Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| 275-сурщ. Соңгы (алдыңгыми) қандай қурылымдардан турады?Қыр-
тыс асты туйіндер (ядролар) деген не, олар қандай қызмет атқарады? Алдыңғы (соңғы) ми омыртқалылар миының негізгі жөне ең үлкен бөлімі болып табылады. Ол дорсальдық бетінде үзыннан жатқан сай арқылы екі жарты шарға, немесе үлкен ми сыңарларына, бөлінеді. Әрбір үлкен ми сыңарлары ми жабынынан (ми қыртысынан), иістік мидан, жолақ денеден жөне мидың бүйір қарынш асынан тұрады. Сайдың түбінде екі жарты шарды бір-бірімен жалғастыратын а қ зат табақшасы - қасаң дене, орналасады. Қасаң дененің астыңғы жағын- да қос талшықты белдеуден құралған жарты шарлар күмбезі жатады. Қасаң денеден төменірек бүйір қарьпппалар орналасады. Үлкен ми жартышарлары қыртысы мен көру төмпегі аралыгында орналасқанторшалар шоғырын қыртыс асты, немесе базальдық, туйіндер (ядролар) деп атайды. Ми қыртысы мен базальдық ядролар алдыңғы 261 милгың торшалық затын құрайды. Базальдық түйіңцерге жолақ дене (стри- атум), бозгылт ядро (памидиум), шарбақ жөне бадамша дене жатады. Ж олақ дене құйрықты ядро мен жасымықша ядродан тұрады. Ж асымықш а ядроның латеральдық бөлігін - қауыз, ал медиальдық бөлігін - бозғылт ядро деп атайды. Ж олақ дене бозғылт ядроның қызметін реттеп, оның шартсыз рефлекстік өрететін жартылай тежеп отырады. Ол қимыл мүшелерінің қызметін реттейтін базальдық үйлестіруші орталық болып табылады. Жолақ денеде зат алмасу, жылу түзу, жылу бөлу процестерін, қан тамырлары арнасын ретгейтін жоға- ры вегетативтік үйлестіруші орталықтар орналасады деген болжам бар. Бозгылт ядро - қозғағыш ядро, организмнің қимыл-өрекеттерін реттейді. Ол ортаңғы жөне артқы ми орталықтарының қызметін ба- ғыттап, үйлестіріп отырады, қызыл ядроның қызметін тежейді. Жалпы қыртыс асты түйіндер баяу қимылдардың (жүру, кедергіден array, басты бұру т.с.с.) атқарылуьш реттеп, қимыл-әрекетгің дөлдігін, мақсатқа сөйкестігін бағалап, бақылап отырады. Ми қыртысы нашар дамыған жануарларда (құстарда) қыртыс асты түйіндер мен таламус ОЖ Ж -нің жоғары бөлімін құрайды. Қыртыс асты түйіндер дағдылы өрекеттің (инстинкгердің) атқа- рылуын қамтамасыз етеді. Дагдылы әрекет деп туа қалыптасқан, та- биғи мінез-қылықтардың жиынгығьш, күрделі тізбегін айтады. Қалып- ты жағдайда дағдылы әрекеттер ми қырысы мен қыртыс асты түйіндер орталықтарының үйлесімді өрекеті нөтижесінде атқарылады. Үлкен ми жарты шарларының ішкі, медиальды жағында орналас- қан белдеулік қатпар, гиппокамп қатпары, гиппокамп, ілгек төрізді қатпар, бадамша кешен, еміздікше дене, күмбез, көру төмпешіктерінің алдыңғы ядролары лимбика жуйесі деп аталады. Демек, лимбика жүйесі іш кі мүшелер қызметін реттейтін, мінез-қы лы қты ң эмоциялық көрінісін тудыратын ми қыртысының ерте дамыған бөлімдері мен бірқатар қыртыс асты құрылымдардың морфофункциялық бірлестігі. Лимбикалық жүйе гипоталамус пен вегетативтік жүйке жүйесінің ішкі бөлімдері арқылы ішкі ағзалар қызметін, зат алмасу процесін, ішкі секреция бездерінің қызметін реттейді, организмнің ішкі орта- сының тұрақтылығын қалыптастырады. Лимбика жүйесінде жагым- сыз эмоциялар (ашу, ыза, үрей т.б.) және жагымды эмоциялар (ра- хаттану, қуану т.б.) орталықтары орналасады. Лимбика жүйесімен қоректік жөне жыныстық қозу процестері де байланысты. 276-сурақ. Үлкен м и жарты шарлары қыртысы деген не, ол қандай қызмет атқарады? М и жарты шарлары мидың ең жогары жөне филогенездік тұрғы- да ең жас бөлімі. Сыртынан ол жалпы қалындыгы 1,5-4,5 мм шама- 262 сын құрайтын сүр затпен қапталады. Оны үлкен ми қыртысы деп атайды. Ми қыртысы мидың ең күрделі құрылымы, ол түрлі сенсор- лык, тітіркеністерді қабылдап, өндеп, әрекеттерді қалыптастыратын сигналдарды тудырады, орган изм н ің күрделі м ін ез-қ ы лы ғы н үйлестіріп, бағыттап отырады. Морфологиялық тұрғыдан ми қыртысы орасан көп (12-18 млрд.) нейрондардан, олардың өсінділері мен синапстарынан, нейроглия тор- шаларынан қүралған. Ми қыртысын құрайтын нейрондар пішіні мен қызметіне байланысты бірнеше топқа бөлінеді. Олардың бірін пира- жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|