Кейбір тілдіњ алфавитінде бар болѓаны екі белгі - ѕріп («0»

68

кљрсетілген формуланыњ ќайсысымен сљздеріњ ењ џлкен саны N

аныќталады:

а) N=2

n

;

18. Аѓылшын тілін шартты тџрде ќандай тілге жатќызуѓа бо-

лады:

в) табиѓи тілдерге;

19. 

N  –10 ѕріптен тђратын алфавиті бар кейбір тілдіњ екі ѕріптік

сљзініњ  саны  болсын. N кљрсетілген  интервалдыњ  ќайсысында

жатады:

а) N<400;

20.  Тіл  арќылы  берілетін  сљздіњ  маѓынасын  зерттейтін  тіл

ѓылымыныњ бљлімі ќалай  аталады:

г) семантика;

21. Кейбір тіл алфавиті он цифрдан (0-ден 9-ѓа дейін),«

↑

» бел-

гіден   жѕне арифметикалыќ операциялардыњ екі белгісінен («+»

жѕне

«

↑

») тђрады, ал арифметикалыќ љрнектерді жазу ережесі мы-

надай: - белгісімен бљлінген екі сан, сосын операция белгісі жазыла-

ды. Тљмендегі   љрнектіњ мѕні неге тењ болады:

25 

↑     

12

↑

2+

↑

45+

д) 60.

22.  Тљмендегі  аныќтаманыњ  ќайсысы  «баѓдарламалау  тілі»

маѓынасын ашады:

а) компьютер кљмегімен мѕліметтер мен алгоритмдерді  љњдеп, олар-

ды сипаттауѓа арнаѓан жѕне бір жџйеге келтірілген тіл;

23.   Тілді жасанды деп атауѓа болады, егер:

г) ѕрбір сљз тек ќана бір ѓана маѓынаѓа ие жѕне тіл  алфавитінен сљз

ќђру ережесі бір маѓынада берілсе;

24. Жасанды тілге жатќызуѓа болатын тілді аныќтањыз:

б) баѓдарламалау тілі;

25.  Формализация – бђл,

69

в) кейбір жасанды немесе санау жџйесі тџрінде аќпаратты кљрсету

процессі;

26. Код деп аталады:

д) шартты белгілеулер немесе сигналдар жџйесі;

27. АА+В=ВСС тењдеуіндегі ѕртџрлі цифрлар ѕртџрлі ѕріптер-

мен кодталады. 2А+3В+4С љрнегініњ мѕні неге тењ:

г) 21;

28. Код ђзындыѓы дегеніміз:

в) кодталѓан аќпаратты кљрсетуге арналѓан белгілер саны;

29. Тђраќты ђзындыќты код дегеніміз:

а) бастапќы алфавит белгілері ђзындыѓы бірдей сљздермен кодта-

латын кодтау тѕсілі;

30.  Орыс  алфавиті,  екілік  код  (тђраќты  ђзындыќты  екілік

сљздер)  кљмегімен  кодталуы  мџмкін.  Мђндай  сљзде  екілік  сим-

волдар саныныњ ењ  кіші саны  ќанша:

д) 6;

31. ASCІІ  кодты кестеге сѕйкес, аѓылшын алфавитініњ сим-

волдары,  екі  мѕнді  сандармен  кодталады,  мысалы,  «І love»

тіркесі  осы  кестеге  сѕйкес 73 76798669 болып  кодталады,  ал  «І

lіve» тіркесі ќалай кодталады:

д) 73 76738669;

32. Айнымалы ђзындыќ кодына жатады:

г) Морзе коды;

33.  Сегіз  символдан  тђратын  екілік  сљздер  кљмегімен  ќанша

символдарды    кодтауѓа  болады:

в) 256;

34. Тљменде келтірілеген бес сљздіњ ќайсысын тљрт символдар

кљмегімен  кодтауѓа  болмайды  (код  символыныњ  саны  сљз

ѕріпініњ санына тењ болуы керек):

а) капот;

70

35. Әрбір ѕріпті ашу џшін екі мѕнді сан ќолданылады. «е» ѕрпі

20  санымен  кодталатыны  белгілі.  «елка»,  «полка»,  «поле»,

«пока»,  «кол»  сљздерініњ  арасында  11321220, 20121022  цифрлар

арќылы  кодталатын сљздер бар. Тљменде келтірілген сандардыњ

ќайсысы «колокол» сљзініњ коды болып табылады:

б) 10321232103212;

36. «и» ѕрпініњ коды символдарды кодтау кезіндегі 136-ѓа тењ.

Бђл  жаѓдайда,  «лимон»  сљзін  ќандай  џйлесімділікпен  кодтауѓа

болады:

а) 139136140142141;

37.  РОГА,  ГАНГРЕНА  сљздері    тљмендегі  ѕріптер  тізбегініњ

ќайсысымен аныќталады:

а) ЦЛВГ, ВГАВЦБАГ;

38. Жазушы, егер де 37-шы тапсырмадаѓы кодтау тѕсілін ќол-

данса,  онда ГОРН, АРГО немесе НЕГА сљздерініњ ќайсысы ГЦВЛ

ѕріптер  тізбегімен  кодталады.

39. Компьютерді ќолданып дыбыстарды кодтау негізінде ќан-

дай  тѕсіл  жатыр:

а) ауа тербелісін электр тогыныњ тербелісіне тџрлендіру  тѕсілі жѕне

одан ѕрі  ђќсас электр сигналын дискреттеу;

40. Кодталѓан дыбысты шыѓару сапасы неге тѕуелді:

б) дискреттеу жѕне оныњ рђќсат ету жиілігіне;

41.  Компьютер  экранына  шыѓарылатын  суреттердіњ  екілік

коды ќайда саќталады:

г) бейнежадыда;

42. Пиксель – бђл:

в) тѕуелсіз тџрде тџс беруге болатын дисплей экраныныњ ењ кіші

бљлігі;

43.  Сурет  растрлы  график  ќђрылѓыларымен  кодтау  кезінде

ќалай бейнеленеді:

71

г) ѕрќайсысы љзініњ тџсіне ие болатын квадратты элементтерден тђра-

тын мозайка тџрінде беріледі;

44. Санау жџйесі – бђл:

а)  сандар  кейбір  алфавит  символдарыныњ  кљмегемен  белгілі  бір

ереже бойынша жазылатын белгілер жџйесі;

45. Позициялы санау жџйесі:

в) сандаѓы ѕрбір белгініњ мѕні  санныњ  жазуда орын алып тђрѓан

белгі позициясына тѕуелді;

46. Ондыќ жџйедегі 10 санын екілік санау жџйесінде љрнекте-

генде  ќандай тџрге ие болады:

б) 1010;

47. Екілік санау жџйесіндегі 10

2

 саны ондыќ санау жџйесіндегі

ќандай санѓа сѕйкес келеді:

б) 2

10

;

48. 10

16

 саны ондыќ санау жџйесіндегі ќандай санѓа сѕйкес ке-

леді:

в) 16

10

;

49. А

16

 саны ондыќ санау жџйесіндегі  ќандай санѓа сѕйкес ке-

леді:

б) 10;

50. 20

16

 саны ондыќ санау жџйесіндегі ќандай санѓа сѕйкес ке-

леді:

г) 32

10

;

51.  Ғ

16

  саны  ондыќ  санау  жџйесінде  ќандай  санѓа  сѕйкес  ке-

леді:

д) 15

10

;

52. ҒА

16

 саны санаудыњ ондыќ жџйесіндегі ќандай санѓа сѕйкес

келеді:

а) 250

10

;

72

53. 10010110

2

 саны он алтылыќ санау жџйесінде ќандай санѓа

сѕйкес келеді:

г) 96

16

;

54. Ењ џлкен санды кљрсетіњіз:

г) 156

16

;

55.  Џтірді  џш  белгіге  солѓа  жылжытќанда,  ќандай  сан 8 есе

кемиді:

в) 1010011

2

;

56.  Баќта  100

х

  жеміс  аѓаштары  бар.  Олардыњ 33

х

-  алма, 22

х

-

алмђрт, 16

х

 ќара љрік, 17

х

 шие. Бђл жердегі санау жџйесініњ негізі

ќандай (х нешеге тењ):

г) 9;

57.  Егер 47

10

= 21

х

  белгілі  болса,  санау  жџйесініњ  х  негізін

кљрсетіњіз:

г) 23;

58.  1+2+4+8+16+32+64+128+256+512+1024  тџріндегі  ондыќ

санныњ екілік  жазудаѓы цифр саны ќаншаѓа тењ:

б) 11;

59. Сандар екілік санау жџйесінде берілген. Алты екілік сим-

волдан тђратын ќанша санды жазуѓа болады:

в) 32;

60. N саны  екілік  санау  жџйесінде  тізбектеліп  орналасќан  10

екілік  символдары  арќылы  жазылѓан  (нљл  жѕне  бірлік).  Екілік

жазбадаѓы  бірліктер  саны N+1  саныныњ  екілік  жазбасындаѓы

санмен салыстырѓанда 7-ге џлкен.  N+1 нешеге тењ:

б) 1100000000;

61. Егер х=10

3

+10

2

ҳ10

5 

болса, ондыќ санау жџйесінде х ќаншаѓа

тењ:

г) 13;

62.  Санаудыњ  екілік  жџйесініњ  ерекшілігіне  нені  жатќызуѓа

болады:

73

д) орындалатын операцияныњ ќарапайымдылыѓы жѕне компьютер

элементтерініњ екі жаѓдайын ќолдану арќылы  жѕне «ыѓысу»  опера-

циясы кљмегімен  аќпаратты автоматты тџрде љњдеу мџмкіндігі;

63. Аќпаратты берудіњ семантикалыќ аспектісі:

а) мѕлімдеуден алынѓан аќпарат мљлшері алушыныњ біліміне тѕу-

елді;

64. Мѕлімдеудегі аќпарат мљлшері осы мѕлімдемені алушы адам

џшін жањалыѓына тѕуелді деп, аќпаратты љлшеуге болады ма?

б) болмайды;

65. Аќпарат  теориясында аќпарат мљлшері ќалай аныќтала-

ды:

б) мѕлімдемені алумен байланысты, белгісіздіктіњ тљмендеу   љлшемі

ретінде;

66. 16 жолдыњ ќайсысында вагон тђрѓандыѓын аныќтау џшін,

берілген «иѕ»  немесе «жоќ» жауаптарына сѕйкес ќойылѓан  сђраќ-

тардыњ ењ кіші саны  ќандай?

в) 4;

67. Тиын лаќтырѓаннан кейін «решка» бетімен тџскендігі ту-

ралы  мѕлімдеме ќанша аќпарат (аќпараттар теориясына сѕйкес)

алады:

д) 1 бит аќпарат;

68. Тиынды лаќтырѓаннан кейін «орел» немесе «решка» беті-

мен тџсті деген мѕлімдеме ќанша аќпарат алады:

а) 0 бит  аќпарат;

69. Џш мѕлімдеме берілген:

А: «Тиын «решка» бетімен жоѓары тџсті;»

Б: «Ойын сџйегі ќырымен жоѓары џш ђпаймен ќђлады».

В: «Баѓдаршамда ќызыл тџс жанып тђр».

Осы  мѕлімдемелердіњ  ќайсысында  (аќпарат  теориясына

сѕйкес) кљп аќпарат бар:

б)  екінші;

74

70.  Егер  аќпаратты  белгісіздіктіњ  тљмендету  љлшемі  ретінде

ќарастырса, онда мѕлімдемедегі аќпарат мљлшері неге тѕуелді:

в) берілген жђмыстыњ орындалу ыќтималдылыѓына;

71. Себетте отыз екі тџрлі-тџсті шар жатыр. Себеттен ќызыл

шар алынды деген мѕлімдеме ќанша аќпарат алады:

а) 0 бит аќпарат;

72. Сіз оќытушыдан «ДНК молекуласы ќанша бит аќпаратќа

ие» деп сђрадыњыз. Ол  «жоќ»  деп  жауап  берді. Оќытушы жауа-

бында ќанша аќпарат бар:

а) 1 бит;

73. Адам миы секундына 16 бит жылдамдыќпен  аќпарат љњдеп

шыѓарады.  Ал оќушы мектепте 10 жыл оќу кезењінде шамамен

ќанша аќпаратты «љњдеп шыѓарады». Егер де оќу жылы 35 ап-

тадан  тђратын  болып,  оќушы  кџніне 8 саѓатты  оќуѓа  арнаѓан

болса (жексенбіні есептемегенде):

а) 2

×

3600

×

8

×

6

×

35

×

10 байт;

74.  Кодтау  теориясында  аќпараттыњ  љлшем  бірлігі  ретінде

ќабылданѓан шама:

в) 1 бит;

75.  Мѕліметтерді  жіберу  жѕне  кодтау  теориясында  мѕлімде-

медегі аќпарат мљлшері деп нені тџсінеді:

а) мѕлімдеменіњ кодталѓан, жіберілген немесе саќталѓан символда-

рыныњ мљлшерін;

76. Кодтау теориясында бит дегеніміз бђл:

г) екілік алфавиттіњ {0,1} екілік белгісі;

77. Тљменде келтірілген аќпарат љлшем бірліктерін, ќайсысы

љсу ретімен кљрсетілген:

д) байт, килобайт, мегабайт, гигабайт;

