1989 жылдың 22 қыр күйе- гінде елімізде тұңғыш Тіл туралы Заң қабылданды. Бұл ел өміріндегі айтулы оқиға болатын. Аталған заңда еліміздегі мемлекеттік тіл
АНА ТІЛІ 5 №38 (1348) 22 – 28 қыркүйек 2016 жыл Ыдыс-аяқ – ас-тағам дайындауға және тамақтануға тікелей
жүктеу/скачать 18,05 Mb. Pdf көрінісі
|
АНА ТІЛІ 5 №38 (1348) 22 – 28 қыркүйек 2016 жыл
Ыдыс-аяқ – ас-тағам дайындауға және тамақтануға тікелей пайдаланылатын ыдыс түрлерінің атауы. Ыдыс сөзінің мағыналық ауқымы кең. Оған ыдыс түрлерінің бәрі жатады. Бірақ ыдыстың барлық түрлерінің ішінде тағамды дайындауға және қабылдауға тікелей пайдаланылатын түрлері ғана, жоғарыда айтылғандай, ыдыс-аяқ болып саналады. өзтаным
өзтаным өзтаным
С С із білесіз бе? із білесіз бе? Дайындаған Гүлсінай ИСАЕВА, Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Этнолингвистика б лімінің аға ғылыми қызметкері, филология ғылымының кандидаты Саптыаяқ, саба, торсық... Саптыаяқ, саба, торсық...
С С өз тегі өз тегі
Есепшілер қыркүйектегі ауа райы- н а қ а р а п , а л д а ғ ы қ ы с т ы ң қ а н д а й болатындығын болжап топшылаған. Шуақты күндер к п болса, яғни мизам шуағы ұзақ тұрса, алдағы қыс жұмсақ, жайлы болады деп күтілетін. Осы айдың ерекшелігі халық аузында былайша суреттеледі: Құстар ұшып үдере, Мизам түсе к шеді. «Күндерге енді түндер де Теңеледі», – деседі. Арайлана ай туып, Қыркүйекте құлпырар. Салмақтанып су тұнық, Байлық артқан қыр тұрар. Қыркүйектің қызыл желі – Мәшһүр- Жүсіп К пейұлының к р сетуі бойын- ша, Сүмбіленің суы ғы нан кейін бола- тын жел (Мәшһүр-Жүсіп К пейұлы. Шығармалары. 9 том. – Павлодар, 2006. 366 бет, – 5 б.). Қ ы р к ү й е к а й ы н ы ң а т а у ы м а л шаруашылығына байланысты туғаны белгілі. Малшылар қой мен ешкінің т лдеу мерзімін жылдың жылы айлары- на келтіру, малдың қоңын толықтыру мақсатында жаздың басында қошқарлар м е н т е к е л е р г е к ү й е к б а й л а й д ы . Байланған күйек тоқсан күннен соң алы- нып, аталық малдар еркін жіберіледі. Сол себепті қазақтар күйек ағытатын мезгілді «қыркүйек» деп атаған. К не жырларда:
Нысанбай жырау былайша толғайды: Ай үш тоқсан күні еді, Шаруа шешкен күйегін. Қыркүйек атауын ғалымдар жан- жақты қарастырған. Мәселен, про- фессор Ербол Жанпейісов күйек с зінің т ү п - т р к і н і н н е г і з г е а л а о т ы р ы п , этнографиялық мәні тұрғысынан бы- лайша тұжырымдайды: «Қыр күйек – саулықтар мезгілді уақыттан бұрын ұрықтанып қалмау үшін қошқардың беліне бауырын жаба байлайтын етек киіз» (Жанпейісов Е.М. уезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясының тілі. – Алма- ты, 1976. – 165 бет, 106 б.).
