Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ
жүктеу/скачать 2,52 Mb. Pdf көрінісі
|
кіріспе
| I
I д /т ~ д з /зс ~ д ж /й : ада~ата, й а д ~ й а т ~ й а д з ( й а з ) ~ й а с ' й а д ~ й а й (жай, жа). Көне түркі тілі қазіргі түркі тілдерінің барлығына да қатцстьгі барлығының да арғы түбі болып саналатыны белгілі. Сондықта: да ол тіл ерекшеліктері қүрамынан бүгінгі түркі тілдерінің жек< топтарының барлығының да негізгі заңдылықтары мен формалый ерекшеліктері кездеседі. Яғни, Орхон-Енисей ескерткіштері би гінгі батыс және шығыс болып бөлінетін қыпшақ, оғыз, қарл ұк і бүлғар тектес тілдердің барлығының да негізгі ерекшеліктері мең| түлғалары табылады. Қ азақ тілінің негізін қүраушы тіл — қыпшақ тілі (немесе қып- ш ақтар тілдері) екені белгілі. Қыпш ақ тілінің сыпаты бізге ең ал, дымен «Қодекс куманикус» арқылы, Египеттік мамлюктердің т іл і| нің ескерткіштері арқылы белгілі. Сол ескерткіштер материалдары бойынша көне қыпш ақ тілі фо- нетикасы мына төмендегідей 1 дауысты дыбыстар: а, е, о, ө, ы, і, у, ү, яғни, 8 дауысты дыбы< қолдаңылған. Қөне қы пш ақ тілі сингармонизм заңдылығын (буыіі үндестігін) қатаң сақтаған тілдің бірі. Ал дауыстылардың еріндік үндестігі ескерткіштер тілінде бір сыпатты емес. Айталық, ашықі еріндіктер сөз басында айтылса, сөз соңында қысаң еріндіктер қ о л | данылады, ал сөз басында қысаң еріндік айтылса, сөз соңында да( қысаң еріндік айтылады. Сонымен қатар, кейде сөз басындағы аі е, ы, і дауыстыларынан кейін езулік қысаң дыбыстарымен қатарі еріндік ашық, еріндік қысаң дауыстылар айтылуы да мүмкін: й а р \ ғүла, йеңүл, сатуқчы, т. б. Бүл фактілер қыпш ақ тілдері де (немесе! ескерткіштер тілі) еріндік гармония ж ағынан бірыңғай б олм ағані дығын көрсетеді. Қыпш ақ тілінде, сондай-ақ, кейбір сөздердің; түпкі созылыңқы дауыстыларымен айтылу фактісі бар (мүндай^ өзгешелік Махмуд Қ аш қари «Диванында» да кездеседі). К^дпшаГ тілшін.. в р к я л и з м жянінлегі үлкен ерекшелігі: ғ, г дыбыстарының] сіп калүы. немесе у, и дыбьістарына — дифтонгілерге аинал уы | 5үл.-ерекшелік-қыншақ тілін қ а за к тілТне'тыіғыз байланыстыратын белғі. Дауысты дыбыстардың мынадай сәйкестГгі бар: уЦы, ү//і: те-і м үр~т ем ір, еЦі: е д і~ и д і. Бүл тілдің тағы бір көңіл аударар ерек-] шелігі — басқа тілдерден (араб, парсы) енген сөздер эпентезалық] дыбыспен айтылады: сабыр, сабор, т. б. Қыпш ақ тілінде мынадай дауыссыздар қолданылған: б, г, ғ, д \ з, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ч, ш, ж, в, й, х, һ, ф. Қөне түркі тілімен| салыстырғанда, қыпшақ тілі консонантизм ыңғайында біраз «ж а4 ңарғандығын» көруге болады: ж, л , һ, ф дыбыстары көне түркщ тілінде қолданылмаған. Қыпш ақ тілінде х, һ, ф дыбыстарының қолданылуы басқа тілдермен қатынасқа түсудің, тілдік байланыс-| тың нәтижесі болу керек. Бүл дыбыстар бірең-саран сөздер қүра-| мында ғана қолданылған. Қейде бүлардың түркілік (қыпшақтық) қ, ғ, п дыбыстарының орнына, солардың варианты ретінде айтылуы 1 А й д а р о в Ғ., Қ ұ р ы ш ж а н о в Ә., Т о м а н о в М . Қөне туркі жаз*і ба ескерткіштерініи тілі. А-А., 1971, 191-бет. 38 а бар. Ж дыбысы ж ал аң да, аффрикат түрінде де айтылған. Ж а- [лан ж сөз басындағы көне түркілік (қазіргі кейбір тілдерде де) и.