Физикалық практикум

24 
 
бұдан,  
 
                                       
m
a
a
a
m
m
x
1
 
   
2.1 сурет. Сызықтық нониус 
 
Масштаб пен нониус бөліктерінің құнының айырмасын нониустың дәлдігі деп атайды 
m
a
m
a
a
a
x
a
.                                             (2.7) 
Дененің  ұзындығын  өлшеу  үшін,  оның  басын  масштабтық  линейканың  нөлдік 
бөлігімен, ал шетін нониуспен сәйкестендіреміз. Онда заттың ұзындығы    
                
                     
L
ka
L
               (2.2. суретті қараңыз) 
 
мұндағы 
k
 – нониустың  "О"-дік белгісінен сол жақта орналасқан негізгі  масштабтың 
ең жақын бөлігінің нөмiрі.  
Нониус бөлігінің құны негізгі масштаб құнына тең болмағандықтан, масштабтың 
әйтеуір бір бөлігіне ең жақын сәйкес келетін нониустың   
n
  бөлігі табылады, онда 2.2. 
суретінде көрсетілгендей:  
n
m
a
m
a
a
n
na
nx
na
L
 
демек,      
 
 
 
               
n
m
a
ka
L
  
                                                     (2.8) 
 
 
2.2. сурет. Дене және сызықтық нониус 
 
бөлік  құнына  көбейтілген  негізгі  масштабтың  бөліктерінің  бүтін  санына,  нониус 
дәлдігіне  көбейтілген,  негізгі  масштабтың  әйтеуір  бір  бөлігіне  сәйкес  келетін,  нониус 
бөліктерінің  нөмiрін  қосқанға  тең.  Нониус  дәлдігі  әдетте,  өлшеуіш  прибордың  өзінде 
көрсетіледі. Нониус арқылы жүргізілген өлшеулердің қателігі нониус дәлдігіне тең.  
 
 
 
 
2.2.8. Штангенциркуль 
 

25 
 
Сызықты  нониус  штангенциркуль  конструкциясында  қолданылады.  Штангенциркуль 
құрамына (2.3. суретті қараңыз)  LA  аяқша бекітілген миллиметрлік масштаб  М  (прибордың 
шкаласы) енеді. Масштаб бойымен    N нониус қозғала алады, ал онымен екінші аяқша  LB  
мен  F    білтемеше  байланысқан.  Штангенциркульді  қозғалатын  бөлігінің    C    қысқыш  винті 
бар. Егер  А  мен  В  аяқшалары тиісіп тұрса, онда шкала мен нониус нөлдік бөліктері сәйкес 
келеді.  Дененің  сыртқы  өлшемдерін  білу  үшін  оны      А  және  В  аяқшаларының  ортасына 
орналастырып, аяқшаларды затқа тиіскенше қозғаймыз. Бұдан кейін қозғалатын аяқшаны С  
қысқышпен  бекітіп,  шкала  бөліктерін  санаймыз.  Бүтін  миллиметрлер  саны  тікелей 
прибордың  шкаласынан  нониустың  нөлдік  бөлігіне  дейінгі  аралықпен  анықталады,  ал 
миллиметрдің бөліктері жоғарыда айтылғандай нониуспен анықталады. Ішкі өлшемдер үшін  
LL  аяқшаларды,  ал  тереңдікті  өлшеу  үшін    F    білтемешені  қолданады.  Штангенциркульді 
нониусы   n = 10,  20, 50 бөлік болатындай етіп дайындайды.  
 
 
2.2.9. Микрометр 
 
Дәлірек  өлшеулер  үшін  микрометрлік  құралдар  қолданады.  Олар  әртүрлі  типте 
дайындалады: сыртқы, ішкі, тереңдік өлшемдерін анықтау үшін. 
Сыртқы  өлшемдерге  арналған  микрометр  (2.4  суреттті  қараңыз)  тағамен  байланысқан 
тұтас  сабақтан  (стержень)  тұрады.  Сабақтың  жалғасы  ретінде  микрометрлік  винт  (А) 
орналасқан.  Өлшеу  жүргізгенде  дене  қозғалмайтын  сабақ  пен  микрометрлік  А  винттің 
қозғалатын  жақтауының  арасында  орналасады.  Микровинтті  дыбыс  шығаратын  қондырғы 
(трещотка)  В    арқылы  бұрайды,  бұл  кезде    С    барабан  сабаққа  салыстырғанда  ілгерiлемелі 
қозғалады.    Микрометрдің  есеп  жүргізетін  құрылымы  екі  шкаладан  тұрады.  Сабақтың 
горизонталь  шкаласы  әр  бөлігінің  құны  0,5    мм  болатын  қос  шкала  болып  табылады,  олар 
бойлық сызықтың бойына орналасқан және жоғарысы төменгісіне қарағанда жарты бөлікке 
ығысады.  Барабанның  дөңгелек  шкаласының  бөлік  саны    n  =  50  болсын.  Микровинттің 
қадамы  h  =  0,5  мм,  яғни  микровинт  (онымен  қоса  барабан)  толық    бір  айналғанда 
барабанның шеті 0,5 мм-ге қозғалады. Дөңгелек шкаланың бөлігінің құны: 
мм
n
h
a
01
,
0
50
5
,
0
. 
  Өлшеу былайша жүргізіледі: сабақтың горизонталь шкаласы бойынша заттың өлшемі 
0,5 мм дәлдікпен анықталады, миллиметрдің жүздік бөлігі барабанның дөңгелек шкаласынан 
жазылады.  Алынған  нәтижелер  қосылады.  Жүздік  бөліктердің  саны  сабақтағы  бойлық 
шкаланың қарсысындағы бөлігіне сәйкес келеді. Өлшеу жүргізудің осы тәртібі микрометрлік 
құралдардың барлық типі үшін бірдей. 
Егер  өлшеу  нәтижелерін  математикалық  түрде  өңдегенде  сенімділік  интервалы 
прибордың қателігімен шамалас болса, онда толық қателік мына формуламен анықталады:  
  
2
2
.
пр
кезд
x
x
x
 
                                    
     (2.9) 
 

26 
 
2.3 
 сурет.  Штангерциркуль: LA - қозғалмайтын аяқша,  
 
LB - қозғалатын аяқша,  С – қысқыш винт,  М – масштаб,   
N – нониус. 
 
 
  2.4. сурет. Микрометр: А – винт,  В – винттің басы,  Д – негізгі шкала,  С –  шкаласы 
бар барабан. 
Егер қателіктің біреуі екіншісінен  үш есе аз болса, оны ескермеуге болады. 

жүктеу/скачать 3,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: