де кен деп атаған (Валиханов, I, 113). Ғалымның осы айтқанын «Алпамыс» жырындағы: Әзіреті Қаратау Әулиенің кені еді, – деген жолдар әбден дәлелдейді. Мұндағы кен – Әзіреті әулиенің көзі түскен Қаратау (не сондағы ащы көлдердің бірі) деген мәндегі сөз.
бар. Мұндағы кердең – гардан деген парсы сөзі, мағынасы – «мой- ын». Сонда екі тілдік мойын деген сөз қатар/ айтылып, плеоназм деп аталатын сөз түрін жасағаны байқалады. Екі тілге жататын бір 97 мағынадағы сөздердің қатар келіп, плеонастық құбылыс жасауы – қазақ тілінде кеңінен көрінетін факт. Мысалы, некен-саяқ, қыз-
баламасы (эквиваленті) екендігі оқулықтар мен жеке еңбектерде кеңінен айтылып жүр.
деген жол бар. Мұндағы керендей сөзі өзге жырларда және осы жырдың басқа варианттарында керектей, арандай түрінде келеді.
бар». Бұл мұнда «носорог (мүйізтұмсық) деп аталатын жануардың атауы» делінген. Сірә, қазақ жырларында да дұрысы керіктей ашып
раз үшін керік атауы арқылы носорогті алған болса. Носорог – керік сияқты айбарлы жануар аузын ашқанда, соншама қорқынышты болатыны мәлім. Бұл образ – о баста қазақтың, қырғыздың өзінікі емес (бұлар қоныс тепкен мекендерде носорог болған емес қой), өзге әдебиеттерден келген кірме образ болса керек. Ал керік сөзінің керен тұлғасына көшуін керік сөзінің жалпы қазақ қауымына түсініксіздігінен іздеуге болады. Оның үстіне құлан, бұлан деген сияқты тағы жан-жануарлардың атаулары -ан деген дыбыстарға аяқталып келетіндіктен, аузын кең ашатын бейтаныс аңның атын да керен деп ұғу – әбден заңды құбылыс. Керік сөзінің аран сөзімен ал- масуы да – осы негізде. Аран да – бейтаныс нәрсе (жануар ма, өзге бір образ ба?). Мүмкін аран – монғолдың араатан «жыртқыш, жыртқыш аңдар» деген сөзінің бір варианты болар. Ал керік сөзі қазақ эпостарында «ат, батырдың, балуанның мінген аты» деген мағынада және қолданылады. Мысалы, «Алпамыс» жы- рында: Сол уақытта бір палуан Келе жатыр ұмтылып, Аяғын жерге сүйретіп, Мінген керкін үйретіп, – дейді. Немесе осы жырда қалмақ батыры туралы: Астына мінген керігі Шыға келді ойнақтап, – деген жолдар бар. Жырдың басылымында түсіндірілгендей, керік – «көлік, жүк, жұмыс көлігі» емес, бұл жердегі керік – ат дегеннің бір атауы. Бірақ керік сөзінің бір қызығы – ол жағымсыз кейіпкерге қатысты жерде айтылады. Керік мінген – қазақтың батырлары емес, 98 қалмақтың ханы не балуаны болып келеді. Соған қарағанда, керік деп жалпы атты емес, «бойы аласа ат» деген сияқты жылқының белгілі бір тұқымын атаса керек. Мысалы, ұйғыр тілінде кәркә сөзі «лили- пут», «аласа бойлы» дегендерді білдіреді: кәркә бойлуқ, кәр ат (аласа келген кер ат) (Уйг.-русск. сл., 639). Жылқының монғолдық тұқымын бөліп көрсету үшін, оны керік деп атағанға ұқсайды деп жорамал- даймыз. Ал, жалпы алғанда бұл сөздің этимологиясын да, осы сөз арқылы беріліп тұрған образдың сырын да әлі іздестіре түсу қажет.
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|