1989 жылдың 22 қыр күйе- гінде елімізде тұңғыш Тіл туралы Заң қабылданды. Бұл ел өміріндегі айтулы оқиға болатын. Аталған заңда еліміздегі мемлекеттік тіл
жүктеу/скачать 18,05 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- АНА ТІЛІ ПРОЗА
- (Бұл күнде Тайсойған ңірі 70 жылдық мерейтойын атап тіп жатқан, аз ғұмырында к п іс тындырып, жақсы атымен ел есінде қалған қайраткер азамат
- Сафи Кәрімұлы М ЖИТОВТІҢ рухына)
- Тұрысбек С УКЕТАЕВ
- ҚЫРМАН ҚЫРМАН БАСЫНДАҒЫ БАСЫНДАҒЫ ҚЫЗЫҚТАР ҚЫЗЫҚТАР
Ұлбосын ИСАБЕК Алматы облысы Талғар ауданы келіндері, олардан тараған 29 неме- ре, 19 ш берені қосқанда жиыны 80 адам бар. Отағасы соғыстан кейін 46 жыл мектепте ұстаздық етсе, жұбайы – «Батыр ана». 70 жыл отасқан ерлі- зайыптының мірі бүгінде к пшілікке үлгі. Г. бдіқалықова бас жүлде иегеріне Қазақстанда шығарылған «Ивеко» шағын автобусының кілтін табыс етті. Марапаттау рәсімі барысында 16 ңірден келген қатысушыларға арнайы дипломдар мен ҚР Тұңғыш Президенті қорынан 300 мың теңгенің сертификат- тары тапсырылды.
Б остандық ауданы – белгілі жа- зушы Рахметолла Райымқұлов, еліміздегі алғашқы су заңдары мен оның оқулығының авторы құқықтанушы ғалымдар арасынан «Қазақстанның еңбек сіңірген заңгері» құрметті атағын тұңғыш рет алған к рнекті ғалым, заң ғылымының докторы, профессор Сағындық Байса- лов, республикамыздың прокуратура органдарының ардагері, заң ғылымының докторы, профессор бдез Стамқұлов, ә д е б и е т ш і ғ а л ы м д а р , п р о ф е с с о р - лар Файзолла Оразаев, Мұхамедрахым Жармұхамедов, қазақтың тұңғыш екі дүркін Олимпиада чемпионы (1972 – Мюньхен, Германия; 1980 – Мәскеу, Р е с е й ) , ә й г і л і б а с к е т б о л ш ы л ж а н Жармұхамедов, атақты былғары қолғап шебері, Бейжің Олимпиадасының чем- пионы Бақыт Сәрсекбаев, саясаткер Азат Перуашев (үшеуі де Табақсай ауылы- нан), ғарышкер Владимир Жәнібеков, айтулы уролог, академик Мырзакәрім Алшынбаев, фантаст-жазушы, профессор Шәмшидин бдіраманов, биыл грек- рим күресі бойынша збекстаннан Рио олимпиадасына қатысып, қола жүлдегер атанған қандасымыз Елмұрат Тасмұратов сынды талай-талай елге танымал азаматтар шыққан ңір. «Мектеп – кеме, білім – теңіз» демекші, сонда мектеп табалдырығын алғаш атта- дым. Сауатымды бастауыш мектепте з әкем рісбайдан аштым. кем елу жылдан астам сол ауылда ұстаздық еткен еді. Ол кезде ауылдық жерлерде бастауыш, жеті жылдық, сегіз жылдық білім беретін білім ошақтары ғана болатын. Орта мектепті ау- дан орталығына барып оқитынбыз. Мен де згелер секілді сегізінші сыныпты ауылда бітірген соң, аудан орталығындағы №1 Абай атындағы орта мектепте жалғастырдым. Бұл 1966 жыл еді. Бұған да биыл елу жыл болып қалыпты. Ол тұста (тұрғындарының 70% пайыздан астамы қазақтар болған) ауданымыздың орталығы «Бостандық се- лосы» деп аталатын. Оның зі екі б лікке б лініп, ел арасында бірі – Ғазалкент, екіншісі – «Жаңа қала» (Новый город) делінетін. «Абай» мектебі Жаңа қалада еді де, Ғазалкентте №2 М.В.Ломоносов атындағы орыс орта мектеп болатын. Ол кей жылдары «Л.Н.Толстой атындағы мек- теп» деп те аталды (Қазір аудан орталығы Ғазалкент қаласы деп аталады). М ұ н ы а й т ы п о т ы р ғ а н ы м , а у д а н орталығындағы осы екі мектеп оқушылары жарыса оқитын. Олар аудандық, облыстық түрлі спорттық жарыстарда, пәндік олим- пиадаларда бәсекелесіп жүретін. Ал қазақ және збек тілінде білім беретін біз оқыған №1 Абай атындағы орта мектептің аудан, тіпті облыс халқы арасындағы абырой-беделі те жоғары, бала саны жағынан ең үлкен оқу орда- сы еді. Сегізжылдық мектепті бітірген ауыл балалары Шыршық қаласындағы индустриалдық техникумға бармай, к біне Абай мектебін таңдайтын. Кей- де мектебімізді әсірелеп, ел арасында «Ауданның МГУ-і» деп те қоятын. Онысы рас та еді. йткені мектептің берген білімі сапалы, тәрбиесі негелі бо- латын. Мұның бәрі ұстаздар ұжымының жан-жақты терең білімділігі мен олардың з мамандықтарына әбден берілгендігінің нәтижесі еді. рине, бұл – мектеп жұмысын басшылардың ұтымды ұйымдастыруына, директорымыз Икрам Қадырбеков пен оның оқу ісі ж ніндегі орынбасары лізақ Анаров ағаларымыздың іскерлік қабілеттерінің жоғарылығына байланысты болатын. Мұны мен кезінде республикалық «Айқын» газеті мен «Ақиқат» журналында, жарық к рген мірбаяндық кітаптарымда жаздым. Сол кездің зінде біздің мектептің түлектері еш қиналмай Мәскеу, Ленин- град, Киев, Новосібір, Алматы, Таш- кент, Фрунзе секілді Одақ к леміндегі ірі қалалардағы беделді жоғары оқу орын- дарына оқуға түсіп, оны табысты аяқтап жататын. Олардың к пшілігі ғылым жо- лына түсіп, кандидаттық, докторлық дис- сертациялар қорғап, профессор, әртүрлі ғылым академияларының корреспондент- мүшесі, академигі атанды. Оған алдымен мектептегі мұғалімдеріміз үлгі к рсетті. Айталық, сонау алпысыншы жылдары Жұмағұл Сәрсенов, Икрам Қадырбеков сынды ұстаздарымыз мектеп қабырғасында жүріп, ғылым негіздерінен кандидаттық диссертацияларын қорғады. Одан соң ӨСКЕН ӨЛКЕ ӨСКЕН ӨЛКЕ МЕН МЕН
ғылыми қызметке, жоғары оқу орындары- на жұмысқа ауысып жатты. Химия пәнінің мұғалімі Ережеп Ысмайылов ағамыз да сол кезде ғылыммен айналысып жүретін еді. Б ұ л а р д ы ң б а с ы м к п ш і л і г і 1 9 5 0 жылдардың екінші жартысында біздің ауданға Қазақстанның шалғай ауданы ретінде Оқу министрлігінің жолдамасы- мен Алматыдан С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті мен қарашаңырақ жоғары оқу орны Абай атындағы Қазақ педагогикалық институ- тын бітіріп келген сайдың тасындай жас түлектер, Қызылорда, Шығыс Қазақстан, Қостанай, Шымкент секілді аймақтардың, тумалары болатын. Біздің мектеп түлектерінің ішінен нер және шығармашылық адамдары, қоғам және мемлекет қайраткерлері к п шықты. Қазақ сыныптарының түлектері, ауданымыздың к рші ел құрамына тіп кеткендігінен болуы керек, патриоттық сезімдері жоғары, намысқой, ұлттық мүдде, елжандылық к зқарастары биік азаматтар болып қалыптасты. « А б а й » м е к т е б і н д е г і о қ у - т ә р б и е жұмысының осындай жоғары дәрежеде қойылуына к п еңбек сіңірген, барлық іс-шаралардың бел ортасында жүретін оқу ісінің меңгерушісі лізақ ағай Анаровтың сіңірген еңбегі ерекше болатын. йткені директорымыз Икрам Қадырбеков к біне кандидаттық диссертациясын қорғау үшін Алматы, Ташкент, Мәскеу қалаларына жиі қатынап жүретін (Ғылыми жетекшісі әйгілі тарихшы ғалым Ермұқан Бекмаханов болды). Сол кезде директор міндетін қоса атқару және басқа да ұйымдастыру ша- руалары түгелімен оқу ісінің меңгерушісі лізақ ағамызға жүктелетін (Бұл кісі менің оныншы сыныптағы оқуымды «Абай» мектебінде әрі қарай жалғастырып, ойдағыдай аяқтауыма к мектескен адам. Ол жайында осы естеліктің соңында баян- далады). С онан мен де біздің ауылдағы Ілияс, Кәрімбай атты сыныптас достарыммен бірге 1966 жылдың күзінде 9-сыныптағы жаңа оқу жылын «Абай» мектебінде жалғастырдым. Сынып жетекшіміз – математика пәнінің мұғалімі Тұрсын апай Омарова, физика пәнінен біздің ауылдан аудан орталығына ауысып келген САГУ-дің түлегі Сейділда ағай Тағаев, орыс тілінен Людмила Егоровна Горбуличева, ағылшын тілінен кима Бей- сенова апай, тарихтан мектебіміздің дирек- торы Икрам Қадырбеков, қазақ тілі мен әдебиетінен мектеп оқу ісінің меңгерушісі лізақ Анаров ағаларымыз сабақ берді. Ұстаздарымыздың бәрі з істерінің нағыз шеберлері, педагогикалық жұмысқа әбден берілген жандар еді. Біз, ауыл-ауылдан келген балалар, мектеп жанындағы 60- 70 орындық шағын интернатта жатып оқыдық. Интернат үйі таудың б ктеріндегі орман шаруашылығы мекемесінің жанын- да болатын. Сондағы к лденең созылып жатқан Тимирязев к шесінің бойында бізге жақын лізақ ағай мен Сәлима, Кенжегүл, Балтабай деген сыныптастарымыздың үйлері болды. лізақ ағай бізге жиі келіп, интернат балаларының тұрмыс жағдайын к ріп кететін. Тәрбиешіміз әрі интер- нат меңгерушісі – ҚазМУ-дің филоло- гия факультетінің түлегі, қазақ тілі мен әдебиетінің маманы Мұсырманқұл Орын- баев ағамыз (ол кісіні әйелі Жанат атты алматылық орысша скен қыз «Мүсілім» деп атайтын), ал аспазымыз Ольга Нико- лаевна деген орыс әйелі болатын. Қазір бұл аталған адамдар арамызда жоқ. Имандары саламат болсын. Ольга Николаевна қолы ауылдарға барып, түрлі концерттер қойып, акробатикалық ойындар к рсететін, сан алуан тақырыптарда баяндамалар жасап, дәрістер оқитын. Бірде бір мерекелік жиында мектептің б а с ғ и м а р а т ы н д а ғ ы ш а ғ ы н с а х н а д а домбырамен Ахмет Жұбановтың «Би», Дина Нұрпейісованың «Той – бастар» күйлерін басым мең-зең болып, жүрексіне орындағаным әлі күнге есімде. Бұл менің сахнаға, жалпы к пшілік алдына, тұңғыш рет шығуым болатын. Сонда шараны ұйымдастырып жүрген лізақ ағамыз «Ой, бәрекелді!» деп риза болып, басқа ұстаздарым да жылы с здерін аямай айтып жатты. Соған қарағанда, шамасы, менің орындаған музыкалық н мірлерім жаман болмаған сыңайлы. Осы кезден бастап үлкен мірге жолдама алғандай болып, ел алдындағы алғашқы қадамымды аттадым. Осылайша 1967 жылы тоғызыншы сы- ныпты аяқтап, келесі оныншы (бітіруші) сыныпқа к штік. К ктемде Ақсақата зенінің суы тасып, к пірді жуып кетті де, Шыршық қаласы арқылы айналып барып жүрдік. Сол жылдың күзі мен қысында сенбі, жексенбі күндері ауылға жаяу қатынадық. Екі арасы он шақырымнан астам жерді Ілияс, мен, Кәрімбай үшеуіміз 1,5 сағатта жарыса жүріп тетінбіз. Авто- бус дегеніңіз кейіннен, яғни келесі 1968 жылы жаздан бастап алғаш жүре бастады. Оның зінде к рші «Фрунзе» колхозының орталығына дейін барып, жарты жолдан Шыршық қаласына кері қайтатын. 1967 жылы әкем ерте к ктемнен Тоғанай ауылына, туысқандары арасына қосылмақ болып, сонда үй сала бастады. Ол кезде үй салудың зі қиын болатын. Құрылыс материалдары – тас құм, цемент, тақтай, қаңылтыр ауылдық жерде те тапшы. Оның үстіне әкемнің бастауыш сынып мұғалімі ретіндегі айлық табысы да мардымсыз. Үйдің т бесін әрең деген- де оқу жылы басталмай, жауып алдық. Ендігі мәселе оның ішкі жұмыстары, сылау-сырлау, еден, пеш, мал қора са- лумен оқу жылы басталып кетті. Мен к рші «Жданов» (қазіргі «Абай» ауылы) колхозында жаңа ашылған «Аманкелді» орта мектебіне 10-сыныпқа барып, ауыл- да жаңа үйдің құрылысына к мектесе бастадым. Қыркүйектің ортасынан асқан соң, мектеп оқушыларын жаппай мақта теруге к рші Аққорған ауданына алып кетті. Мен мақтаға бармай үйдің шаруа- сымен қалдым. С йтіп, біз әйтеуір Қазан т ңкерісі мерекесіне дейін (оқушылар мақта терімінен қайтқанша) жаңа қонысқа к шіп алдық. Екінші тоқсанның оқуы басталған кезде «Аманкелді» мектебіндегі оқуым к ңіліме қонбай, сабаққа баруды қойдым. кеме жағдайды айтып ем, ол кісі зінің бастауыш сыныпта екі ауысымда сабақ беріп жүргенін ескерте келіп: –«Абай» мектебіне қайта барғың келсе, лізаққа бар. Ол біздің елге жиен болып келеді. Анасы – Манат апай біздің әпкеміз. Бірден сол кісіге жолық. Бүгін күн сенбі ғой ауылдарына, әкелерінің үйіне, кел- ген шығар. Олар «Қызыл үй» мектебінен т мен, Қарат бенің бергі жағында тұрады, – деді.
Сонан әкемнің нұсқауымен сол күні түс қайта әлгі ауылға бардым. лізақ ағам мән- жайды түсінгеннен кейін, бәрі де жақсы болатынын айтты. С йтіп, лізақ ағамыз болмағанда, менің аудан орталығындағы әйгілі «Абай» мектебіне қайта қабылдануым екіталай еді. р адамның ғұмырындағы шешуші оқиғалар болатыны сияқты осы жайт менің де жеке мірімдегі шешуші жағдай Ел мақтаған «Еркем-ай» Нұсқабаевтар жеңімпаз атанды 10 №38 (1348) 22 – 28 қыркүйек 2016 жыл
АНА ТІЛІ ПРОЗА ЖЫР-АРНАУ БЕЗБЕН Нұрдәулет АҚЫШ ЕСКЕЛДІ БИ – ЕСКЕЛДІ БИ – даналық дариясы даналық дариясы Биікке кісіліктің Биікке кісіліктің туын тіккен туын тіккен (Бұл күнде Тайсойған ңірі 70 жылдық мерейтойын атап тіп жатқан, аз ғұмырында к п іс тындырып, жақсы атымен ел есінде қалған қайраткер азамат Сафи Кәрімұлы М ЖИТОВТІҢ рухына) Бұл кітапқа дейін де бабамыз Ескелді Жылкелдіұлы (1692-1780 жж.) туралы біраз кітаптарды оқығаным бар еді. Оның үстіне бабамыз жайлы тарих бетінде сан түрлі аңыз бен әфсаналар айтылып, жазылып та жүр емес пе? сіресе, Ескелді бабамыздың жаугершілік з а м а н д а ғ ы е л і ү ш і н ж а с а ғ а н батырлығы мен ерлігі бір т бе де, данышпандығы мен даналығы, к семдігі мен к регендігі, сонымен бірге айтылып жүрген ғақлия с здері бір т бе еді. Міне, осыларды тарих- шыларымыз бен қаламгерлеріміз әр қырынан жазып, бүгінгі ұрпаққа жеткізгені тағы бар. Осы ретте қолыма тиген кітапты асықпай әр бетіне үңіліп оқып шықтым. Тіптен керек жерінің астын сызып оқыдым.
Жазушы кітапты үш тарауға б ліпті. р тараудың атқарып тұрған жүгі мен айтар ойы жинақы да тартымды шыққан. Артық-ауыс с з бен алыстан орағыта жазылған ойлар жоқ. р тарау мен әр тақы- рыптағы жазылған дүниелерге н а қ т ы д ә л е л д е р м е н с і л т е м е жасалған. Бұл дегеніңіз, оқырман үшін қажетті нәрсе. Керек жеріңді алыс тан іздемейсің, бірден сол сілтеме арқылы тауып алуыңа әбден болады. Кітап авторының бір ұтқан жері осы болар деп ойлаймын. Жалпы, кітаптың кіріспесінде ХV ғасырдың аяғында басталған ж о ң ғ а р , о й р а т , қ а л м а қ т а р м е н болған соғыс үздік-создық ршіп, біресе басылып, үш жүз жылдан астам созылғанын айтады. Осы бір жаугершілік заманда Қожаберген жыраудың «Қаратаудың басынан к ш келеді, К шкен сайын бір тайлақ бос келеді» деп басталатын «Елім-ай» атты элегия толғауын кітап авторы толығымен беріпті. Бүгінгі ұрпақ үшін осы толғауды берудің маңызы зор. Себебі әлі к ү н г е д е й і н т о л ы қ н ұ с қ а с ы н білмейтініміз шындық. Бірінші тараудағы «Батырлық пен даралық», «Бұқар жырау мен Жанғабыл би», «Қамал бұзар қаһарман болар», « Ж е к п е - ж е к » , « Е с к е л д і б и д і ң ұлы к ші» сияқты тақырыппен жазылған дүниелерде бабамыздың мір жолы мен шыққан тегін тар- тымды суреттей отырып, оның сол кездегі алғырлығы мен даналығын ашып-айқындап береді. Жанғабыл ел басқарған Жа- лайыр дың атақты биі, ойы орамды, Бұл жерде Мұхит ткен күміск мей, Ер Махамбет, Исатай, Құныскерей... Солардан қалған сен бір алтын тұяқ Жүретін қазағыңа болып мерей. Бірі едің ата к рген к шелі ердің. К сем едің, тілдіде шешен едің. Маңдайыңнан теріңді тамшылатып, Туған елдің ырысын еселедің. Сал-серілер сарқыты жалғасқандай, Жүрген жері той-думан, жолдасқа бай. Биікке кісіліктің туын тіккен, Бір зі мыңға татыр марқасқам-ай! Ұзай бердің келместің кемесімен, К рген жан шығарар ма сені есінен. Сағымдай сағындырып қол бұлғайсың Жылдардың жылжып ткен елесінен. Тозады күңгірт тартып алтындағы, Артыңда лмейтіндей даңқың қалды. Қазағың кәне десе, міне дейтін, Жігіттің сұлтаны едің нар тұлғалы! шпестей қашап жазған тасқа хатың – Ол ұрпағың зіңнен басталатын. Атыңды болашаққа барады алып Қырандай Медет, Саттар – қос қанатың! Дүбірлі той-думаның тарқамасын, Келіп тұр алқалаған алты Алашың! Басыңды бір к терші осындайда, Тебіренбей қалай шыдап жата аласың. мірде алма-кезек үміт-қайғы, Қадірін жақсылықтың кім ұқпайды. Сафижан, сен тірісің – біз тіріде, Туған жер асылдарын ұмытпайды!
АЛМАТЫ
− Жігіттер соя берсін. Ал біз... кішкене күте тұрайық, – деді Қабылқайыр. − Күткені несі?– деп үркектей үн қатқан рсе. – Сомадай-сомадай болып күтіп тұрғанымыз жараса ма? Онан да, давай, күресейік. − Не дейді? «Күресейік» дей ме мына мәртеше? Қырарсың, ойбай... – деп Қабылқайыр мелжемді денесін селкілдете қозғап, ал кеп сылқылдай күлсін. йтетін ж ні де бар. Ол зі ауыр денесін асықпай баппен алып ірі жігіттің саусақтарын шошайта к рсеткені – арықтығы асып кеткен әрі тәйпиген аласа рсе. – Сорлы-ау, мен сені сол қолымның шынашағымен бір-ақ мыжи саламын ғой. талғамы терең, с зге шешен жан болса керек. Осы Жанғабылдың екі баласының үлкені Жылкелді д е , е к і н ш і с і Ш о р а е к е н . Б и - лер алқасының бір жиынында Жанғабыл би атақты Т ле бидің үйінде отырып, Т ленің қызы Ұланбикеге к зі түседі. С з десе с зі бар, к ркі десе к ркі бар, те инабатты қыз екенін байқаған Жанғабыл би Т ле биге с з салып, құда болады. Ақыры Жылкелді Ұ л а н б и к е м е н т ұ р м ы с қ ұ р ы п , жарық дүниеге Ескелдідей маңдайы жарқыраған ұл келеді. Т ле би ести сала қолын жайып: – «Болашақ жиенім ел бастайтын батыр, с з саптайтын шешен болады екен, қызық болады екен, – деп қояды тағы біреуі. Сонымен әлгі жұлқыласу аяқталған- нан кейін: –
й , ж і г і т т е р , о с ы Б ә б е ң д і күрестірсек қайтеді?– деген бір жайсыз әңгіменің шыға қалғаны. − Шалды күрестіріп... Қой, ұят болар. − Ұят ештеңесі жоқ. лгінде б ренені қозғаған кезде күшін байқадыңдар ма? Шалың әлі тың. − «Іштен шал! Іштен шал!» деп тұрған осы Бәбең емес пе? Давай, күрестірейік. Мен үшін жайсыз болатыны – жет- пісті орталаған қарт әкемді мына ерік- кендердің ермек еткісі келгені. Со ны- мен ұрыста тұрыс жоқ дегендей, қызық к ргісі келген жұрт Бәбеңе қарсылас етіп Алпысбай деген кісіні шығарды. − й, қойсаңдаршы, мен Бәбеңнен кішімін. Оның үстіне... – деді Алпекең қашқалақтап. − Немене оның үстіне? − Бәбең бізге құда болып келеді. Не к рініпті?.. − йда, давай! Құдамен күреспесін деген заң жоқ, − деп, Қабылқайыр бастаған жігіттер тықақтап әкетіп бара- ды. Шегінер жері жоғын білді ме, Бәбең шапанының шүберек белбеуін айналды- рып ағыта бастады. − Бәбе, шешпеңіз. Қайта беліңізден мықтап байлап алыңыз! – деп ықшам денелі, қағілез рсе атамның о жағынан бір, бұ жағынан бір шығып, қолды- аяққа тұрмай кетті. кітап авторының танымдық жаз- басында 2000 жылғы 10 наурыз- да Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев бұдан былай Тал ды қорған ауданын Ескелді ауданы деп атау ж нінде Жарлыққа қол қойғанын нақтылап жазады. Хабарды естіген жергілікті халықтың қуанышында шек бол- мады десек артық болмас. Осы б лімдегі «Аруақты жерден ат үркеді», «Мұхтар уезов пен Қалқа Жапсарбаев», «Ескелді бабаның ғақлия с здері» тақырыбында ба- бамыз жайлы аңызға айналған іс- әрекеттері мен асыл с здерін паш етіп жазады. Бұл да кітап авторының жазудағы тапқырлығын таныт- са керек. Сонымен бірге Ескелді – Бәсімді бер! – деп Алтынбек сияқты жігіттерді дігерлетіп әкетіп ба- рады. Кеу-кеулеп күреске итермелегені- мен, ұйымдастырушылар жүлде жағын мүлде қаперге де алмаған екен, «Ата, мынау жеңгеніңіз үшін» деп ырым жа- сап жатқан ешкім жоқ. Күрес аяқталғаннан кейін, еріккен жұрттың т ңкеріле жылжығаны – жаңағы жылқы сойылып жатқан жақ. Дабырласып тұрған жұртқа ішкері жақтан командировкаға келген орыс шоферлері де қосылды. Оларды таң қалдырған – қазақтардың жылқы етін жейтіндігі ғана емес, сол жылқыны қалай соятындығы да. С о л а р а д а с з д е н с з ш ы ғ ы п , Қабылқайыр: − Жылқы сойғанды айтасың, мен тіпті осының етін шикілей жеймін, − деп салды. Орыстардың бірі, мұны б сіп кеткендікке балады білем: − Да, бросьте вы!.. – деп, қолын бір-ақ сілтеді. Ауылдастары Қабылқайырдың с зін растап, қолпаштап алып бара жатқан соң, әлгі орыстың: − Егер сен жылқы етін жесең, мен тірі балықты жұтып қоямын, − деп шыға келгені. Қабылқайыр қалыңдау еріндерін ашып, ыржия кетуге бейім тұратын ақ к ңіл жан. Жұмысшы қауымының жуан ортасында жүрсе де, к зі ашық, мірдің алдыңғы қатарынан к рінетін азамат. лгілермен орысшаласып жүргеніне ҚЫРМАН ҚЫРМАН БАСЫНДАҒЫ БАСЫНДАҒЫ ҚЫЗЫҚТАР ҚЫЗЫҚТАР − Жігіттер, ал давай! Мен Бәбең үшін бәстесем. Ол кісіге секундант бо- лып жүргенім сол. Біреулер Алпысбайды қолпаш- тап, күреске дайындауға кірісті. кем Бәбихан – орта бойлы, дембелше денелінің нақ зі. Жал тұмсық, кішірек к зді, астыңғы ерні салпиғандау, күн мен желге тірідей қақталып, күреңденіп алған қара шал. Алпысбай болса, ар- биған сүйекті, кесек тістеріне шанжау- шанжау сирек сақалы үйлесіп тұрған мосқал адам. Екеуін ұстастырып, айнала жүгіріп жүрген – сол баяғы рсе. – й, қойсаңдаршы, кәрі адам- дардың бір жерлері майып болып жүрер, − деген қырманбасының ескертуі жанкүйерлердің айқай-шуының қаба- тында құмығып қала берді. Шал-шауқандар да күреседі дегенді бұрын-соңды кім естіпті, аузымды ашып қарап тұрмын. Алдымен екеуі де тұрған орындарында бір-бір жұлқысып, ырғасып алды. Қанша айтқанмен жастау ғой, Алпысбайдың қимылы шапшаң, тірескен кезде үлкен қой к здерінің ағы к бейіңкіреп, бір түрлі ежірейіп кетеді екен.
Бір рет ырғап қалған кезде, атамды тәлтіректетіп те жіберді. Қ а у м а л а й қ о р ш а п т ұ р ғ а н ж а н - күйерлер: − Иә, аруақ! − Дәулетбай! Дәулетбай! − Қожан бабамның аруағы қолдай г р! – деп, бір-біріне есе бермей, айқай- сүреңді салды дейсің. Дәулетбай – біздің жетінші ата- мыз, атақты Қаракерей Қабанбайдың жақын інілерінің бірі. Ал Қожан болса Дәулетбайдың әкесі Сатымен бірге туысқан кісі екен. Ұрпақтары негізінен ауданымыздың р жағындағы «Шілікті, «Қазақстан» колхоздарында тұратын к рінеді. Бір кезде Бәбең белінен қысып ұстаған күйі қарсыласын жерден к теріп алған сәтте шу тіпті үдеп кетті. Қалай екенін білмеймін, атам солға қарай сәл бұрыла беріп, қисая құлады. Бұрқ ете түскен шаңнан жұрт ненің не болғанын аңғарып үлгермей де қалып еді. С йтсек, жұмарлана жығылған екі дененің үстіндегісі Бәбеңдікі болып шықты. Қимылы шапшаңдау қарсыласын сол екі арада астына қарай қалай басып үлгергені тіпті де айқын емес. − Таза жеңіс! – деп шырылдай айқайлаған дауыс, әрине, рсенікі. – Айттым ғой шалың мықты деп... Күшпен алды. Алпекеңнің әдісіне қараған жоқ... Екі-үшеуі жабылып, балуан шалдар- ды сүйемелдеп, орындарынан тұрғызып жатты. рсе тіпті зі жеңгендей болып, орнында бір-екі секіріп те алды. Сонан кейін кәнігі арбитрдей Бәбеңнің оң қолын лып еткізіп жоғары к терді. қарағанда бұл тілде с йлегенде де майпаңдатып жіберетін сияқты. – Давай, Қабылқайыр, қайтпа! – деп, оны қайраушылар молайып кетті. «Сонда бұл немеге балықты қалай ұстап береміз» деген әңгіме шыға бастап еді, оның да мәселесі оңай шешілді. Орыстардың аулап, шелекке салып қойған балықтары бар болып шықты. Қырманның үстіңгі жағынан белдеу- лей ағып жататын Қара тоғанның балықтары майда шабақтар болушы еді, ал мыналардікі әжептәуір ірі. − й, ана қазысынан жіңішке леп тіліп бере қойшы, − деді Қабылқайыр қасапшы жігіттердің біріне. Айтыл- ғандай етіп тілінген қазының үстіне ол аздап тұз септі де, үлкен аузын аңы- райтып аша берді. Сол кезде тамашалап қарап тұрған орыстардың бірі боқ- танып, енді бірі шетке қарай құнжың ете қалысты. Лоқси ыңыранғанына қарағанда, мына жылқының етін шикідей жеген қазақтың қылығынан әлгі орыстың жүрегі к теріліп кетіпті. Шикісін былай қойып, пісірген етін де ауызға алмайтын жануардікі емес пе? − Туземцы! Настоящий бабай! − деп, боқтана күңкілдейді. Кезек скемендік шоферға келді. Біреу қасына балық салынған шелекті ә к е л і п , д а й ы н д а п қ о й ғ а н е к е н . Солардың ішінен бір кішілеуін таңдап алды да, бәсекелесуші жігіт алақанында толқи қозғалған балықты аузына қарай икемдей берді. Қоршап алғандардың барлығы «Мұнан ткен қызық бола ма?» дегендей, сығалай қарасып, уда-шу. − Басымен жұтты. − Құйрығы бұлғаң ете қалды, − десті таңырқаған жұрт. Бәстесушілер осылайша бір де бір болып, с здерінде тұрды. Айқайлап, шу- ласып гүжілдесіп кеткен топтың қандай пәтуаға келіп жатқанын да түсіну қиын. Гу-гу с зден ұққаным – бәстескен екі жақ та мақсаттарына жеткен. Ендеше екі жақ та бәске қойылған арақты ортаға қоюлары керек. Енді біреулері «Екеуі де жұтам дегендерін жұтты... Ендеше, бір де бір... Ештеңе қоймасын, осымен расчет» десіп жатты. − Жігіттер, − деді әлден уақытта жыл қы сойғызып жатқан кісілердің Маман отағасы. – Мына Бәбең жаңа кү ресте жықты ма? − Жыққанды былай қойып, алып ұрды ғой. − Ендеше, неге бәйгесін бермей- сіңдер? Адамды күрестіріп алып, сон- дай бола ма екен? Оның үстіне шал адам. Ендеше, мына жылқыдан бір кесек етті қияйық. Бала-шағасымен бір қаужасын... С йтіп, Қайырбай бұлағы басында жалғыз үй отыратын жазғы мекенімізге олжалы оралдық. Ауыр да, қауырт жұмыстың ара- сында қара терлері шығып жүріп-ақ, әзіл-қалжыңнан арылмайтын ауыл адамдары ғой, с з қамшысын оңды- солды сілтесіп, тұрғандар бір жырғасып қалысты. Егін жинау науқанына жан- ж а қ т а н ж ұ м ы л д ы р ы л ғ а н ж ұ р т б і р серпілсін деген болулары керек, колхоз басшылары қырман басына әкеліп жылқы сойғызып жатыр екен. Мені қойторысына міңгестіріп алған әкем бағана бір шаруамен осылай қарай беттеген. Алтыншы класты бітірсем де, қырман дегенді әлі дұрыстап к рмеген басым бұтымның қажалғанына қарамай шыдап бақтым емес пе. Баз бір балалар үшін қызықсыз болуы да мүмкін, бірақ осында к ргендерімнің бәрі маған таңсық.
Біз келгенде егінжайда жүзген ком- байн дардың қабатында қатарласқан жүк машиналары шнектен тамшылаған бидайды құйдырып алып жатты. Қо- раптары толғандары қырманды маң- дайға алып, қызыл сары алтын дәнді бел гіленген жерге сау еткізіп т гіп тастайды. Ү й і л г е н а с т ы қ т ы ң б і р ш е т і н д е с е л к і л д е п б и д а й д ы а с п а н ғ а а т ы п тұрған бидай ұшырғыш машина. Ағаш күрек теріне тыным бермей жатқан қырманшылар, бір жақ шетте тамақ ішетін асхана маңында да кіріп-шыққан жұмысшылар. Қыза қайнап жатқан қауырт қимылдар да жылқының сойыла бастауына орай осылайша бір сәт дамыл тауыпты. Сонан жұрттың кеу-кеуімен рсеге де күресетін пар табыла кетті. Онысы ана жолы біз үйінде отырғанда т бенің сылағы мойнына құйылып кеткен үлкен жасыл к зді, қызыл шырайлы Кеңесхан деген жігіт. – Ал қара күш! Бір-ақ бұра. – Ой, қайдан бұрасын, майшелпек- пен күресіп жатқан жоқ па? Мен май- шелпекке бәс тігем. – Маған бәрібір, қай жеңгені менікі, – десіп, қырман басында жүргендер күрес алаңын лезде қаумалай қоршап та үлгерді. «Майшелпек» дейтін себебі – рсе б лімшеде есепші ме әлде қоймашы ма, әйтеуір ауыл деңгейіндегі сондай бір жауапты қызметте. Сырт пошымы «Майшелпек» атауына онша үйлесіп тұрған жоқ, жұқалаң ңі әжім- әжім. Қолындағы қара папкасын біреуге ұстата салған рсе тайынар емес, Кеңесханды шыр к белек айналдырып әкетіп барады. Жұртпен бірге делебесі қозып кетті-ау деймін, мыжырайған к не қалпағын қисайта киіп алған әкем де: – Іштен шал. Ой іштен шалып, бір-ақ бұрамаймысың, – деп зінше айқайға қиқу қосып жатыр. Бірақ осы с зін кімге айтып жатқанын басқалар аңғармаса, мен онша түсіне алмадым. – й, бұл тәштектердің күрескені
жүктеу/скачать 18,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|