Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі бекіткен

5 
 
түрлері туралы ақпарат аласыз. Тақырыптың мазмұнына сәйкес өз беттерімен 
орындайтын тапсырмалар және тест материалдары ұсынылады.  
Ғылым  мақсаты  мен  қызметі  адамның  өзі  және  оны  қоршаған  әлем 
жөніндегі  білімдерді  жасап  шығару  болып  табылатын  адамзаттың  іс-әрекет 
шеңбері,  қоғамдық  сананың  бір  түрі.  Ғылым  деген  атаумен  табиғат,  қоғам 
құбылыстарын түсінуге және олардың дамуын алдын ала болжауға мүмкіндік 
беретін бірте-бірте кеңейіп келе жатқан теориялық білім жүйесін белгілейді. 
Қазіргі кезде ғылым тікелей өндіргіш күшіне айналып отыр.  
Ғылым адамға өз өмірін сақтап  қалу үшін қажетті білім негізінде пайда 
болды.  Адам  шөптерді  қоректену  және  дәрі-дәрмек  ретінде  пайдалануды 
үйреніп,  жануарлардың  мінезін  бақылап,  оларды  қолға  үйретті,  рудамен 
тәжірибе  жасап,  әртүрлі  металдарды  балқытып  шығаруды  үйренді. 
Табиғатпен  алуан  түрлі  тәжірибе  жасау  барысында  адам  өзінің  өмірін 
ыңғайлы  етуге  бағытталған  көптеген  әдіс-айланы  ойлап  тапты.  Өздігінен 
қалыптасып  жатқандай  болып  көрінетін  бүгінгі  адамзаттың  өмір  сүру 
деңгейінің  өсуіне  әсер  етер  барлық  заттар  мен  құбылыстар  ғылымның 
арқасында  пайда  болған.  Қазіргі  заманда  ғылым  түсінігінде,  адамзат 
баласының жүріп өткен жолдары көрсетіледі және адамның қалыптасуының 
құралдары мен әдістері болып табылған, ғылымның тарихи-мәдени құбылыс 
ретінде пайдалануының нысандары көрініс тапқан. 
Ғылыми эволюцияның білімді жинауға, сақтауға және ұрпақтан ұрпаққа 
беруге  себеп  болған  басты  фактордың  бірі  болып  жазбаның  ойлап  табылуы 
болды. Шумерлердің пиктографиялық жазбасы б.э.д. 3200 ж.ж. бұрын пайда 
болды.  Б.э.д.  3000  ж.ж.  Египетте  иероглифтік  жазба  деген  атқа  ие  болған 
жазбаның  жаңа  жүйесі  пайда  болды.  Бұл  жүйеде  әріпті,  дыбысты  және 
сөздерді  белгілеу  үшін  символдар  пайдаланылған.  Б.э.д.  2800  ж.  бұрын 
шумерлердің көршілері болған вавилондықтар, ассириялықтар мен парсылар 
пиктографиялық жазуды ұшты жазбаға  (клинопись) айналдырды. Ақырында 
б.э.д.  1300  ж.  бұрын  Сирияда  ең  алғашқы  алфавит  жасалып  шығарылды. 
Онда  32  әріп  болды,  әріптің  әрқайсысы  белгілі  бір  дауысқа  сәйкес  болды. 
Көне гректер осы жазба жүйесін қабылдап, ол кейін латын алфавитінің негізі 
ретінде қолданылды. 
Көне  әлемде  білімнің  жеткіліксіздігінен  табиғат  күштері  құдайдың 
құдіретті  күші  делініп,  табиғатты  зерттеушілер  құдайдың  абыздары  деп 
саналды.  Египеттегі  астрономдар  деп  аталған  осындай  адамдар  күнді  аса 
үлкен  сағат  деп  санап,  ай  мен  жұлдыздардың  орналасуына  қарай,  Ніл 
өзенінің  тасу  уақытымен  көптеген  мерекелерді  тойлау  мерзімдерін  анықтап 
отырды.  365  күннен  тұратын  ең  алғашқы  күнтізбені  египет  астрономы 
Имхотеп жасап шығарғандығы белгілі. 
Өз  кезегінде  шумерлер  (б.э.д.  4000-3200  жыл  бұрын)  есептеудің  ондық 
жүйесін  ойлап  тауып,  өздерін  шебер  математик  және  астрономдар  ретінде 
таныта білді. 
Вавилондықтар 
(б.э.д. 
1900-600 
жыл 
бұрын) 
көп 
жылдық 
бақылаулардың  нәтижесінде  құрастырылған,  планеталардың  жылжуын 
сипаттайтын  кестелерді  пайдаланып,  жұлдыздар  мен  планеталардың 

6 
 
қозғалуы  жайлы  жорамал  бере  білді.  Сонымен  қатар  вавилондықтар 
күнтізбені  жетілдіріп,  болашақты  болжауға  тырысты.  Вавилондықтар 
жұлдыздарды  өз  құдайларының  атымен  атады.  Вавилондықтардың  білімі 
ертедегі гректер астрологиясының негізі болып табылды. 
Жалпы  қабылданған  ұғым  бойынша  қазіргі  заман  ғылымының 
бастамасы – ертедегі грек мәдениеті болып табылды, бұл көзқарасты гректің 
ойшылдарының  еңбектеріне  сілтеме  жасаған  қазіргі  заман  ғылымының 
негізін  салушы  Н.  Коперник,  И.  Кеплер,  Г.  Галилей  қуаттады.  Ертедегі 
гректердің  адамды  қоршаған  әлемді  зерттеуінің  тереңдігі  соншалық,  олар 
түрлі  бақылау  жұмыстар,  есептеулер  жүргізіп,  қоршаған  дүниені  бөліп 
топтастыру  арқасында,  өздерін  қоршаған  әлемде  бақыланып  отырған 
құбылыстар мен заттарды діни жағынан емес жаратылыстанушылық сипатта 
зерттеу  қажеттігін  түсінді.  Ертедегі  гректердің  ең  басты  жетістіктерінің 
ішінде  заттардың  атомдық  құрылысы  жөніндегі  ілімді  шығарып,  академия 
мен  лицейлерді  оқу  мекемелері  ретінде  ашуы  болып  табылды.  Ежелгі 
гректердің  атом  жөніндегі  көзқарастары  Р.  Бойль,  И.  Ньютон,  М.  В. 
Ломоносов,  Авогадро,  Лавуазье,  Менделеев  секілді  көрнекті  табиғат 
зерттеушілерінің  еңбектеріне  үлкен  ықпал  етті.  Ежелгі  грек  ғалымдарының 
еңбектерінің  нәтижесінде,  олардың  идеяларына  сәйкес  атомдық  құрылыс 
тәжірибе  жүзінде  дәлелденбей  тұрып-ақ,  заттардың  физикалық-химиялық 
құрылысы  жөніндегі  теориясы  жасалды.  Аталған  теорияның  негізінде  Х1Х 
ғасырда ғалымдар химия саласында тамаша жетістіктерге жетті. 
Гректердің  идеялары  Европаға  арабтар  арқылы  таралды.  Ежелгі 
гректердің  барлық  еңбектері  бізге  араб  тілінен  латын  тіліне  аударылған 
аудармалары  арқылытаныс.  Араб  ғалымдары  антикалық дәуірдің  идеяларын 
сақтай отырып, оларды орта ғасырлық Европаға жеткізе білді. Орта ғасырлық 
арабтар,  кейін  римдіктер  ие  болған  ертедегі  грек  философиясы  мен  білімін 
тек игеріп қана қоймай, сонымен қатар аса ірі ғылыми жетістіктерге де жетті. 
Араб  әлемінде  әсіресе  900-1200  ж.ж.  аралығы  ғылым  мен  өнер  шарықтап 
тұрған дәуір болды. Араб ойшылдары алгебраны ойлап тапты. Тіпті олардың 
ақындары бірінші болып математикамен айналысып, кейін ақын болып өлең 
шығарды.  Үлкен  қалалардың  көркейіп,  өсуі  медицинаның  дамуына  ықпал 
етті.  Қазіргі  Өзбекстанның  жерінен  шыққан  Абу  Али  Ибн  Синаның 
(Авиценна)  "Медицина  канондары"  атты  еңбегі  XІV  ғасырға  дейін  дерлік 
барлық дәрігерлер үшін канондар ретінде пайдаланылды. 
Араб  ойшылдары  ғылымға  тек  қана  методологиялық  нұсқаулар  ғана 
емес,  сондай-ақ  көптеген  терминдер  енгізді:  аль  хебри-алгебра,  аль  хемия- 
алхимия,  аль  хогол-алкоголь  және  т.б. Ғылыми  құбылыстар  әдетте  көптеген 
латын  және  грек  сөздерімен  белгіленеді  де,  олар  көп  жағдайда  терминдер 
ретінде  қалыптасады.  Ал  араб  оқымыстылары  болса  сол  терминдерді  ойлап 
тапты, ал кейін латын тіліне аударылды. Әрбір ғылымның тек өзіне ғана тән 
түсініктері  мен  терминдерден  құралған  тілі  болатындығы  белгілі.  Грек 
тілінің  көптеген  сөздері  латын  сөздерімен  қатар  ғылыми  терминдер  түрінде 
қолданылады. Бірақ терминдердің өзін арабтар ойлап шығарған. 

7 
 
Білім  ұрпақтан  ұрпаққа  кітаптар  арқылы  жеткізілді,  кітаптар  қолмен 
көшіріліп отырды. Кітаптарды көшірумен жазба жазушылар айналысты. Осы 
себепті кітаптар өте аз болды және өте қымбат тұрды. Қағаз бен кітап басып 
шығару  пайда  болысымен,  кітапты  қолмен  көшіруші  бір  жылда  жаза 
алмайтын  парақты,  кітапты  басып  шығарушы  бір  күнде  басып  шығара 
алатын  дәрежеге  жетті.  Кітаптар  мен  брошюралар  көпшіліктің  қолына  тиді, 
бұл жағдай жаңа идеялардың кеңінен таралуына тікелей әсер етті. 
Ең  алғашқы  басылым  VІІІ  ғасырда  Жапонияда  жарық  көрді  деп 
есептеледі. Бұл ойып жазылған ағаш қалыптардан көшіріліп басылған, түрлі 
суреттер,  қолтаңбалар  салынған  дұғалар  болды.  («Алмас  сутра  –  б.э.д.  868 
жылы  ең  алғашқы  басылып  шыққан  кітап).  Осындай  қалыпты  жасап 
шығаруға  өте  көп  уақыт  қажет  болды,  оның  үстіне  бұл  қалып  тек  бір  ғана 
бетті  басып  шығаруға  мүмкіндік  берді.  Шамамен,  1045  жылы  Қытайдың 
императорлық  сотының мүшесі  Ли  Чен  құрамалы  шрифтті ойлап  тапты.  Ол 
әрбір  қытай  иероглифін  саздан  жасап,  олардың  әрқайсысын  темірден 
жасалған  арнайы  рамаға  орналастырды.  Бұл  белгілерді  қажетінше 
құрастырып,  қайта  бөлшектеп,  орналастырып,  жаңа  беттер  жасауға  болатын 
еді. XV ғасырда қытайдың баспа тәсілдерімен таныс емес, немістің алғашқы 
баспашысы  Иоганн  Гутенберг  (1400-1468  ж.)  баспа  шрифтерін  өз  бетінше 
жеке  құрастырып  шығарды.  Ол  әрбір  әріпті  темірден  құйып  жасады. 
Сөздерді  құрайтын  әріптер  бір  ағаш  рамаға  жиналып,  преске 
орналастырылды,  осыдан  кейін  оларға  бояу  жағылып,  бір  парақ  қағаз 
салынды.  Осындай  әдіс  бір  беттің  мыңдаған  экземплярын  шығарып,  одан 
кейін  келесі  беттерді  басып  шығаруға  мүмкіндік  берді.  1500  жылға  қарай 
Италияда  –100,  ал  Испанияда  –  30  баспа  станоктары  іске  қосылып,  қызмет 
еті. 
Қазіргі  заманғы  ғылым  ХVІ-ХVІІ  ғасырлардағы  жаңа  европалық 
өркениеттің  негізінде  кітап  басып  шығару  кең  таралғаннан  кейін  пайда 
болды. Кітап басу бұл кезде коммерциялық қызмет, яғни пайда табудың бір 
түрі ретінде дамыды. Неміс философы К. Ясперс ғылымның қалыптасуының 
екі кезеңін көрсетеді: 
1-кезең  –  ғылымның  логикалық  және  әдістемелік  қалыптасуы,  яғни 
ертедегі  грек  ғылымы  және  Қытай  мен  Индиядағы  ғылыми  танымның 
алғашқы қайнар көздерінің қалыптасуы; 
2-кезең  –  қазіргі  заманғы  ғылымның  орта  ғасырдың  соңында  пайда 
болып,  XVІІ  ғасырда  бекінуі.  XVІІ  ғасырда  біз  ғылыми  революция  туралы 
сөз  қозғауға  мүмкіндік  беретін  жаңалықтар  мен  әрекеттер  жасалды.  Осы 
кезеңде ғылымның радикалды жаңа әдістер мен танымның жаңа қағидалары 
ұсынылды. 
Француз математигі және философы Рене Декарт, италияндық астроном 
Галилео Галилей, ағылшын дәрігері Уильям Гарвей, неміс астрономы Иоганн 
Кеплер,  ағылшын  математигі,  механик,  физик  және  астрономы  Исаак 
Ньютон,  ағылшын  химигі  және  физигі  Роберт  Боиль,  голландиялық  Ханс 
Янсен ойлап тапқан микроскопты жетілдірген ағылшын оқымыстысы Роберт 
Гук  және  басқа  да  ғалымдар  қазіргі  заманғы  ғылымның  негізін  салды.  Бұл 

8 
 
үрдістің негізгі себебі, XVІІ ғасырда ғылымның халықтың әл-ауқатын көтеру 
және  адамның  табиғатқа  деген  үстемдігін  орнатудың  тәсілі  ретінде 
қарастырылуында  болды.  Декарттың  замандасы  Ф.  Бэкон  ғылымды 
табиғатты  бағындырудың  құралы  ретінде  көрсетіп,  ғылым  дамуының 
қажеттілігін  негіздеуге  көп  күш  жұмсап,  "Күш  –  білімде"  деген  әйгілі 
афоризмін  ұсынды.  Ф.Бэкон  табиғатты  зерттеп,  танып  біліп  тәжірибені 
табиғат-ананы  қинаудың  негізгі  әдісі  деп  қарастырды.  Ф.  Бэкон тәжірибелік 
танымның міндеттерін анықтай  отырып  "зерттеу",  "тексеру","сынау"  секілді 
бірнеше  мағыналарға  ие  “іnquіsіtіon”  –  сөзін  қолданды.  Осындай  ғылыми 
инквизициялардың  нәтижесінде  табиғаттың  құпиялары  ашылды  (орыстың 
“естествоиспытатель”  сөзімен  салыстырыңыз).  Жоғарыда  көрсетілгендерге 
сәйкес  XVІІ  ғасырда  Лондонда  Корольдік  ғылыми  қоғам  (1662ж)  және 
Парижде Корольдік ғылыми Академия (1666ж) құрылды.  
Осы  кезеңнен  бергі  ғылыми  ойды  төмендегідей  екі  түрде  сипаттауға 
болады:  
1)  нәтиже  беріп,  оны  қайта  тексеруге  мүмкіндік  беретін  тәжірибеге 
сүйену;  
2)  ары  қарай  бөлшектенуге  келмейтін  аса  қарапайым  элементтерді 
іздестіруге бағытталған талдамалы көзқарастың үстемдігі (редукционизм). 
Көптеген  ғалымдардың  көзқарастары  бойынша,  қазіргі  заманғы 
ғылымның бастамасы  Европада XVІІ ғ. пайда болуы кездейсоқ жағдай емес. 
Ғылымның  пайда  болуының  себебі  –  рационалдылыққа  сүйенген  жаңа 
европалық  мәдениеттің  ерекшеліктері.  Яғни  рационалдылық  ғылымның 
пайда  болуы  мен  дамуына  орасан  зор  ықпал  жасап,  батыс  мәдениетінің 
феномені  болып  табылды.  Ғылымның  дамуының  әлеуметтік  қозғаушы 
күштердің  бірі  ретінде  жаңа  табиғи  ресурстар  мен  машиналарды  қажет  етіп 
дамып  келе  жатқан  капиталистік  өндірісті  көрсетуге  болады.  Бұл 
қажеттіліктерді  қанағаттандыру  үшін  қоғамның  өндіргіш  күші  ретінде 
ғылымға  деген  сұраныс  туды.  Сонымен  қатар  жаңа  ғылымға  тән  жаңа 
мақсаттары  пайда  болып,  олар  ертедегі  ғалымдардың  ұсынған  мақсаттары 
мен міндеттерінен елеулі түрде өзгешеленді. 
Батыс  мәдениеті  әдетте  рационалды  деп  аталатындығы  белгілі,  сол 
себептен  болар,  ол  капиталистік  өндіріспен  өте  жақсы  ұласып  кетті.  Батыс 
мәдениеті еңбек пен техниканың бөлінуі есебінен барынша мол табыс табуға 
мүмкіндік  беретін  аса  рационалдық  жүйе  ретінде  қалыптасты.  Қазіргі  іс- 
әрекеттің  бағытталуы  батыс  мәдениетінің  ғылымдағы  өзіне  ғана  тән 
ерекшелігі  болып  қалыптасты.  Себебі,  жасалынып  жатқан  жұмыстың 
нәтижелілігіне  көзі  жетпесе,  бір  де  бір  капиталист  ғылыми  зерттеулерге 
қаражат бөлмейді. 
Алайда барлық ғылыми жаңалықтар мен пікірлер бірдей оң көзқараспен 
қабылданған  жоқ.  Мысалы,  Бартелеми  Тимоньенің  иненің  құлағын, 
әдеттегідей  иненің  соңына  емес  басына  орналастаруы  (1830  ж.)  тігін 
машинасын  жасап  шығаруға  мүмкіндік  берді.  Бірақ  тігін  машиналары 
жасалып шығарыла бастаған кезде, тігіншілер жұмыссыз қалудан қорқып, 80-
ге тарта тігін машинасын қиратып тастағандығы белгілі. Осыған ұқсас кітап 

9 
 
басып шығарудағы Гутенбергтің жетістіктеріне саудагер  Иоганн Фуст назар 
аударып, Гутенбергке алғашында қаржылай көмек көрсеткенімен, кейін 1455 
жылы  тез  пайда  табу  мақсатында  Гутенбергке  қарсы  сот  ісін  бастаған.  Сот 
ісін  жеңген  ол  барлық  әріп  теретін  станоктарды  тәркілеп  тартып  алып, 
Гутенбергтің көмекшісі болып жұмыс істеген күйеу баласымен бірге жаңа іс 
ашқандығы  да  тарихта  белгілі.  Жыл  сайын  пайда  болып  жатқан 
дәлелдемелерге,  сондай-ақ,  1967  және  1982  жылдары  Ватикандағы 
эволюцияның 
жаһандық 
сипатқа 
ие 
болғандығын 
ресми 
түрде 
мойындағанына  қарамастан,  эволюциялық  теория  діни  қайраткерлер 
тарапынан  сенімсіздікке,  түрлі  сын  мен  тіпті  оны  жоққа  шығарушылыққа 
дейін ұшырады. 
Қазіргі заманның ғылымы қоғам мен адамды, қоршаған ортаны өзгерту 
және  оны  танып-білудің  аса  қуатты  құралына  айналды.  Оған  ұялы 
телефондар  мен  интернет,  көліктер  мен  кептелістер,  бай  өмірдің  насихаты, 
жұмыссыздық  пен  қайыршылықтың  көрінісі  дәлел.  Бұның  барлығы 
капитализм  деп  аталатын  қоғамдық  формацияның  өзіне  тән  белгілері.  Осы 
формацияның  және  капиталистік  қатынастардың  негізі  ретінде  техникалық 
мәдениет  пен  қоршаған  орта  ресурстарын  экстенсивті  пайдалану  жүзеге 
асады.  Қоғамдық  қатынастардың  бұл  түрі  жаратылыстану  және  техникалық 
ғылымдарда  қоғамның  басты  өндіруші  күштері  негізінде  дамып,  пайда 
болған.  
Басқа  сөзбен  айтқанда,  ғылым  дамуының  әлеуметтік  қозғаушы  күші 
болып  жаңа  табиғи  ресурстар  мен  машиналарды  қажет  еткен  капиталистік 
өндіріс  өркен  жайды.  Осы  қажеттіліктерді  қанағаттандыру  үшін  қоғамның 
өндіргіш  күші  ретінде  ғылым  қажет  болды.  Сталиндік  типтегі  социалистік 
жүйенің  құлауы  жаңа  капиталистік  қатынастардың  бүкіл  әлемге  тарауына 
әкеліп  соқты.  Сол  себепті  қазіргі  сәтте  капиталистік  техникалық  мәдениет 
өзіне  тән  қарама-қайшылықтарына  қарамастан  қазіргі  заманғы  әлемдік 
қауымдастықтың  идеалына  айналып  отыр.  Сондықтан  барлық  мемлекеттер 
аса қуатты капиталистік елдер секілді пайда табудың жолына түсті. 
Ғылымды - эмпирикалық тексеру немесе математикалық дәлелдемелерге 
негізделген  дүниетанымның  ерекше  рационалды  әдісі  деп  таниды.  А.  А. 
Горелов,  аңызға  айналған  Ньютон  ашқан  бүкіл  әлемдік  тартылыс  заңының 
ашылуын  мысал  ете  отырып  ғылыми  танымның  құрылымын  оригиналды 
түрде  талдап  қарастырды.  Осы  аңыз  бойынша  Ньютонның  басына  кенеттен 
алма құлап, сол мезетте Ньютонның ойында бір керемет ой пайда болып, ол 
бүкіл  әлемдік  тартылыс  күші  туралы  заңды  ойлап  тапты  деп  саналады.  Бұл 
жерде алманың Ньютонға дейін көптеген адамдардың бастарына қанша түссе 
де, олардың ойларына ешқандай ойдың кірмегендігі қарастырылмағандығын 
көрсеткен дұрыс. Сонымен эмпирикалық факт – яғни алманың түсу оқиғасын 
қарастырайық.  Бұл  жерде  көрсетілген  оқиға  ғылыми  зерттеудің  бастапқы 
нүктесі  болып  ғылыми  фактіге  айналды.  Шынымен  де  алмалар  үнемі  құлап 
тұрады  ма  жоқ  па  деген  сұраққа  келесі  алманың құлауын  күтуге  де  болады. 
Біздің бұл әрекетімізді зерттеудің әдісі немесе тәсілі деп қарастыруға болады. 
Бұл  тәсіл  бақылау  деп  аталып,  жаратылыстанудың  кейбір  салаларында  ол 

10 
 
зерттеудің  жалғыз  эмпирикалық  әдісі  болып  табылады.  Мысалы, 
астрономияда.  Алайда  алманың  өздігінен  құлауын  күтудің  ешқандай  да 
қажеттілігі  жоқ.  Оның  орнына  алма  ағашын  сілкіп,  яғни  тәжірибе  жүргізіп 
зерттеу  объектісінің  реакциясын  бақылауға  болады.  Тәжірибе  жүргізу 
барысында  біз  табиғатқа  сұрақ  қойып,  одан  бізге  түсінікті  жауап  күтеміз. 
Ғылыми  эксперименттің  ерекшеліктерінің  бірі  –  оны  зерттеуші  кез  келген 
уақытта  жүргізе  алады.  Алма  ағашын  сілкілеп  көру  сияқты  қарапайым 
тәжірибенің нәтижесінде біз барлық алмалардың бірдей екендігін байқаймыз. 
Бірақ  физикалық  заңдылықты  ашу  үшін  тек  алмалар  ғана  жеткіліксіз.  Ол 
үшін бізге басқа да денелерді қарастыру қажет және олардың неғұрлым бір- 
біріне  ұқсамауы  соғұрлым  тәжірибе  үшін  пайдалы.  Байқап  қарасақ,  барлық 
денелер  оларға  белгісіз  бір  күш  әсер  ететіндей  Жерге  құлайды  екен.  Бірақ 
Жерге  барлық денелер  құламайды. Мысалға  Ай,  Күн  және  басқа да  Жерден 
алыс  аса  ірі  және  салмағы  үлкен  аспан  денелеріне  қатысты  жағдай  мүлдем 
басқаша.  Яғни,  біз  бұл  жерде  әртүрлі  денелердің  бір-бірінен  ерекшеліктерін 
анық байқаймыз, бұл әрине ойланатын жағдай. Сыртынан қарағанда  мүлдем 
бөлек  көрінетін  денелердің  өзара  ортақ  белгілері  бар  ма?  Әртүрліден 
ұқсастық  табу  –  бұл  ғылыми  зерттеудің  міндетті  кезеңі.  Бірақ,  барлық 
денелерге 
эксперимент 
жүргізу 
мүмкін 
емес. 
Денелердің 
айырмашылықтарындағы  аналогияларды  іздестіріп  табу  –  ғылыми 
зерттеулердің ең қажетті кезеңі. Барлық денелерге дерлік тәжірибе жүргізуге 
болмайды. 
Егерде  біз,  тәжірибе  жасау  міндетті  деп  табатын  болсақ,  оны 
модельдермен,  яғни  мөлшері  мен  массасы  дененің  өзімен  салыстырғанда 
пропорционалды  түрде  бірнеше  есе  кішірейтілген  денелермен  жүргізуге 
болады.  Модельді  эксперименттің  қорытындысын  кәдімгі  қалпындағы 
денелер  үшін  пропорционалды  түрде  қолдануға  болады.  Модельді 
эксперименттен де басқа, яғни ойша тәжірибе жүргізуге де болады. Ол үшін, 
шынында жоқ денелерді ойша елестетіп, оларға ойша тәжірибе жасау қажет. 
Бұдан  соң  эмпирикалық  зерттеулердің  қорытындысын  жазу,  яғни  зерттеу 
қорытындыларын  қағаз  бетіне  түсіру  қажет.  Бірақ  қорытындыларды  жазу, 
зерттеудің нәтижелерін жалпылап, түсініктер мен терминдердің мәнін қолда 
бар теориялық білімнің негізінде түсіндіру қажет. Түсініктер қалыптастыру  - 
зерттеудің  келесі  теориялық  деңгейіне  жатады,  бұл  деңгей  эмпирикалық 
емес,  теориялық  болып  табылады.  Ғылымда  түсініктер  мен  терминдер 
ерекше  рөлге  ие.  Терминді  түсіндіру  (басқа  сөзбен  айтқанда  түсінікті 
анықтау)  қарастырылып  отырған  заттың  мәнін  терең  түсінуге  мүмкіндік 
береді.  Ғылыми  терминдер  мен  белгілер  толық  қолданылса  өте  көп  орын 
алатындықтан,  шартты  түрде  қысқартылады.  Ғылыми  ережелердің 
фальсификациялануы  қағидасы,  яғни  олардың  тәжірибеде  тексеріліп  және 
жоққа  шығарылуы,  ғылымда  қарсылықсыз  қабылданып  отырған  жағдай. 
Танымның  бір  саласына  қатысты  бірнеше  заңның  жиынтығы  теория  деп 
аталады.  Тәжірибеде  дәлелденген  теория  осы  мәселе  жөніндегі  белгілі 
эмпирикалық  фактілерді  ескі  теорияға  қарағанда  толық  түсіндіретін  жаңа 

11 
 
теория  шыққанға  дейін,  сондай-ақ  осы  теорияны  жоққа  шығаратын  жаңа 
эмпирикалық фактілер пайда болғанға дейін дәлел ретінде қолданылады.  
Ғылымда  қүдіретті  күштің  көмегімен  ешқандай  құбылыс  жүзеге 
аспайды,  осыған  сәйкес  Ньютонның  басына  алма  құлауы  мен  оның  бүкіл 
әлемдік  тартылыс  заңын  ашуының  арасында  аса  үлкен  ара  қашықтық  бар. 
Бұл қашықтықты тек табиғатта орын алып жатқан құбылыстарды ұзақ уақыт 
бойы бақылау, тәжірибе жүргізу, болып жатқан процесстерге байланысты ой 
қорыту,  жаңа  түсініктерді  ойлап  табу  және  т.б  әрекеттерді  жүзеге  асыру 
арқылы  ғана  игеруге  болады.  Бірақ  ғалым  күрделі  ойларға  шомып,  ұқсас 
процестерді  салыстырып  отырғанда  оның  басына  алманың  құлауы,  ғылыми 
жаңалықтың аяқ асты пайда болуына ықпал етуі де мүмкін.  
Зерттеу 
құралдарына 
түрлі 
процедуралар, 
әдістер, 
тәсілдер, 
методикалар,  жүйелер  мен  методологиялар  кіреді.  Бұл  түсініктер  төмендегі 
логикалық  қатарды  құрайды.  Әдіс  –  зерттеу  барысында  белгілі  бір 
қорытынды  алуға  бағытталған,  бір  немесе  бірнеше  метематикалық,  немесе 
логикалық  операциялардың  теорияға  немесе  тәжірибеге  негізделген  түрі.  
Рәсім  (Процедура)  –  белгілі  бір  операциялар  жиынтығының  орындалуын 
қамтамасыз  ететін  іс-әрекеттердің  жиынтығы.  Тәсіл  –  күрделі  әдіс  болып 
табылады, ол зерттеу барысындағы бірнеше нысаналы әдістердің жиынтығы. 

жүктеу/скачать 2,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: