Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| 125-сурақ. Куйіс малы қарнындагы ас қорытудың ерекшелігі неде?
Микроорганизмдердің маңызы қандай? Ac қорыту мүшелерінің қүрылымдық ерекшелікгері күйіс малы- на өсімдік тектес азықты тиімді пайдалануға мүмкшдік береді. Өсімдік тектес азықтың негізін клетчатка құрайды. Ал, сүт қорекгілер ас қорыту сөлдерінің құрамында осы клетчатканы ыдырататын фер- ментгер болмайды. Осыған қарамай мес қарында азық құрамындағы клетчатканың 70 пайызы, белоктардың - 40-80 пайызы, сонымен қатар жеңіл ыдырайтьш көмірсулар толығымен қорьпылады. Мұңцай қарқы нды гидролиз мес қарындағы күрделі микробиологиялық процестердің нөтижесі болып табылады. Күйіс малының қарнында үш түрлі микроорганизмдер кездеседі. Олар - инфузориялар, немесе қарапайымдар, бактериялар жөне уақ саңырауқүлақтар. Мес қарыңца олардың өніп-өсуіне, өрекет етуіне қолайлы жағдайлар туғызылған: оттексіз орта (анаэробиоз), тұрақты жылылық (39°С) пен дымқылдық, өлсіз қышқылдық, онша көп ауыт- қымайтын орта (pH - 6,0 -7 ,6 ), мол қорек, түрлі газдар (көмір қыш- қы л газы, метан, азотгы сутегі, күкіртгі сутегі т.с.с.) жиынтығы т.б. Мес қары н микроорганизмдері (мысалы, инфузориялар) қоршаған ортада кездесе бермейді, олар орта жағдайына өте талғамды болады. Ірі қара қарнында олардың 60 түрі, қойларда 30, бұғы мен ешкіде 20 түрі кездеседі. Инфузориялар тынымсыз қозғала жүріп, қарын жы- нын қопсытып араластырады, өсімдіктің қабығын тесіп, оның қүра- 106 мындағы кл етчатканың қорытылуын жещлдетеді, денесше гликоген жинақтайды, қиы н қорытылатын өсімдік белоктарын өз денесі ар- қылы жануарлар белогына айналдырып, олардың сіңімділігін, биоло- гиялық құндылығын артгырады. Қарындағы бактериялар да көптеген түрлер мен топтарға бөлінеді. Бактериялар азық құрамындағы органикалық заттарды ыдырататын ферментгер бөледі. Қызметіне байланысты олар клетчатканы ыдыра татын, крахмалды ашытатын, белоктарды, майларды қорытатын, өр түрлі қыіпқылдарды сіңіретін т.б. болып бөлінеді. Мес қарында бак- териялардың үш түрлі популяциясы кездеседі: 1-қарьш қабырғасына жабысқан (адгезивті), оның қуысына тек сыдьфылган эпителий тор- шаларымен түсетін бактериялар; 2- қарындағы азы қ бөлшектеріне жабысқан бактериялар; 3 - мес қарын жынының сұйығында еркін жүзіп тіршілік ететін бактериялар. Аталған бакгериялардың бірінші түрі протеаза, дезаминаза, ф ос фатаза, уреаза ферменттерін бөліп, белоктар мен басқа да азотты зат тарды ыдыратады. Бактериялардың бұл түрінің құрамы тұрақты бо лады, азықтың сапасына қарай өзгермейді. Бактериялардың екінші түрі полисахаридтерді көп жинақтайды, ал еркін жүзген бактериялар ерігіш қанттарды ашытады. Мес қарын бактериялары көптеген био- логиялық маңызды қосылыстарды синтездейді. Мысалы, олар алмас- тырылмайтын амин қышқылдарын, К дөрмендөрісін, В тобьшың дөрмендөрілерін (биотин, В12, рибофлавин, никотин жөне пантотен қышқылдары т.б.), өр түрлі органикалық қышқылдар түзеді. Мес қарындағы уақ саңырауқұлақтар - ашытқылар, зең саңырау- құлақтары, сөулелі ұсақ саңырауқүлақтар (акиномицеттер) - азық талшықтарына жабысып ііршілік етеді. Олар клетчатканы ерітіп, қант- ты ашытады, гликген, амин қышқылдарын, В тобындағы дөрмен- дөрілерді синтездейді. 126-сурақ. Мес қарында қандай өнімдер тузіледі, олардың маңызы қандай? Күйіс малының алдыңғы қарнындағы микробиологиялық про- цестер өзінің терендігімен ерекшелінеді. Осының нөтижесінде мес қарьщда органикалық затгардьщ ыдырауы барысында пайда болатын өнімдердің сипаты да өзгереді. Ферменттік гидролиз процесінің нөтижесінде көмірсулар моносахаридтерге, ал белоктар - амин қьпп- қылдарына дейін ыдыраса, микробиологиялық өндеу барысьщда про цесс бұл өнімдермен шекгелмей, терендей түседі де, соңғы ьщырау өнімдерінің сипаты өзгереді. Көмірсулардьщ микробиологиялық ашуы нөтижесінде үшпасы май қьппқылдары (ҮМҚ), ал белокгардьщ қоры- тылуы барысында аммиак пайда болады. 107 Азық құрамындағы органикалық затгардың негізгі бөлігі (80 %-ға жуығы) көмірсулардан - клетчатка, крахмал, өр түрлі қантгар - тұра- ды. Микроорганизмдер бөлген ферменттердің өсерімен көмірсулар ашу процесіне ұшырап, түрлі органикалық қышқылдар бөлінеді. Клетчатка өте қиын қорьпылатын көмірсу. Оның ыдырауы бакгерия- лардың көптеген түрінің үйлесімді өрекетімен бірнеше кезенде өтеді де, соңғы ыдырау өнімдері ретінде Ү М Қ (сірке, пропион, майлы қышқылдар) түзіледі. Төулігіне сиыр қарнында 4,5 л, ал қой қарнын- да - 0,5 л Ү М Қ түзіледі. Ү М Қ қарын қабырғасынан оңай сорылып, қан арқылы денеге тарап, зат алмасу процесінде маңызды рөл атқара- ды. Сірке қышқылы күйіс малы үшін негізгі қуат көзі болып табы- лады. Күйіс малының қуатқа мұқтаждығының 70 пайызын Ү М Қ қамтамасыз етеді. Сірке қышқылы сүт майын, алмастырылатын амин қышқылдарын, денедегі липидтерді, көмірсуларды, протеиндерді түзу процесіне қатысады. Пропион қышқылы күйіс малы организміндегі глюкозаның негізгі көзі болып табылады. Майлы қышқыддан бауыр- да май қышқыдцары түзіледі, ол негізінен кетонды заттарға айналады. Мес қарыңда крахмал мен қантгар оңай ашиды. Крахмалдың ашуы барысында көп мөлшерде пропион қы ш қылы, сонымен қатар сүт, янтарь, қүмырсқа, сірке жөне майлы қьпиқылдар түзіледі. Қанттарды мес қарын микроорганизмдері тез ашытып, өздерінің өніп-өсуі үшін энергия көзі ретінде пайдаланады, оларды өз денесінде гликоген тектес полисахаридке айналдырады. Қанттар микроорганизм - дер өрекетімен пирожүзім қышқылына, сүт қышқылына айнальш, одан өрі бұл өнімдерден май қышқылдары мен өр түрлі газдар түзіледі. Мес қарында микроорганизмдер өрекетімен азотгы затгар да күрделі өзгерістерге үшырайды. Өсімдік белоктары микроорганизмдер ферменттерінің өсерімен амин қышқылдарына ыдырап, одан аммиак бөлінеді. Аммиакты микроорганизмдер сіңіріп, одан өз денесінің бе- логын түзеді. Мес қарында азы қ құрамындағы өсімдік белогының 40-80 пайызы биологиялық құндылығы жоғары микроорганизмдер белогына айналады. Ғылыми деректерге сөйкес төулігіне ірі қара мес қарнында 300-700 г, қойда 30-100 г бактериялық белок түзіледі. Микроорганизмдер өрекетімен мес қарында алмастырылмайтьш амин қышқьщдары синтезделіп, белоктьщ сапасы жоғарылайды. Күйіс ма- лы ны ң мұндай мүмкіндігін рацион қүрамындағы белок тапшылы- ғын азайту мақсатьшда тиімді пайдалануға болады. Ол үшін күйіс малы рационындагы протеиннің жетіспейтін мөлшерінің 30-35 пай ызын (қойға шамамен 13-18 г, сиырға 80-150 г) карбамидпен (моче вина) толы қты руға болады. М ал қабы лдаған мочевина уреаза ферментінің өсерімен мес қарьшда аммиакқа ыдырайды да, оны микро организмдер белок синтездеу процесінде пайдаланады. 108 Өсімдік тектес азық қүрамында майлар онша көп болмайды, олар- дың жалпы мөлшері қүргақ затқа ш аққанда 4-8 пайыздан аспайды. Липидтер мес қарында микроорганизмдер өрекетімен моноглицерид- терге, май қьнпқылдарына, глицеринге, ал галакгозил-глицеридтер галактозаға ыдырайды. Глицерин мен галактозадан ашу процесінің салдарынан ҮМ Қ, неіізінен пропион қышқылы түзіледі. Азық құрамындағы және ыдырау процесі кезінде түзілген қаны қ- паған жөне жартылай қаны ққан май қышқылдары гидрогенизация процесінен өтеді. Осыньщ салдарьшан олардың қүрамындагы қосар- ланған байланыстар азайып, жануарлар ұлпаларына төн пальмитин, стеарин сияқты қаны ққан қышқылдар түзіледі. Сонымен қатар мес қарын бактериялары амин қышқылдарьшьщ көміртекті скелеттерінен тізбекгері тармақталған көміртек атомдарының тақ санды (С 15) май қьішқылдарын түзеді. Бүл май қышқылдары басқа қышқылдармен бірге липогенез - микроорганизмдер денесінің липидтерін түзу - процесіне қатысады. Липидтер ьщырағанда бөлінген ұзын тізбекті май қышқыддарын микроорганизмдер игере алмайды, олар ұлтабар мен ішекке өтіп, сонда қорытылады. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|