Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| 293-сурақ. Ж арық сезгіш торшалар қызметі қалай атқарылады
және рең туйсігі қалай пайда болады? Ж ары қ сезгіш торшаларда қозу процесі фотохимиялық реакция нөтижесінде пайда болады. Таяқшаларда жарыққа сезімтал родопсин, ал сауытшаларда - йодопсин деген заттар болады. Родопсин мен йодопсин белок тектес жоғары молекулалы қосылыстар. Ж арық өсерімен родопсин ретинен (А дөрмендөрісінің альдегқді) жөне оп- син белогына ыдырайды да, өзінің қызыл түсін жоғалтып, алдымен сары түске айналады, артынан түссізденіп кетеді. Қараңғыда рети- нолдың (А дөрмендөрісі) қатысуымен родопсинді қайта синтездеу процесі жүреді. Ретинол жетіспеген жағдайда бүл реакция тежеліп, қараңғыға бейімделу процесі бұзылады, ақшам соқырлық байқалады. Көру рецепторлары аталған пигменттерінің фотохимиялық реак- циялары салдарынан қозады. Көру пигменттері ыдыраған кезде бөлінген иондар торлы қабы қ рецепторларын тітіркендіріп, көру жүйесінде импульстер пайда болады. Құрылымы жағынан йодопсин родопсинге жақын, ол ретинен мен фотопсин белогының қосындысынан түрады. Фотопсин уш турлі болады, сондықтан сауытшалар өр түрлі ұзындықтағы сөулелер толқы- 282 ны на (күлгін, жасыл, қызыл) реакция беретін торшалар болып жіктеледі. Осы үш түрлі сауытшалардың өр түрлі комбинацияда қозуы нөтижесінде түрлі рең түйсігі пайда болады. Егер көзге үзын толқынды сөулелер эсер етсе, онда тек осы толқын- ды қабылдайтын сауытшалар қозып, қызыл түс түйсігі пайда бола ды. Ж ары қ өсерінен сауытшалардың екінші түрі қозса - жасыл түс түйсігі, ал үшінші сауытшалар қозса - күлгін түс түйсігі туындайды. Аралық түстер осы үш түрлі сауытшалардың өр түрлі деңгейде қозуы- ның нөтижесінде пайда болады. Мысалы қызыл сары түс түйсігі “қьізыл сауьггшалар” күпггі, “жасыл сауытшалар” жеткілікгі деңгейде, ал “күлгін сауытшалар” өлсіз деңгейде тітіркенгенде пайда болады. Ал осы үш түрлі сауытша бірдей деңгейде қозса - ақ түс қабылданады. 294-сурақ. Есту талдагышының қурылымы қандай және дыбыс қалай қабылданады? Есту деп организмнің дыбысты қабылдау қабілетін айтады. Ол есту мүш есінің күрделі қы зметі арқылы іске асырылады. Сүт қоректілерде есту мүшесі сыртқы, ортаңғы жөне ішкі қүлақтан тұра- ды. Сыртқы жөне ортаңғы құлақ есту талдағышының өткізгіш, ал ішкі қүлақ - қабылдаушы бөлімі. Сыртқы қулақ қүлақ қалқанынан жөне сыртқы дыбыс жолынан тұрады. Қүлақ қалқаны дыбыс тербелістерін қабылдап, оны дыбыс жо- лына бағытгайды. Дыбыс жолы дыбыс толқынын ортаңғы құлаққа еткізеді. Сыртқы құлақ пен ортаңғы қүлақ арасын дабыл жаргагы бөліп түрады. Ол өзіне жеткен дыбыс толқынын ортаңғы қүлаққа откізеді. Дабыл жарғағының арғы жағындағы дабыл қуысында бір-бірімен буындана байланы сқан есту сүйекш елері - балгашық, төс жөне, узеңгі орналасады. Балгашық дабыл жарғағына, ал узеңгі - ішкі қүлаққа баратын сопақша тесікті жауып түратын жарғаққа бекиді. Аталған сүйекшелер арқылы ды быс толқы ны дабыл жарғағынан сопақш а тесікті жауып тұратын жарғаққа беріледі. Сүйекгің ерек- ше байланы сы ны ң жөне үзеңгі а у д а н ы н ы ң д а б ы л ж а р ғ а ғ ы беткейінен көп кіш і болуының салдарынан дыбыс толқы ны ны ң күш і 40-60 есе артады. Дыбыс тым күшейіп кетсе құлақ қуысы- ның еттері жиырылып, дабыл жа- Ж а р т ы л а й иірімді түтіктері А м п у лал ар Э н д о л и м ф а л ы қ озск 54-сурет . 283 рғағы керіле түседі де, сүйекгер қимылы шектеліп, дыбыстың эсер күш і азаяды. Ортаңғы қүлақты ішкі құлақтан бөліп түратын сүйекті қалқанда екі тесік болады. Олар ж үқа дөнекер үлпалы жарғақпен жабылған жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|