Ббк 1. Қаз б 20 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті
жүктеу/скачать 2,77 Mb. Pdf көрінісі
|
Тіл-құрал
| ІV. ОДАҒАЙ СӨЗ
Кей сөздер басқа сөздерден оңаша, одағай айтылады. Мәселен: Апырымай! Шошып кеттім ғой. Ай-қай, қай. Жаным жаңа райыс тапты ғой. Ай-қай, менің өз үйім, кең сарайым, боз үйім! Әлди-әлди, ақ бөпем! Пай-пай, қалай аяңдайды! «Ау-қау» деп дауыстап еді, сиыр мөңіреді. Тарс-тұрс еткен мылтықтың дауысы естіледі. «Сорап-сорап!» деген дауыс құлағыма келді. Апырым-ай! ай-қай! әлди-әлди! пай-пай! ау-қау! тарс- тұрс, сорап-сорап. Осылай айтылатын сөздерді одағай сөздер дейміз. Одағай сөз қазақ тілінде көп, қуаныш, реніш, күйініш, қайғы, жан күйзелгенде, тән күйзелгенде, жан рақат тапқанда, шығатын дыбыстар, дауыстар, айтыла тын сөздер, хайуандарға айтатын сөздер, дауыстар, шақырулар бәрі одағай сөз табына кіреді. Мәселен: У! А! ойбай-ай! Жаным-ай! Құдайым-ай! Апырым- ай! Ау-отағасы-ау! Апырым-ау! Ал! Ай-қай, қай! Е-е-е! Ой тәңір-ай! Күс-күс! Құр-құр! Қош-қош! Құру! Шөре-шөре! Ау- қау! Сорап-сорап! Шәум-шәум! Ка-ка! Шөк-шөк! Әукім-әукім! Өк! Мыш-мыш! Айт-айт! Тарс-тарс. Дүңк-дүңк. Сықыр-сықыр. Тырс-тырс. Сылдыр-сылдыр. Күлдір-күлдір. Тық-тық. Күмп- күмп. Сарт-сұрт. Қырық-қарық. Шың-шың. ІІІыр-шыр. Қаңқ- қаңқ. Пыс-пыс. Сынау. Төмендегі сөйлемдерді көшіріп, ішіндегі одағай сөздердің астын сызып көрсетіңдер. Алақай, әкем кітап әкеп берді. Ойбай! Көзі аларып кетгі. Бұ қорлыққа қалай шыдармын, ойбай! У! Жаңа адам болдым ғой. Жарықтық-ау! Не істе дейсің. Ой Тәңірі-ай! Жоқ сөзді айтқан несі! Апырым-ау! мына бала таласады ойбай-ау! Мы- насы кім еді? Ие, ие, манағы көрген адамым сол екен ғой. Қой! Жай отыршы. Күс-күс, жануар! «Әукім-әукім» деп еді, сиыр тыпырлағанын қойды. «Сорап-сорап» деген дауысты естіп түйелер құдыққа келеді. Арбаға сиыр сүйкеніп жатыр, «өк!» деші. Түйе тұрып кетер, «шоқ-шоқ» деп тұрғайсың. Қамыс ішінен тарс-тұрс өткен мылтық дауысы шықты. Күмп-күмп пісіп-пісіп, сабадан қымыз құйды. Күлдір-күлдір кісінетіп, күрең мінген бар ма екен? Ал келдік, жаман жерге, енді сақтан! Ай-қай, менің өз үйім! 98 ҚОРЫТУ Сүйтіп, сөз тұлғасына қарай беске бөлінеді: 1)Түбір сөз 4) Қосалқы сөз 2) Туынды сөз (туғын сөз 5) Қосымшалар 3) Қос сөз Сөздер мағынасына қарай тоғыз тапқа бөлінеді: 1. Зат есім 2. Сын есім 3. Сан есім есімдеуіш атау сөздер 4. Есімдік 5. Етістік 6. Үстеу (үстеуіш) 7. Демеу (демеуіш) шылау сөздер 8. Жалғау (жалғауыш) 9. Одағай (еліктеуіш, лептеуіш) 99 ТАСЫМАЛ Жазып келе жатқанда жол аяғында орын аз қалып, сөз сый- майтын болса, ол сөзге тасымал керек яғни сөзді екі бөліп; бір бөлігін сол жолда қалдырып, екінші бөлігін келесі жолға асыру керек. Тасымал үшін әуелі сөзді буынға бөлу, сыймаған буын- дарын келесі жолға асыру. Бұл туралы ереже мынадай: 1. Тасымалдағанда әр буын бөлінбей, не тұтас қалады, не тұтас асырылады, мәселен: жол аяғында «шақырғанға» деген сөз тұтас сыймады; не істеу керек? Сөзді дұрыстап буынға бөлу керек. «Ша-қыр-ған-ға», «ша» буынды қалдырып, басқаларын келесі жолға асыруға болады. Не «шақыр» деген буындарын қалдырып, «ғанға»-ны асыруға болады немесе «шақырған» де- генге дейін қалдырып «ға»-ны асыру керек. «Шақ» деп бөліп, қалғанын асырсақ, «шақырға» деп бөліп «ынға»-ны асырсақ, дұрыс болмайды. Неге десең ереже бой- ынша буын бөлінбеске тиіс, мұнда буындар бөлініп тұр, «шақ» деп бөлгенде «қыр...» буыны екі бөлініп тұр, «шақырға» деп бөлгенде «ған» буыны екі бөлініп тұр. 2. Жалғыз қаріп буын бола тұрса да, қалынбайды да, асы- рылмайды да. Мәселен: «ағалар» дегенде бас буын жалғыз «а», бұл «а» өз алдына буын бола тұрса да, қалынбайды. Мәселен, «а»-ны ғана қалдырып, басқа буындарын келесі жолға асыр- маймыз. Сөйтіп, жолға сыймайтын сөзді тасымалдау үшін не істеу керек? Әуелі, сөзді буынға дұрыс бөлу. Екінші бір буынды бөлмей, тұтас күйінде асыру. Үшінші, жалғыз қаріпті буын бола тұрса да қалдырмай келесі жолға асыру. Сынау. Әртүрлі сөздерді алып тасымалдату. 100 |