Аман абасилов әлеуметтік лингвистика
жүктеу/скачать 2,06 Mb. Pdf көрінісі
|
| 4.5.5 Тілдік әсер бағыты
Қостілділіктің пайда болуындағы тілдік әсер бағыты әдетте өзара қатынастағы тілдік ұжымдардың санына немесе оның қоғамдық қатынастарының ерекшелігіне байланыстырады. Айталық, аз сан- ды тілдік ұжым көп сандыларға қарағанда қостілділікке бейім бо- латыны анықталған жайт. Сондай-ақ қоғамдық байланыстарының ерекшеліктеріне қарай белгілі бір әлеуметтік топтағылар (мысалы, шаруалар, аңшылар) басқа кәсіби топтың өкілдеріне (мысалы, са- удагерлер, қолөнершілер т.б.) қарағанда қостілділікке бейімділігі төменгі дәрежеде болады. Алайда, тәжірибеде аталған тенденцияларға қарама-қарсы ке- летін жағдайлар да кездеседі. Мысалы Индияда салыстырмалы түрде өте аз тілдік ұжымдар (телугу, бенгальдер, маратхи, та- милдер т.б.) 180 млн астам адам сөйлейтін хинди тілінің әсеріне қарсылық танытады. Бұл заңдылықты былайша түсіндіруге болады: егер тіл- дік бөгетті жеңуге практикалық қажеттілік пайда болса, онда 153 қостілділікке бейім болатындар қоғамдық қызметі аз, нашар болып келетін тілдік топ өкілдері болып табылады. Басқаша айтқанда, тілдік әсер бағыты, яғни кім қай тілді меңгеретіні өзара қатынастағы әлеуметтік топтар тілдерінің қызметтік жүктемесінің әр түрлілігімен анықталады. Міне, сондықтан да диглоссия жағдайында үй шаруашылығы саласын ғана қамтамасыз ететін диалект көпқызметті әдеби тілмен қарсыласа алмайды. Мысалы, Германиядағы лужин тілі (диалекті) неміс әдеби тіліне қарағанда атқаратын қызметі аз, қоғамдық өмір салаларында қолдануылуы өте сирек. Сондықтан да қостілді немістер емес, лужистер болады. Біздің жағдайымызда қазақ тілінің орыс тіліне қарағанда қоғамда атқаратын қызметі аз, қолданыс аясы әлі де жетілдіруді қажет етеді. Демек, бұл қазақтардың көпшілік бөлігінің қостілді балуы- на әсер етіп отыр. Егер екі тілдің қоғамда атқаратын қызметі бірдей болса, онда оларда қостілділікке итермелейтін күш те тең болады. Сондықтан да Индияның кейбір жоғарыда аталған әдеби дәстүрі ертеден қалыптасқан, қоғамдық қызметі дамыған тілдері (талил, бенгал, маратхи т.б.) билингвизмде хинди тіліне тойтарыс беріп отыр. Осыдан көріп отырғанымыздай қостілділік жағдайында тілдік әсер бағыты тілдің қоғамда атқаратын қызметтік жүктемесіне тікелей байланысты екен. Сонда тілдің қызметтік жүктемесі дегеннен не түсінеміз? Тілдің атқаратын қоғамдық қызметінің санын қалай анықтауға болады? Бұл сұрақтарға жауап беру үшін тілдердің генологиялық және құрылымдық типологиясына қосымша тілдердің қызметтік типологиясын жасау қажет. Ғылымда бұл мәселе байынша нақтылы зерттеулер жасалып, бірнеше топтастырулар ұсынылды. Тілдердің осындай қызметтік типологиясын жасауда басшылыққа алатын не- гізгі принциптерге Ю.Д.Дешереев мынадай ұсыныстар жасайды: 1.Тілдің атқаратын максималдық қоғамдық қызметінің теориялық тұрғыдан мүмкін болатын шегіне әлемдік деңгейде бір тіл арқылы адамдардың күллі өмір саласындағы қарым-қатынасын қамтамасыз ету жатады. Бірақ мұндай тіл жоқ. 154 2.Тілдің атқаратын минималдық қоғамдық қызметінің теория- лық тұрғыдан мүмкін болатын шегіне екі әңгімелесушінің қарым- қатынасы жатады. Бірақ мұндай да тіл жоқ. 3.Қоғамда атқаратын қызметі тұрғысынан әлемдегі барлық тіл- дер осы аталған екі шектің арасында, яғни максималды және ми- нималды қоғамдық қызмет атқарады. 4.Әрбір тіл максималды және минималды сандағы қоғамдық қызмет атқару мүмкіндігіне ие. Тілдердің қоғамдық қызмет атқаруындағы бір-бірінен ерекшелігі олардың құрылымдық си- патында емес, қоғам өміріндегі рөліне, яғни оларға әсер ететін әлеуметтік факторларға байланысты. Егер тілдің атқаратын қызметтік жүктемесіне сол тіл қамтамасыз ететін қоғамдық өмірдің белгілі бір салаларын бірлік ретінде ала- тын болсақ (отбасылық қатынас, ауызекі шығармашылық, әдебиет, білім беру, ғылым т.б.), онда көп ұлтты мемлекеттегі, тіпті бүкіл әлемдегі тілдердің қызметтік типологиясынның үлгісін жасауға болады. №1 кестеге қараңыз. жүктеу/скачать 2,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|