дің «орынбасары», варианты ретінде айтылған. Я-дің қолданы- луы басым. Аффрикат дж көбіне ч аффрикатының орнына айты- [л а т ы н д ы ғ ы б а й қ а л а д ы : бірінджі. -Сәз басында л, р, з дыбыстары- !нын қолданылуы да басқа тілдермен байланысқа түсудің нәтиже- сі —. сондай дыбыстардан басталатын сөздер ауысқан: рақым, \жан, замана. Қөне түркі тілінен тағы ерекше «жаңалығы»— сөз со- ңында г, д, ж дыбыстары тіпті айтылмайды, ал ғ дыбысы сирек [айтылады. Бүл ж ағы нан да қыпш ақ тілі қ азақ тілінің алғаш қы Ібастауын байқатады. Қөне түркі тілінде сез соңында айтылған г, ғ, д (және б) дыбыстары бүл тілде өзгеріп, ж аңарып біткен. Б ірақ езгеру, ж аңару процесі әлі тоқталм аған, Сондықтан ғ, г, қ, к ды- [быстарының в, й, у дыбыстарына сәйкес қолданылуы әлі жиі үшы- райды. Сондай-ақ х ~ қ , г, ғ, қ ~ х , к ~ г , х, һ ~ х , ғ сәйкестіктері (сәйкес қолданылуы) кездеседі. Соңғылардың кейбірін (айталық, х ~ Қ , к ~ г ) ж асалу орнына қарай үқсастыру (аналогия) салдары, кейбірін тілдің ж азб аға түскен дәуірінде болатын ж азу жаңсақты- ғы ( һ ~ х , ғ) деп қарауға да болар еді. Қыпш ақ тілінің консонантизм ыңғайында кезге түсер тағы бір қүбылысы: .дауыссыздардың қосарлануы . Мүны әдетте геминания қубыдыеы- ■ де н-ахайтыны мәлім. Қ ы п ш а қ тілінде қазіргі біздің ті- ліміздегідей фузия да~қабаттасуы да бар: қатты, ханны, т. б. Со- нымен қатар, фонетикалық заңды лы ққа сыймайтын, түсіндіруі қиын қосарлану да бар: йашшыр, сүңрассында, ілліндір, т. б. Бүл сездер қүрамындағы дауыссыздардың қосарлануын түсіндіру мүм- кін бола бермейді. Бүлар көшірушінің қатесі де болуы мүмкін. ҚАЗАҚ Т ІЛ І ФОНЕТИҚАЛЫҚ Ж Ү ЙЕСІНІҢ Н ЕГІЗГІ ЕРЕҚШ ЕЛІҚТЕРІ Қ азақ тілі — қыпш ақ тобындағы тілдер тобына жатады. Ал қыпшақ тобындағы тілдердің қарлуқ, оғыз тобындағы тілдерден фонетикалық негізгі айырмашылықтары мына төмендегідей: 1) 8— 9 дауысты дыбыс бар, ы, і, у, и дыбыстары түрлі мәнермен айты- лады: татар, баш қүрт тілдеріндегі бүл дыбыстар қ азақ , қарақал- пақ, ноғай тілдеріндегі сондай дыбыстарға сәйкес келе бермейді; 2) аффикстер қүрамында еріндік дауыстылар айтылмайды; 3) сөз қүрамындағы еріндік үндесу әлсіз. Қ азақ тілінде сөздің бірінші буынында еріндік, кейінгі буындарда қысаң дауыстылар келсе, ал- дыңғылары соңғыларға әсер етеді. Б ірақ өте әлсіз байқалады, сон- дықтан ж азуда ескерілмейді; 4) созылыңқы дауыстылар жоқ. Екінші топқа ж ататын созылыңқылар орнына қыпш ақ тілдерінде Дифтонгілер айтылады; 5) кәне түркі тіліндегі ғ, г дауыссыздары мен дауыстылардың тіркесі орнына езгерген ж аңа тіркестер (ау, °й, ыу, ей, ій, үй, үу, үу) қолданылады; 6) көптеген тілдерде сөз басында айтылатын қатаң п орнына үяң б айтылады, бірақ жіктеу есімдіқтері м, б дыбыстарымен мен, бен түрінде д ы б ы с т а л а д ы ; ?) сөз басында қатаң т, қ, к дауыссыздары жиі қолданылады; жүктеу/скачать 2,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|