түрліше орын алып жүр. Куфтин оны григориан күнтізбесі бойынша сентябрь десе, В.Радлов октябрь айы на балайды. Біздіңше, Радловтың тұжырымы дұрыс. Себебі зі қыр күйегі, яғни қырда күйек алу туралы болса, онда сентябрьде күйек алған мал марттың басында т лдей бастайды. Мартта туған қозыны қазақ «арамза» дейді. Мал баққан қазақ дайын қорасы жоқ заманда – мартта малын т лдетпеген. Ендеше, қыркүйек айын октябрьге балаған ж н сияқты. Қыр елі октябрь айының аяғында қошқарға К шпелілер ұғымында ыдыс-аяқ түрлері материалдық игіліктің бірі ретінде молшылық-тоқшылық, ырыс-берекенің к зі деп есептелінді. йткені дәстүрлі наным-сенім бойынша, аузы жоғары қараған іші қуыс ыдыс-аяққа Тәңірі несібе бұйыртады екен деседі. Сонымен бірге тұрмыстық тіршіліктен тыс адамдар арасындағы дәнекер саналатын «дәм-тұз» деген киелі ұғыммен де семантикалық байланысы айқын аңғарылады. Басқаша айтқанда, ыдыс-аяқ дастарқандас адам- б а й л а ғ а н к ү й е к т і а л ы п т а с т а й д ы . Айдың аты осы әрекетпен байланыс ты. ( бутәліп О.М. Қазақ күнтізбе жүйесінің лексика-фразеологиялық бірліктері. автореферат. – Алматы, 2008. – 26 б.). Кейде осы (яғни, қазан) айдағы амалды «бозқырау», «боқырау» деп атайды. Бұл алғашқы қыраудың түсуіне байланысты айтылса керек.
– деген лең жырлары да жоғарыда кел- тірілген пікірді қуаттай түседі. Себебі бұл жырдағы «отжақпас» с зі к к тем нің бел ортасы, ауа райының жылынған кезеңі – сәуір айын түсіндіріп тұр. МИЗАМ С ЗІНІҢ МАҒЫНАСЫ ҚАНДАЙ? Б ұ л с з д і ң т р к і н і а р а б - п а р - сы тілдерінде «таразы» мағынасын білдіретін мизан с зінен келген. Араб- парсы тілдерінде мизан с зі « лшеуіш, таразы» мағыналарын білдіріп, та- разы затының негізгі атауы, Иран күнтізбесіндегі жетінші айдың және Таразы шоқжұлдызының атауы бо- лып табылады. Сонымен қатар араб тілінде «қиямет күні пенделердің осы дүниеде істеген жақсы, жаман әрекеттері үшін тартылатын таразыны» мизан деп те атайды екен (Махшар мизаны). Ал тілімізде мизам с зі «қыркүйек айының ескі атауы», «Таразы шоқжұлдызы (зодиак)», «күз айларының ішінде сімдіктің ұлпаларынан пайда бола- тын, рмекшінің торы сияқты, ұшпалы ақ сілбі», «заң, ереже, үкім» деген мағыналарды білдіреді. Соңғы мағына араб тілінде «заң, үкім» мағынасын беретін низан с зінен ауысқан. Сонымен тілімізде мизамдай/мизандай (мизам, тор, сілбі сияқты), мизамдату (жайма- шуақтандыру, мамыра-жайландыру), мизамды (мизамы, ұшпалы сілбісі к п), мизамк к (қар астынан к к шығып тұрған кезең, амал), мизамшуақ (күздің мамыра-жай кезеңі, амал) және т.б. ту- ынды с здер қалыптасқан. Ал қазақтың ақыны Махамбет темісұлы мизам айы туралы:
Қауыста туып күз болды, Мизан мен тіп ақырап, Даярланды соғысқа Хан қабарын бақылап (Исатай-Ма- хамбет. Дастандар), – деп жырлаған. Әдебиет: Мамырбекова Г. Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы, 2014. – 654 б. Қазақ сөздігі (Қазақ тілінің біртомдық үлкен
пасы, 2013. – 1488 б. Қыркүйек «темірден, мыстан жасалған үлкен ыдыс, шара, леген, шылапшын»: Мына кісілер қол жусын дағараны әкел; Жамбыл, Алматы облыстарында – жүгерінің ұны:
«үлкен етіп пісірілген нан» (1, 179 б.). Дағара с зіне -дай жұрнағы қосылуы арқылы «үлкен» мағынасы жасалып, теңеу мәнінде қолданылады. Метатеза арқылы дағарадай формасында айтылуы да бар (4, 40 б.).
был ауданында «жайпақ келген үлкен табақ»: Етті кепсерге салып әкелсеңші,
– «қалып»: Тоқаң тек белбеу істеумен ғана шектелмей, күмісті сымға тартып және кепсер жасай білген шіліңгір ұста; Алматы, Жамбыл облыстарының тілінде – «тамақты, етті, бауырсақты сүзіп алатын тесік ожау» (1, 317 б.). К нек – К кшетау облысында, Омбы қазақтарының тілінде «қымызды ашытатын ыдыс»: Ондай к нектер қазір жоқ қой; Жам- был облысында – «той-томалақта құда- күйеулерге табақ тартып, к йлек-к ншек түрінде алынатын кәде»; Қарақалпақ қазақтарының тілінде «жүгері дәнінің ұшындағы қарайып тұрған жер» (1, 338 б.); Р.Асылбекованың зерттеуінде к нек
дай тазалайтын және ұн елейтін елек, елеуіш»: Қалбыр қаңылтырдан жасалады; К кшетау с йленісінде – «қаңылтырдан істелген кішкене ыдыс»; Қарағанды об- лысында және Омбы қазақтарының тілінде – «керосин, т.б. құятын ыдыс»: Қалбырдың
лыстарында, Түрікменстан қазақтарының тілінде – «сауыт (консерві, т.б. салына- тын ыдыс)»: Қораның ішінде шашылған қалбырлардан аяқ алып жүргісіз; Семей облысының Абай ауданында – «ішіне шай, бұрыш, кейде түйме, ине сияқты майда- шүйде заттарды салып қоятын қаңылтыр ыдыс»; Шығыс Қазақстанның Большена- рым ауданында – «кебек» (1, 376 б.). Сапал – Қазақстан ның оңтүстік с й- леністерінде «жер жы нысынан (құмнан) жасалған ыдыстардың жалпы аты» (7, 286 б.); Тәжікстан қазақ тарының тілінде – «үлкен кесе». Шорпаны сапал-
Жамбыл, Ақт бе, Шығыс Қазақстан облыстарында «шеберлердің аспап салатын ыдысы»: Далабайдың талы-
сында – «мес, торсық»: Кейбір ф а р ф о р д а н і с т е л г е н ы д ы с » : Қ ы з ы м
облыстарының кейбір аудандарында – «шыны аяқтың шұңқыры, тәрелкесі»: Осы
Байғанин ауданында, Қызылорданың Арал ауданында және Орынбор қазақтарының тілінде «тәрелке»: Бұрын тастабақ деуші еді, енді тәрелке дей бастады; Қостанай об- лысында және орталық с йленістерінде – «жайпақ табақ»: Тастабақпен тартқан ет тез суыйды; Маңғыстау ңірінде – «шыны аяқ, кесе»: Тастабаққа құйган шайдай (1, 652 б.).
Қызылту ауданында «шыбықтан тоқылған себет»; Қарақалпақ қазақтарының тілінде – «тәрелке»: Тостаған қайың бастықтың уақытында той беріп, жегенін жеді, жемегенін табақ пен шанаққа салып алып кетті; Шымкент облысының кейбір ау- дандарында – «мақта талшығы жетіліп, оны ыстықтан қорғап тұратын мақта қауашағы»: Кәзір қоза екі-үш шанақ байлай- ды; Түркістан с йленісінде – «жүгерінің собығы»: Жүгерінің піскенін шанағынан байқайды (1, 732 б.). Қарақалпақстан қ а з а қ т а р ы н ы ң т і л і н қ а р а с т ы р ғ а н Б . Б е к е т о в т ы ң з е р т т е у і б о й ы н ш а , «Шанақ» с зінің говордағы екінші мағынасы – қауын-қарбыздың т ұ қ ы м ы н е г е т і н ұ я . Г о в о р д а «шанақ» с зімен байланысып к е л е т і н ш а н а қ т а й қ ы л ы п , «шанақтай он манат», т.б. тіркестері жиі қолданылады» (10, 102 б.).
Қ а з а қ с т а н н ы ң солтүстік ңірінде «тамақ ішетін аспап- т ы » , Қ ы з ы л о р д а ж а ғ ы н д а « б а л ы қ аулайтын құралды» білдіреді. Соны- мен қатар Алматы облысының Балқаш ауданында да – «тай- ыз сулардан балық ау- лайтын ағаш сапты бас үш не т рт тармақты темір құрал»: Шанышқының жасалу формасы әртүрлі болады (1, 734 б.). Шиша – оңтүстік с йленістерінде «шыны ыдыстың жалпы аты» (7, 287 б.), Жамбыл, Шымкент облыстарын- да, Қарақалпақ қазақтарының тілінде (шише) – «ш лмек, б телке»: Бір шиша
рында – «керосин шамға кигізетін шыны түтік»: Шамның шишасын күйе басып
– «жермай шамның шынысы, мойны»: Шишаның күйесін сүртіп тазартып қою керек. Парсы тілінде шиша «шыны» деген с з (1, 756 б.). Пайдаланған әдебиеттер: 1. Қазақ тілінің аймақтық сөздігі. – Алматы: Арыс, 2005. – 824 б. 2. Нақысбеков О. Қарағанды экспедициясының материалдарынан // Қазақ диалектологиясы. 1-шығуы. – Алма- ты, 1965. 3. Сарыбаев Ш.Ш. Көкшетау облысы Шучинск, Еңбекшілдер аудандарында тұратын қазақтардың тіліндегі диалектілік ерекшеліктер. // Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. – Алматы, 1960. 3-шығуы. 4. Асильбеков Р.У. Көркем мәтіндегі диалектизмдер (1995-2005 жж. көркем шығармалар бойынша): филол. ғыл. канд... диссер. – Алматы, 2009. 5. Аманжолов С. Оңтүстік диалектілерінің лексикалық ерекшеліктері // Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. 3-шығуы. – Алматы, 1965. 6. Аралбаев Ж., Бектұров Ш. Марқакөл және Қатонқарағай экспедициясының материалдарынан // Қазақ тілі та- рихы мен диалектологиясының мәселелері. 5-шығуы. – Алматы, 1963. 7. Аманжолов С. Оңтүстік диалектілерінің лексикалық ерекшеліктері // Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. 3-шығуы. – Алматы, 1965. 8. Сағындықова Ф., Бисембаева Ж. Тәжікстан қазақтарының тіліндегі кейбір лексикалық ерекшеліктер // Қазақ тіліндегі аймақтық ерекшеліктер. – Алматы, 1990. 9. Аманжолов С. Батыс диалектілерінің лексикалық ерекшеліктері // Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. 4-шығуы. Алматы, 1962. 10. Бекетов Б. Қарақалпақ қазақтарының тілі. Алматы, 1992. – 128 б. дар арасындағы сыйластық қатынастың д а з і н д і к д ә н е к е р і ф у н к ц и я с ы н атқарады. йткені к шпелілердің этика- сы бойын ша, бір дастарқаннан, бір ыды- стан (табақтан) дәм татқан адамдар бір- бірін жаманшылыққа қиюы үлкен күнә болып саналды. Ыдыс-аяқтың дәстүрлі отбасылық-некелік қатынас жүйесінде де зіндік ғұрыптық және этикалық орны мен функциясы болды. Қыздың жасауының құрамындағы шешесінің з қолынан табысталған ыдыс-аяқ қыздың к ргенділігінің айғағы іспеттес болды (шешесін к ріп қызын ал, аяғын к ріп, асын іш принципі бойынша). Ыдыс- аяқтың кейбір түрлері халық медицина- сында магиялық қасиеттері бар деп са- налды және ырым-тыйымдар жүйесінде ғұрыптық қызмет атқарды. Қазақы ортада қолданылатын ыдыс- аяқ түрлері негізінен тері, ағаш, металл тәрізді шикізаттардан дайындалған. Ыдыс-аяқтар к шпелі тұрмыстың талап- тарына сай к бінесе ағаштан және теріден жасалған. Мұндай ыдыс-аяқтар к ші-қон кезінде оңайлықпен бүлінбейтіндігімен әрі жеңілдігімен ерекшеленген. Ағаштан ж а с а л ғ а н ы д ы с - а я қ т ы ң к ү н д е л і к т і тұрмыста қолданылатын аяқ, шара аяқ, шара, зере, саптыаяқ, тостаған, тегене, табақ, астау, керсен, ш міш, ожау, қасық, ағаш шелек, күбі шелек сияқты түрлері бар. Ыдыс-аяқ жасауға арнайы ңдеуден ткен т рт түліктің терілері кеңінен қолданылды. Оларға к нек, саба, торсық, бұлқыншақ, мес, сүйретпе, шелек, дүңгіршек сияқты ыдыс- аяқтар жатады (Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. 5-том. – Алматы, РПК «Слон», 2013. – 756-б.). Қ а з а қ т і л і н д е ы д ы с - а я қ а т а у л а - рына байланысты лексикалық дерек- тер мол кездеседі. Қазіргі таңға дейін з е р т т е л г е н қ а з а қ т і л і н і ң а й м а қ т ы қ ерекшеліктеріндегі ыдыс-аяқ атаула- рын лексика-семантикалық тұрғыдан қарастырғанда, сыртқы тұлғасы бір атаулардың с йленістерде ішкі мағынасы әртүрлі болатын тілдік құбылыс туралы айтып тпеу мүмкін емес. Мағына жағынан осылай салыстырылатын атауларды қазақ диалектологиясында «сәйкессіз диалек- тизмдер» деп атайды. Астау – Алматы облысының Жам- был ауданында «үлкен тегеш ыдыс»: Бір қойды сойып, етін асып астауға жа- сап, жұмысшыларға бердік; Қызылорда тұрғындарының тілінде – «мал су ішетін науа»: Қойды бері қарай айда, балам, астау-
Есбол ауданында «қайықты» білдіреді (1, 75 б.).
с зі – Қарағанды ңірінде, Түркіменстан қазақтарының тілінде «жылқының бас терісінен істелген тұз, т.б. салатын ыдыс»: Баспақты жоғарыға
бұйым салатын ыдыс» (3, 60 б.); Алматы, Жамбыл облыстарында – «мал ауруы»:
қазақтарының тілінде «алты айлық бұзау»: Бір сиыр, бір баспақ ұстап отырмыз (1, 127- 128 бб.). Бәкі//бекі – Қарағанды облысының Ш е т а у д а н ы н д а « а ш ы п - ж а п п а л ы кішкентай пышақ»: Магазиннен бәкі сатып
Жамбыл облысының Талас ауданында – «ұстара»: Дүйсеннің бәкісін алып келсең
Қармақшы ауданында – «түйенің терісінен жасалатын кебіс» (1, 133 б.).
Қарағанды, Алматы, Шымкент облыста- рында, Қарақалпақ қазақтарының тілінде
ынан, мамыр айына дейін к рінетін, аспан күмбезінің оңтүстік б лігінде геометриялық ромб бейнесін құрап тұратын бес жарық шоқ жұлдыз. Таразы жұлдыздарын қазақтар – шідер, арабтар – әл-Мизан, парсылар – Таразы деп атайды. Кей ғалымдардың айтуына қарағанда: Таразы (бетельгейза) мен Шідер (ри- гель) – осы бес шоқжұлдыз ромбасының екі шетіндегі екі жұлдыз аты (М.Искаков,22). Ертедегі малшы қауым бұл жұлдыздардың қасиеттерін, алмасу уақыттарын жақсы білген, соған қарап тіршілік істеген. (Қайдар . Қазақтар ана тілі әлемінде: Табиғат. ІІІ том. - Алматы, 2013. – 110 б.). Таразы туса, таң суыр, Сүмбіле туса, су суыр – таразы шоқ жұлдызының ту- атын мезгіліне байланысты – ол сарша – тамыз айы – түннің әсіресе таң атар кезінде суыта бастауын және сүмбіле, яғни қыркүйек айында ауа райы салқын болып, тіпті зен-к лдерге шомылуға болмайтындай суық түсуін аңғартып тұр. (Қайдар . Қазақтар ана тілі әлемінде: Табиғат. ІІІ том. - Алматы, 2013. – 112 б.). Кезек айы – адамның денесінде күйік, жырылу, кесілу сияқты түрлі зақымдардың салдарынан болған жараның одан сайын асқынатын кезеңі. Негізінен еліміздің оңтүстік аймағында айтылатын бұл амал тамыздың ортасынан қыркүйектің ортасына дейінгі уақыт аралығына тура келеді. Кезек айындағы ерекшелік шілде ткеннен кейін, жаз бен күздің арасындағы бірде ыстық, бірде салқын, алма-кезек мезгіліне байланысты болса керек. Себебі бұл айда адам денесі абайсызда күйіп не кесіп алса және басқа да тері зақымдарына ұшыраса, оның тез арада жазылуы қиынға соғады. ТАРАЗЫ
есе». Шорпаны сапал- (8, 105 б.).
л, Ақт бе, Шығыс ан облыстарында ердің аспап салатын Далабайдың талы-
«мес, торсық»: Кейбір кетті; Шымкент облы дандарында – «мақта т оны ыстықтан қорғап қауашағы»: Кәзір қоза ек ды; Түркістан с йленіс собығы»: Жүгерінің піс байқайды (1, 732 б.). қ а з а қ т а р ы н ы ң т і л і Б . Б е к е т о в т ы ң з е р т «Шанақ» с зінің г мағынасы – қау т ұ қ ы м ы н е г е т «шанақ» с зі к е л е т і н ш а «шанақтай тіркестері ж (10, 102 б
жүктеу/скачать 18,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|