75

2  БЉЛІМ

АЌПАРАТТЫЌ  ПРОЦЕСТЕР

2.1. Аќпараттыќ процестер

Информатика – аќпаратты љрнектеу, оны тџрлендіру, жинау, саќтау

жѕне пайдалану ѕдістері мен ќђралдары туралы ѓылым. Ол ѓылымныњ

дербес  бір  саласы  ретінде  ХХ  ѓасырдыњ  екінші  жартысында  ѓана

ќалыптасќанымен, оныњ кљп мѕселелері ерте заманнан-аќ адамдардыњ

ой-ќиялына тџрткі болып келген. Љйткені, адамзаттыњ ѕлеуметтік жѕне

мѕдени дамуы аќпаратты жинаумен, оны ќорытып, таратумен тыѓыз

байланысты болды.

Ќазіргі уаќытта аќпараттыњ, оны љњдеу, жеткізу, саќтау ќђралда-

рыныњ мањызы орасан артты. Информатика мен есептеуіш техника

ќђралдары ќоѓамныњ ѓылыми-техникалыќ мџмкіндігін, халыќ ша-

руашылыѓыныњ даму дењгейін, адамдардыњ љмір келбеті мен ќыз-

метін аныќтауда.

Аќпарат  (зат  жѕне  энергиямен  ќатар) – ѓылымныњ  негізгі

тџсініктерініњ бірі. “Аќпарат” термині хабар, тџсінік беру маѓынасын-

да ќолданылатын – “Іnformatіon” деген латын сљзінен шыќќан. Аќпа-

ратты  маќсатќа  сай  пайдалану  џшін,  оны  алдымен  алу, (ќабылдау)

тџрлендіру,  жеткізу,  жинау  жѕне  жџйеге  келтіру  ќажет.  Аќпаратпен

жџргізілген осындай операциялармен байланысты барлыќ процестерді

аќпараттыќ процестер деп атаймыз.

 Аќпаратты алу жѕне оны љњдеу кез келген тірі аѓзаныњ љмір сџруі

џшін ќажетті шарт болып табылады. Тіпті, ќарапайым бір клеткалы

аѓза (амеба немесе инфузория-туфелька) љздеріне ќолайлы љмір сџру

ортасын тањдап алу џшін, сол ортаныњ химиялыќ ќђрамы туралы аќпа-

рат ќабылдап, оны пайдаланады. Ал кџрделі аѓзалар ќоршаѓан орта-

дан аќпаратты ќабылдап ќана ќоймай, оны сезім мџшелерініњ кљмегі-

мен  љзара  алмаса  да  алады.  Мысалы,  ќђмырсќа  мен  ара  бір-біріне

жемніњ орны туралы хабар береді. Бђл џшін олар осы аќпаратты жет-

кізерліктей  арнайы  тілді  пайдаланады  (аралар  “биі”).  Адамдар  да

76

аќпаратты сезім мџшелерімен жинап, оларды љзара тџрлі тілдердіњ кљме-

гімен алмаса алады. Адамзат ќоѓамныњ даму барысында неше тџрлі

тілдер (ќазаќ, ќытай, аѓылшын, т.б.) пайда болды. Адамзат џшін тілдіњ

мањызы ерекше. Тілсіз, аќпарат алмасусыз ќоѓамныњ ќалыптасуы да,

дамуы да мџмкін емес. Аќпараттыќ процестер тек тірі табиѓатќа, адамѓа,

ќоѓамѓа ѓана тѕн емес. Адам жасаѓан техникалыќ ќђрылѓы – автомат-

тардыњ да жђмысы аќпаратты алу, жеткізу жѕне саќтау процестерімен

байланысты. Мысалы, термостат деп аталатын автоматтыќ ќђрылѓы

бљлменіњ температурасы туралы аќпаратты ќабылдап, температуралыќ

режимге сай жылытатын приборларды ќосып, ажыратады.

2.2.  Аќпаратты  жеткізу  жѕне  жинау

Адамдар арасындаѓы аќпарат алмасудыњ бірінші ќђралы – сљз. Ана

тілінде берілген аќпаратты жеткізу ќђралдарыныњ бай жиынтыѓына

ќарамастан, ол тілде барлыќ нѕрсені сипаттау мџмкін емес. Сондыќтан,

адамзат аќпаратты жеткізу жѕне саќтау џшін, суреттерді, сызуларды,

схемаларды, ал кейіннен фотографияларды, теледидарлыќ кескіндерді,

т.б. пайдалана бастады. Адамзат ќоѓамында жазудыњ пайда болуы аќпа-

ратты, білімді алмасу процесін дамытты. Аќпараттыњ материалдыќ негізі

алѓашќы кезде тас, саз балшыќ, аѓаш, папирус болса, кейіннен ќаѓаз

жасалынды. Адамдар бір-бірімен сљйлескенде ѓана аќпарат алмасып

ќоймай,  аќпаратты  жазуѓа,  оны  саќтап,  келесі  ђрпаќќа  ќалдыруѓа

мџмкіндік алды. Кітап басуды ойлап табу жаѓдайы тџбегейлі љзгертті.

1440 жылы Гутенберг баспа станогын жасаѓаннан кейін аќпарат алма-

судыњ жања дѕуірі басталды. Білім мен аќпарат кљбейтіліп басылып,

оларѓа  кљпшілік  ќауымныњ  ќолы  жетті.  Бђл  адамдарды  сауаттанды-

руѓа, білім беруді, ѓылымды, љндірісті дамытуѓа кењ жол ашты.

Љте ерте кезден-аќ адамдар ѕр тџрлі оќиѓалар мен заттарды љрнек-

тейтін аќпаратты жеткізу џшін, басќа тілдерді, ѕр тџрлі тањбалар мен

белгілерді пайдалана бастады. Мысалы, ерте заманнан “от тілі” деген

тањба белгілі. Оныњ кљмегімен адамдар жаудыњ жаќындаѓанын хабар-

лады. Ертедегі арабтар сандарды кескіндеу џшін арнайы сандыќ тањ-

баларды (1-ден 9-ѓа дейінгі) ойлап тапты. Сандарды атау тілі – “ондыќ

санау жџйесі” пайда болып, оны адамзат, міне, џш мыњ жылдан бері

пайдаланып келеді.

Ќазіргі уаќытта аќпаратты жеткізу џшін сан алуан тілдер ќолданы-

луда. Оларѓа математика, физика, химия, т.б. ѓылымдар тілін, жол тањ-

77

баларын, шахмат партиясын жазатын тілді, ќолжазбаларѓа редактор-

лыќ тџзету кезінде пайдаланылатын тањбалар жџйесін, картадаѓы бел-

гілерді, ЭЕМ-мен ќатынас жасау тілін, т.с.с. жатќызуѓа болады. Адам-

зат шешетін кџрделі есептер мен мѕселелер кљбейген сайын осындай

тілдердіњ саны да џздіксіз артуда. Тіл мѕселесін, оныњ ќђрылымын,

мазмђнын информатика мен ќатар лингвистика, математикалыќ линг-

вистика сияќты, басќа да ѓылымдар зерттеуде. Информатика – тілді

аќпаратты љрнектеу, оны жеткізу ќђралы ретінде ќарастырады.

Ќоѓам дамып, техникалыќ байланыс ќђралдары пайда болѓаннан

кейін, ѓылым аќпаратты жеткізу ќђралдарына кљп кљњіл бљле бастады.

ХІХ ѓасырѓа дейін аќпаратты жеткізуші негізінен жазу болса, ал бай-

ланыс ќђралы почта болды. Телеграф пен телефонныњ жасалуы, содан

кейін радио мен теледидар, т.б. байланыс ќђралдарыныњ љмірге келуі

аќпаратты жеткізу мен таратуда џлкен љзгерістер ѕкелді. Аќпарат аѓыны-

ныњ  џнемі  љсуі  оларды  жеткізу  жылдамдыѓы,  оныњ  “тыѓыздыѓы”,

кљлемі жѕне оларды аныќтау ѕдістері туралы мѕселені кљтерді. Осы-

лайша ѓылымныњ жања саласы – “аќпарат мљлшері, оны љлшеу ѕдістері

жѕне жеткізу жылдамдыѓымен ќатар, байланыс сапасын да ќарастыра-

ды”. Соњѓы айтылѓанныњ џлкен мѕні бар, љйткені телеграф, телефон,

радио жѕне теледидарлыќ байланыс жолдары арќылы берілген хабар-

лардыњ бђрмалануы, љзгеруі мџмкін. Ал оныњ бђрмалануына жол бер-

меу ќажеттігі ѕркімге тџсінікті. Мысалы, басќа бір ѓаламшар бетініњ

кескінін жеткізетін ѓарыштыќ байланыс сигналдарыныњ бђрмалануы

мыњдаѓан адамдардыњ кљпжылдыќ ењбегін жоќќа шыѓарып, орасан зор

материалдыќ шыѓынѓа соќтыруы мџмкін. Сондыќтан, аќпарат теория-

сы сыртќы кедергілерге тљзімді байланыс жолдарын жасаумен, беріл-

ген хабарлардаѓы ќателер мен кемшіліктерді автоматты тџрде тџзетуге

мџмкіндік беретін ќђралдарды ойлап табумен айналысады. Аќпарат

теориясы – информатика  бастамаларыныњ  бірі,  осы  ѓылымныњ  бір

бљлігі.

