Макро- және микроәлеуметтік лингвистика

47
микроәлеуметтану деп атауға ұқсатудан шыққан. Макроәлеуметтану 
бүтіндей қоғамның дамуы мен қызмет етуін қарастыратын 
жаһандық үдерістермен айналысса, микроәлеуметтану жекелеген 
адамға, әлеуметтік топ мүшелеріне назар аударады.
Кейбір авторлар тілдік құбылысты зерттеудегі макро- және 
микролық аспектілер арнайы бағыт емес, әлеуметтік лингвис-
тикалық талдаудың деңгейлері деп таниды. Алайда әлеуметтік 
лингвистиканың даму қарқынына қарасақ, талдаудың бұл 
деңгейлері бір-бірімен аз қиысатын, зерттеудің екі жеке бағыты 
ретінде қалыптасып келеді.
Макроәлеуметтік лингвистика тілде өзіндік орын алатын 
қандай да бір әлеуметтік факторлармен байланысқан ірі көлемдегі 
процестер мен қатынастарды зерттейді. Бұл үдерістер мен 
қатынастар бүтіндей қоғамды немесе біршама көлемді адамдар 
жиынтығын: әлеуметтік жіктерді, этносты, этникалық топтар-
ды т.б. сипаттауы мүмкін. Мысалы, тілдің әлеуметтік жіктелуін 
зерттеу макродеңгейді көрсетеді, басқаша айтқанда, ұлттық тіл 
және оның қосымша жүйелері сол тілді қолданушылардың әртүрлі 
әлеуметтік жіктері арасында қалай бөлініп-таратылғандығын 
макроәлеуметтік лингвистика өз зерттеу нысанасы етеді.
Макроәлеуметтік лингвистика тілдік қауымдастықтың немесе 
оның маңызды бөлігінің барлық жағын қамтитын мәселелерді: 
тілдің нормалануы мен кодификациялану проблемаларын, тіл са-
ясаты мен тілдік жоспарлауды, тілдік ахуалды зерттейді. Талдауға 
әлеуметтік-коммуникативтік жүйені құрайтын барлық компонентер 
қамтылады, олардың қарым-қатынас салалары бойынша таралуы, 
әрбір компоненттің түрлі әлеуметтік қызмет салаларындағы комму-
никативтік салмағы, әлеуметтік-коммуникативтік жүйе компонент-
теріне қатысты олардың өзара алда болатын, сондай-ақ қазіргі шы-
найы өзгерістері талданып, зерттеледі. Макроәлеуметтік лингви-
стика сондай-ақ мынадай мәселелерді: белгілі бір қауымдастықта 
қызмет етіп отырған тілдер, оларда сөйлеушілер санының өзара 
арақатынасы, ол тілдердің қызметтік айырмашылықтары, тілдік 
интерференция және оның типтері мәселелерін қамтиды. Айталық, 

48
макрозерттеулер қостілділік мәселесіне арналған еңбектерде жиі 
кездеседі: бұларда түрлі тілдердегі сөйлеушілер саны, тілдердің 
қызметтік жүктемелері, тілдік интерференция мәселелері сөз бо-
лады.
Тілдің нормалануы мен кодификациялануы, сондай-ақ тіл сая-
саты мен тілдік дамуды жоспарлау мен реттеу мәселелері алдымен 
макроәлеуметтік лингвистикалық тұрғыдан зерттеледі. Өйткені 
олар, әдетте, сол тілді тұтынушы барлық халықтың мүддесін 
қозғайды. Мысалы, бір мемлекетте тұратын аз санды халықтар 
тілі жөніндегі мемлекеттік тіл саясатын айтқанда зерттеуші сол 
этностың жекелеген өкілдері емес, бүтіндей этнос мүддесіне 
қатысты мәселеге соқпай кете алмайды. Сол сияқты тілдік 
жағдаят мәселесі де алдымен макромакроәлеуметтік лингвистика 
тұрғысынан сөз болады.
Соңғы жылдары социолингвистер өз назарларын тілдер қарым-
қатынасының тағы бір үлкен мәселесіне аударуда. Бүгінгі таңдағы 
бұл өзекті мәселе – тілдік дау-дамай (конфликт) болып отыр. 
Осыған байланысты әлеуметтік лингвистикалық зерттеулердің 
жаңа түрі – лингвистикалық дау-дамайтану (конфликтология) 
туып, қалыптасуда. Адамзат қоғамында пайда болып отырған дау-
дамайды саясаттанушылар, психологтар, әлеуметтанушылар, эт-
нографтар зерттейді, сондықтан оған лингвистикалық анықтама 
беру – өмір талабы.
Тілдік дау-дамайдың негізінде әлеуметтік және экономикалық 
себептер жатады, сондықтан қандай да бір дау-дамайды жеке 
адамдық немесе топтық деңгейде емес, макродеңгейде қарастырған 
абзал.

жүктеу/скачать 2,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: