Ббк 1. Қаз б 20 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті
Қазақ сөзіндегі дыбыстар һәм олардын харіфтері
жүктеу/скачать 2,77 Mb. Pdf көрінісі
|
Тіл-құрал
| Қазақ сөзіндегі дыбыстар һәм олардын харіфтері
1914 жылғы басылымда «...дыбыстар дауысты, дауыссыз, һәм жар ты дауысты (орта дыбыс) болады» деп, дауысты дыбыстарға «а, о, у, ы, и, е» дыбыстарын жатқызса, дауыссыз дыбыстарды екіге бөліп: «қатаң», «ұяң» деп береді де, олардың таңбалануын «харіф» деп атайды. Қатаң харіфтерге: б, п, т, д, ш, с, г, қ, к, г-лерді жатқызса, ұяң харіфтерге: ж, р, з, л, м, н, ң-дарды алған. Ұяң дыбыстардың өзін ішінен: ымыралы, ымырасыз деп бөлген. Ымыралы харіфтер: ж, р, з, л. Ымырасыз харіфтер: м, н, ң деп көрсетеді. Жарты (немесе орта дыбыс) дауыстылар деп «у мен й»-ді атайды. Ал, 1925 жылғы «Тіл-құралда» жарты дауысты дыбыстарды дауыс сыз дыбыстардың ішінен бөліп шығарады. «Дауысты дыбы- стар түрлі қасиеттеріне қарай өзара бірнеше түрге бөлінеді» деп, оларды жарты, катаң, ұяң деп атайды да, «харіф»-ті, енді «таңба» деп атайды. Жарты дауысты дыбыстар: р, л, у, и. Қатаң дыбыстар: б, п, т, с, ш, қ, к. Ұяң дыбыстар: м,н, н. Ал, ымыралы дыбыстарға: ж, з. Ымыралы дыбыстарға: д, г, г-ні жатқызады. 1914 жылгы оқулықта «Жазу қағидалары» деген тақырыпша берілген. Мұңда «а, о, у, у, ы, й, е, қ, г» дыбыстарынын жазы- лу ережелерімен таныстыра отырып, осы дыбыстардың қай жер- де қалай жазылатындығы, дыбысталғанда басқа, жазылғанда басқа болатын дыбыстардың жазылу үлгілерімен таныстырылып, осы қағидаға байланысты арнайы тапсырмалар берілген. Ал, мұндай түсіңдірмелі ереже 1925 жылғы оқулықта кездеспейді. Сөз жазылуының жалпы ережелері 1914 жылғы оқулық бойынша сөз жазылуының ережелерін 5 түрге бөліп қарастырса, 1925 жылғы оқулықта оны 8 түрге бөлген. 1914 жылғы оқулықта: 1. «һәр түбір сөз һәм туынды сөз жұрнақтарымен, жалғауларымен бірге, тұтас жазылады, бірақ үзетін харіфтер келген жерде үзіледі (үзетін харіфтер: а, д, з, р, о, ұ, е). 2. Қос сөздердің арасы сызықша (–)-мен айырылып жазылады (аяқ-табақ, киім-кешек). 3. Қосалқы сөз бөлек жазылады. 362 4. Жұрнақтар барша сөзге қосылып жазылады. Жұрнақ ішіндегі дүдәмал естілетін дыбыстар естілген қалыпша жазылады. 5. Жалғаулар. Түбір сөзге де туынды сөзге де қосылып жазылады. 1925 жылғы оқулықта: 1. «Әр түбір сөз, туынды сөз жұрнақтарымен, жалғауларымен бірге, тұтас жазылады, бірақ үзілетін қаріптер келген жерде үзіледі (үзілетін қаріптер: а, д, з, р, о, ү, е). 2. Жалпылағыш қос сөздердің арасы дәйім сызықшамен (–) айы- рылып жазылады. 3. Жалқылағыш қос сөздердің арасы сызықшамен (–) айырылып та, айрылмай да жазылады. 4. Сөз артынан жалғанатын демеулер алдындағы сөзбен сызықшасыз бөлек жазылады, ондай демеулер түбір сөзбен жалғаудың арасында айтылатын болғанда түбір сөзге сызықшамен жалғанып жалғаумен бірге жазылады. 5. Үндестік заңына келмейтін «-гер», «-дікі», «-паз» сықылды жұрнақтар түбір сөзге қосылып жазылады. 6. Қосалқы «-ма», «-ба»-лардан «еді», «екен» деген сөздер бөлек жазылады. 7. Жұрнақтар барша сөзге қосылып жазылады, жұрнақ ішіндегі дыбыстар естілу қалыбынша жазылады. 8. Жалғаулар түбір сөзге де, туынды сөзге де қосыльгп жазылады. 1914 жылғы оқулықтың соңында «Мұғалімдер үшін баянда- ма» атты мақала берілген. Мұнда А.Байтұрсынұлы жаңадан сауат ашқалы отырған жастарға қазақ тілінің грамматикасын түсіндірудегі туындайтын қиыншылықтарды 51 көрсете отырып, сөйлем басында, ор тасында, аяғында әpүрлі таңбаланатын әріптерді бір-бірінен қалай ажырату керектігі, оны қарапайым түрде қалай түсіндіру жолдарын баяндайды. Ал, 1925 жылғы оқулықта мұндай тақырыпша беріл-меген. Бұл – 1914-1925 жыл аралығында қазақ тілінің грамматикасының толық қалыптасып, бір жүйеге түскендігін, оқытушыларға түсіндіру бары- сында қиындық тумағандығын аңғартады. жүктеу/скачать 2,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|