2.3. Аќпаратты тџрлендіру

Аќпаратты тџрлендіру, оны маќсатќа сай љњдеу – аќпараттыќ проце-

стердіњ ењ мањыздысы. Ќоршаѓан ортаныњ кџйі туралы аќпаратты тџрлен-

діру, осы аќпараттыњ негізінде тіршілік ѕрекетін тањдап алу – адамдар

мен жануарлар миыныњ џздіксіз ќызметі. Адамныњ кез келген іс-ѕркетін

бастапќы  аќпаратты  осы  мѕселеніњ  шешімін  бейнелейтін  аќпаратќа

78

тџрлендіру  болып  табылады.  Аќпаратты  тџрлендіру,  оны  талдау  –

шешімді тањдап алу мен ќоѓамды басќару процестерініњ негізі.

Автомобильді басќару кезіндегі аќпаратты тџрлендіру процесін ќара-

стырайыќ. Басќару процесінде адам сезім мџшелері арќылы ќоршаѓан

орта туралы аќпарат ќабылдайды (жолдыњ кџйі, жол тањбалары, баѓ-

даршам белгілері, ќарсы шыѓатын кљлік пен жолды кесіп љтушілердіњ

болуы не болмауы, т.б.). Осы аќпарат ќабылдаѓыш арќылы адам миы-

на беріледі, онда ол басќа аќпаратќа – жџйке жолдарымен берілетін

жѕне рульге, тежеуішке, т.б. автомобильдердіњ тетіктеріне ѕсер ететін

ќол мен аяќтыњ ќозѓалысын басќаратын сигналдар тізбегіне тџрленеді.

Бђл мысал аќпаратсыз, оны љњдемей, тџрлендірмей жѕне пайдаланбай

басќарудыњ мџмкін еместігін айќын кљрсетеді. Басќару процесініњ ќай

тџрін алсаќ та, олардыњ негізінде аќпараттыќ процестер жатады.

2.4. Аќпараттыќ ќызмет

Адамныњ  аќпаратты  алу,  љњдеу,  саќтау,  жинау  жѕне  оны  жеткізу

процестерімен байланысќан ѕрекетін аќпараттыќ ќызмет деп атаймыз.

Мыњдаѓан  жылдар  бойы  адамдар  тіршілік  ќамы  џшін  материалдыќ

объектілермен тыѓыз байланысып келеді. Тас балтадан бастап бірінші

бу машинасына, электр моторѓа, токарь станогына дейінгі барлыќ ењбек

ќђралдарын жасау – затты љњдеуге, энергияны пайдалануѓа жѕне оны

тџрлендіруге  байланысты  болды.  Сонымен  ќатар,  адамзат  алдында

ќоѓамды, жеке адамдар тобын басќару мѕселелерін шешіп, аќпаратты,

тѕжірибені, білімді жинау жѕне жеткізу міндеттері тђрды. Адамныњ

аќпаратты тџрлендіруге, жинауѓа, оны жџйелеуге байланысты ѕрекеті-

не ќажеттілік туып, тек аќпараттыќ ќызметпен шђѓылданатын адамдар

тобы  пайда  болды.  Олар:  ѕскери  ќолбасшылар,  абыздар,  шежіреші-

лер, ѓђламалар, т.б. еді. Мамандыѓы аќпаратты љњдеуге жѕне оны жи-

науѓа байланысты адамдар тобы џнемі кљбейіп отырды.  Адамдардыњ

білімі мен тѕжірибесі, оларѓа ќоса кітаптар мен ќолжазбалардыњ, т.б.

жазбаша  ќђжаттардыњ  да  мљлшері  ђлѓая  бастады.  Бђл  ќђжаттарды

саќтайтын арнайы ќоймалар, кітапханалар мен мђраѓаттар пайда бол-

ды. Олардаѓы  аќпараттарды жай саќтап ќоймай, реттеп, жџйеге келті-

руге талап ќойылды. Осылай кітапханалыќ топтастырѓыштыќтар, пѕндік

жѕне алфавиттік тізімдер таѓы басќа кітаптар мен ќђжаттарды жџйелеу

ќђралдары жасалып, кітапханашы, мђраѓатшы мамандыѓына ќажеттілік

туды.

79

Ќоѓамныњ, ѓылыми-техникалыќ прогрестіњ даму барысында адам-

зат  аќпаратты  жинау,  саќтау  жѕне  жеткізудіњ  жања  ќђралдары  мен

ѕдістерін ойлап тапты. Аќпараттыќ прогрестердіњ ењ  мањыздысы – аќпа-

ратты љњдеу мен оны маќсатќа сай тџрлендірудіњ жџзеге асќанына кљп

уаќыт болѓан жоќ. Біраќ техника мен љндірістіњ џнемі жетіліп, жања-

руы аќпараттыњ кџрт љсуіне ѕкелді, ал мамандар болса жђмыс бары-

сында аќпаратпен кљптеген операциялар жџргізеді. Мысалы, ќазіргі

ѕуе диспечері ѕр секунд сайын ђшаќтардыњ орнын, ауа-райын, ђшу-

ќону жолаѓыныњ кџйін  білуі керек жѕне ќажетіне орай шешім ќабыл-

дауы тиіс. Ғылым мен білім берудіњ дамуы аќпарат кљлемініњ тез љсуі-

не  жаѓдай  жасады.  Љткен  ѓасырдыњ  басында  адамдардыњ  жалпы

білімдері шамамен ѕр елу жылда, ал одан кейін ѕр бес жылда екі есе

љсіп отырды. Сондыќтан, ХХ ѓасырдыњ ортасында маманѓа љз сала-

сындаѓы соњѓы жањалыќтармен таныс болуы џшін жђмыс уаќытыныњ

жартысынан кљбін кітапханада љткізуге тура келді.

Ќоѓам дамыѓан сайын жоспарлау жѕне љндіріс пен халыќ шаруа-

шылыѓын басќару мѕселелерін шешуге ќажетті аќпараттыњ кљлемі де

џнемі ђлѓая тџсті. Мђнымен байланысты аќпараттыњ даѓдарысы туа бас-

тады. Ескі ѕдістермен мамандардыњ ќарќындап љсіп келе жатќан аќпа-

рат љњдеуге шамасы жетпеді. Алѓашќы аќпаратты љњдеуге арналѓан

ќђралдар сандармен арифметикалыќ амалдарды орындауды ыќшамдауѓа

кљп мџмкіндік берді. Ертедегі Ќытайда (шамамен 4 мыњ жыл бђрын)

есепшоттар ойлап шыѓарылды. Гректер мен римдіктер екі мыњ жыл

бђрын “абак” – есептеу таќтасын пайдалана бастады. Сандар таќтаныњ

џстінде тастардыњ белгілері бір мљлшерден белгіленіп, ал сандармен

амалдар осы тастарды ќозѓау арќылы орындалды. 1942 жылы атаќты

француз физигі ѕрі математигі Б.Паскаль сандарды ќосуѓа жѕне азай-

туѓа  арналѓан  ќђрылѓыны – арифмометрді  ойлап  шыѓарса,  жиырма

жылдан кейін неміс математигі Г.Лейбниц арифметикалыќ тљрт амал-

ды да орындайтын арифметикалыќ тљрт амалды да орындайтын ариф-

мометр жасады. Арифмометрлер бірнеше ѓасырлар бірнеше ѓасырлар

бойы адамдардыњ тџрлі есептеулер жџргізуде  таптырмайтын кљмекшісі

болды. Біраќ арифмометрлердіњ мџмкіндіктері шектеулі болѓандыќ-

тан, оларда есептеулер жџргізу жылдамдыѓы шамалы еді, ѕрі арифмо-

метрлердіњ “зердесі” тек кезекті арифметикалыќ операцияныњ нѕти-

жесін саќтай алды.

Љткен  ѓасырдыњ  соњында  АЌШ-та  бірінші  рет  халыќ  санаѓы

жџргізілді. Осы науќанныњ алдында американдыќ инженер Голлерит

80

электромеханикалыќ есетеуіш ќђрылѓыны – табуляторды ќђрастырды.

Табулятордыњ есептеу жылдамдыѓы   арифмометрден бірнеше есе асып

тџсті жѕне оныњ перфокарталы (арнайы тесіктері бар картон карталар)

“зердесі” бар еді. Тесіктердіњ белгілі бір жџйесі бір санды бейнелейді.

Табуляторлар біздіњ замандаѓы есептеуіш машиналардыњ бастамасы

болды. Дегенмен, ќазіргі ЭЕМ-ныњ немесе компьютерлердіњ аѓылшын

сљзі, есептеу дегенді білдіреді, негізінен љткен ѓасырдыњ 30-жылда-

рында аѓылшын Ч.Беббидж ќалаѓан еді. Ол ђсынѓан есептеуіш маши-

наныњ жобасы ќазіргі ЭЕМ-дерге тѕн тетіктерден тђрды. Беббидж љзініњ

жобасын іске асырып, механикалыќ элементтерден есептегіш машина

жасауѓа тырысты, біраќ сол заманныњ техникалыќ дењгейі оныњ тама-

ша ойын жџзеге асыруѓа мџмкіндік бермеді. Аќырында (жџз жылдан

кейін) американдыќ ѓалым Джон фон Нейман Бейббиджтіњ ойын дамы-

тып, баѓдарламамен басќарылатын есептеуіш машинаныњ принциптерін

тђжырымдады.  Бђл  принциптер 1946 жылы  АЌШ-та  тђрѓызылѓан

бірінші “ЭННИАК” электрондыќ есептеуіш машинасында жџзеге асты.

ТМД-да бірінші ЭЕМ-МЭСМ-1 1951 жылы академик В.А.Лебедевтіњ

басќаруымен жасалды. Алѓашќы компьютерлер ќымбат, ѕрі кљлемі тым

џлкен рабайсыз ќђрылѓылар болды. Оларѓа ондаѓан баѓдарламашы-

лар мен инженерлер ќызмет етті. ЭЕМ-ге енетін барлыќ мѕліметтер

перфокарталарѓа  соѓылатындыќтан,  адам  мен  машина  арасындаѓы

“ќатынас” љрісі тарылды. Машиналыќ тілдер кџрделі болѓандыќтан,

оларды тек кѕсіби баѓдарламашылар игере алды. “Машиналыќ уаќыт”

(яѓни ЭЕМ-дегі жђмыс уаќыты) ќымбатќа тџсті. 50-60 жылдары ЭЕМ-

дер есептеу жђмыстарын тездету жѕне автоматтандыру џшін жасалын-

ды. Оларды ќолдану саласы, ѕдетте, біркелік џлкен кљлемді есептеу-

лерді жџргізумен шектелді. Мђндай жаѓдай, мысалы, Жер серіктерініњ

ќозѓалыс траекториясын немесе ірі љндіріс орындарындаѓы тапќан

ењбекаќыны есептелер де кездеседі. Есептеуіш техниканы пайдалану

70-жылдары тџбегейлі љзгерді. Біріншіден, жања технологияны ойлап

шыѓарудыњ арќасында ЭЕМ-ніњ электрондыќ элементтердіњ кљлемі мен

ќнын 100 еселей азайтуѓа ќол жетті. Компьютермен бір адам жђмыс

істей алатын болды. Осындай компьютерлер “дербес ЭЕМ-дер” деп

атала бастады. Екіншіден, адам мен компьютер арасындаѓы ќатынас

ќђралдары љзгерді. Енді адам мен ЭЕМ арасындаѓы ќатынас клавиа-

тураныњ  (жазу машинасыныњ клавиатурасына ђќсас) кљмегімен жаса-

лып,  машина  адаммен  “сљйлесуге”,  ќойылѓан  мѕселелердіњ  шешім-

дерін текст немесе суреттер тџрінде телеэкранда беруге ќабілетті бо-

81

лып шыќты. Џшіншіден, компьютермен ќатынас тілдері одан ѕрі дами

тџсті. Ќазіргі уаќытта олар адамныњ табиѓи тіліне жаќындаѓаны сон-

ша, ѕркімніњ оларды тез игеруге мџмкіндігі бар. Кѕсіби мамандар адам

ќызметінде жиі кездесетін типтік есептерді компьютермен шешу џшін,

кљптеген ќолданбалы баѓдарламалар жасады. Осындай типтік есептер-

ге арналѓан ќолданбалы баѓдарламалар жиынтыѓы баѓдарлама жасау-

ды  білмейтін  маманѓа  оларды  компьютердіњ  кљмегімен  шешуге

мџмкіндік берді. Тљртіншіден, компьютерлерді ќолдану љрісі айтар-

лыќтай кењейді. Егер ЭЕМ пайда болѓан алѓашќы жылдары олар не-

гізінен тек есептеулер жџргізсе, ал ќазір компьютерлер сандыќ ќана

емес, аќпараттыњ басќа тџрлерін љњдеуге кењінен ќолданылуда.

2.5.  Санаќ  жџйелері

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: